Stroiński Leon Zdzisław, pseud. i krypt.: C.M., Marek Chmura (1921–1944), poeta, krytyk literacki, żołnierz Armii Krajowej.
Ur. 29 XI w Warszawie na Pradze, był synem Józefa (1894–1965), adwokata, radcy prawnego w Ordynacji Zamoyskich, właściciela największej kancelarii adwokackiej w Zamościu, i Stanisławy z Sąchockich (1894–1962).
W sierpniu 1926 przeniósł się S. z rodzicami do Zamościa, gdzie po ukończeniu prywatnej Szkoły Powszechnej Jadwigi Badzianowej uczęszczał od r. 1935 do I Państw. Liceum i Gimnazjum im. Hetmana Jana Zamoyskiego. W okresie nauki należał do Sodalicji Mariańskiej i Szkolnego Koła Miłośników Książki. Ok. r. 1936, pod wpływem swego polonisty Adama Szczerbowskiego, rozpoczął pisać poezje. W r. 1938 otrzymał II nagrodę w szkolnym konkursie poetyckim za wiersz Kominy, groteskową apoteozę cywilizacji maszynowej. Niepublikowane liryki S-ego z l. 1936–8 powstały pod wpływem poezji młodopolskiej i skamandryckiej. Znajdują się wśród nich erotyki (Kochana), poetyckie autoportrety (Narciarz, Żal), scenki z życia nowoczesnego miasta (Kontroler kinowy, Druty telegraficzne), żartobliwe fraszki (Ballada o zabitym komarze). Nieliczne, Alkazar (1936) i Mussolini (1938), komentowały aktualną sytuację polityczną, zgodnie z narodowo-radykalnymi sympatiami autora, na co miała też wpływ odbyta wiosną 1938 wycieczka do Rzymu. Od t.r. mieszkał w podzamojskim Zwierzyńcu.
S. debiutował w r. 1939 artykułem Ojczyzna w potrzebie na łamach czasopisma młodzieży gimnazjów państwowych w Zamościu „Nasze jest jutro” (nr 3); wyrażał w nim wiarę, iż Polska – inaczej niż Czechosłowacja – nie skapituluje przed III Rzeszą oraz wzywał swych rówieśników do «wielkiego czynu narodowego». Wg niektórych relacji S. był także redaktorem tego pisma, co jednak jest wątpliwe. W maju t.r. zdał maturę. Latem służył w 1. Baonie Junackich Hufców Pracy w Polanach. Po wybuchu drugiej wojny światowej, tuż przed wkroczeniem Niemców do Zamościa, opuścił miasto i wraz z kolegami udał się na wschód. Po powrocie, 27 IX, zapisał się na Wydz. Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL, ale wobec likwidacji przez Niemców uczelni, wrócił w listopadzie do Zwierzyńca. Jesienią nawiązał kontakty z konspiracyjnym Stronnictwem Narodowym. Pod koniec lutego 1940 (wg jednych relacji zagrożony wywózką na roboty do Niemiec, wg innych wskutek interwencji rodziców obawiających się zaangażowania syna w konspirację) wyjechał do Warszawy z fałszywym zaświadczeniem o pracy w Nadleśnictwie Krzeszowskim. W r. 1941 rozpoczął studia prawnicze na podziemnym Uniw. Warsz., a wkrótce potem został tamże studentem drugiego rocznika polonistyki. Zaprzyjaźnił się wówczas z kolegą z kompletów, Tadeuszem Gajcym.
W r. 1942 związał się S. z kręgiem twórców skupionych wokół konspiracyjnego miesięcznika „Sztuka i Naród”. Jego wiersz Ród Anhellich został w czerwcu t.r. wyróżniony w konkursie tego pisma (opublikowany wraz z jego lirykiem Śniły się szarże..., w antologii poetyckiej „Słowo prawdziwe”, wyd. konspiracyjne, W. 1942). S. stał się jednym z najważniejszych autorów „Sztuki i Narodu”; brał udział w konspiracyjnych wieczorach literackich, a jego mieszkanie przy ul. Nowy Świat 15/4 było miejscem spotkań redakcji miesięcznika. W piśmie zadebiutował najpierw jako krytyk recenzją konspiracyjnego periodyku „Praca i Walka” (1942 nr 3–4); pierwszy utwór poetycki Powrót ojca ogłosił w nr 5. Pod koniec r. 1942 napisał artykuł O liryce, dramacie, etymologii i innych figlach (W związku z artykułem St. Łomienia [A. Trzebińskiego] „Pokolenie dramatyczne” (wyd. pośmiertne, w: Ród Anhellich, Red. L. M. Bartelski, W. 1982), w którym bronił atakowanej przez Trzebińskiego liryki w przekonaniu, iż jest ona «krzykiem elementarnym z najbardziej metafizycznego dna istoty». W drukowanych pod pseud. Marek Chmura recenzjach ocenił krytycznie konspiracyjne pismo „Lewą marsz” (Nie-dyplomatyczna placówka Sowietów, 1943 nr 7), natomiast z aprobatą – katolicką „Kulturę Jutra” (Nowe pismo poświęcone kulturze, tamże). W artykule O tak zwanym upadku literatury w Dwudziestoleciu (1944 nr 16), krytykując przerosty formalizmu i mechaniczne importowanie kierunków zagranicznych, doceniał jednak nieprzemijającą wartość literatury przedwojennej. Kontynuując twórczość poetycką, od r. 1942 pisał głównie lapidarne, silnie zmetaforyzowane liryki prozą. W ówczesnych utworach lirycznych aspirował S. do roli wyraziciela doświadczeń swych rówieśników, pokolenia «ręką Boga rzucanego na śmierć jak kamienie» (*** Po huraganach szarż...), «za wcześnie pokrzywdzonych chłopców» (Ród Anhellich), przeżywających dramatyczną konfrontację romantycznej legendy insurekcyjnej, z daleką od niej rzeczywistością. Dominowała w tych utworach próba przeniknięcia okrutnych praw historii (Żelazne słupy), poczucie wszechobecności śmierci (O śmierci), wreszcie zwątpienie w «zimnego Boga», który «odszedł na barkach płomienia» (Bóg).
Inaczej niż kolejni redaktorzy „Sztuki i Narodu”, S. nie należał do Konfederacji Narodu, inicjatorki powstania czasopisma, był natomiast związany z AK. W grudniu 1942 rozpoczął kurs dla podchorążych Dyonu Motorowego Obszaru Warszawy (ukończony w r. 1943). Rankiem 25 V 1943 wziął udział (m.in. z Gajcym) w zorganizowanej przez Wacława Bojarskiego akcji składania kwiatów pod pomnikiem Mikołaja Kopernika, którą miał sfotografować. Akcja została przerwana przez Schutzpolizei; Bojarski został postrzelony (zmarł kilkanaście dni później), a S-ego ujęto w jednym z domów przy ul. Kopernika, gdzie się schronił, i po konfrontacji z Bojarskim zabrano do siedziby Gestapo w al. Szucha. Osadzony na Pawiaku (do przeżyć z tego więzienia nawiązywało Opowiadanie, wyd. pośmiertne w: Ród Anhellich), został uwolniony 19 VII t.r. dzięki staraniom ojca i, wg relacji Zenona Tarasiewicza, II Oddz. Komendy Głównej AK. Przeniósł się wtedy do rodziców do Zwierzyńca, gdzie pracował w założonym przez siebie w domu laboratorium fotograficznym, fabrykując zdjęcia i dokumenty na potrzeby partyzantki, najpewniej AK. Po powrocie do Warszawy, już latem t.r., zaangażował się w działalność inspirowanego przez Andrzeja Trzebińskiego „Ruchu Kulturowego”. Uczestniczył w konspiracyjnym życiu literackim stolicy, bywał gościem Jarosława Iwaszkiewicza w Stawisku; od października kontynuował studia prawnicze. Wg relacji Lesława M. Bartelskiego, 27 i 28 X w willi matki, Zofii Bartelskiej przy ul. Rzymskiej 7, wytłoczył on ze S-m na ręcznym powielaczu 125 egzemplarzy tomu S-ego Okno (pod pseud. Marek Chmura). Zbiór, wydany jako t. 2 „Biblioteki Sztuki i Narodu”, uznany później za jedno z najwybitniejszych dokonań poetyckich pokolenia wojennego, zawierał osiem liryków prozą oraz tytułowy poemat. Stworzył w nim S. mozaikowy wizerunek okupacyjnej Warszawy, zestawiając ze sobą w poetyce bliskiej nadrealizmowi, na zasadzie groteskowego dysonansu, wojenną trywialność i grozę. Tytułowy poemat Okno był poetycką transpozycją doświadczeń wyniesionych z Pawiaka – przeżyć więźnia w obliczu śmierci, «przerażonego ojczyzną i Bogiem».
Latem 1944 przebywał S. z Gajcym i swą narzeczoną Natalią Bojarską, siostrą Wacława, w Świdrze pod Warszawą; pracował tam nad (niezachowanym) cyklem wierszy, zatytułowanym wg różnych relacji Chmury lub Mgły. Następnie mieszkał w Zwierzyńcu. Dn. 11 VII t.r. otrzymał przydział mobilizacyjny jako dowódca 1. Drużyny 1. Kolumny Motorowej dowodzonej przez sierżanta podchorążego Jerzego Robaczewskiego «Haka» i 28 VII wrócił do Warszawy. Po wybuchu powstania warszawskiego t.r. dołączył jako kapral podchorąży do macierzystego Dyonu Motorowego Komendy Obszaru Warszawa AK, dowodzonego przez por. Witolda Grzymałę-Bussego «Bartkowskiego», stacjonującego wówczas na ul. Długiej 27. Z powodu braku odpowiedniego uzbrojenia nie brał początkowo udziału w walkach i wraz z Gajcym zajmował się przewożeniem na Starówkę prowiantu z magazynów na Stawkach. Bywał też wysyłany po odbiór zrzutów oraz organizował improwizowane spotkania poetyckie, np. 4 VIII w sali jadalnej «Hotelu Polskiego». Uczestniczył w akcjach bojowych grupy szturmowo-wypadowej dowodzonej przez ppor. Jerzego Bondorowskiego «Ryszarda» w rejonie ulic Senatorskiej i Bielańskiej, pl. Bankowego oraz Szpitala Maltańskiego. Za zasługi bojowe, rozkazem nr 6 dowódcy Grupy «Północ» z 16 VIII, został awansowany do stopnia plutonowego podchorążego. Tego dnia, 16 VIII 1944, zginął (wg większości relacji wraz z Gajcym) w wysadzonej przez Niemców w powietrze oficynie kamienicy przy ul. Przejazd 1/3, gdzie mieściła się placówka powstańcza. Teza Bronisława Anlena (B. Jag., sygn. Przyb. 807/73), że S. poległ po 24 VIII na Reducie Matki Boskiej na odcinku od ul. Długiej 27–29 do Pałacu Radziwiłłów, nie została jednak przyjęta przez innych badaczy. Rozkazem z 13 IX, podpisanym przez mjr. Tadeusza Grzeszczyńskiego «Zawiszę», pośmiertnie przedstawiono S-ego do odznaczenia Krzyżem Walecznych. Dokumentów potwierdzających informację, że pośmiertnie otrzymał Krzyż Virtuti Militari oraz awans na podporucznika, nie udało się odnaleźć. Szczątki S-ego wydobyto 1 X 1947 z ruin domu przy ul. Przejazd i pochowano 3 X t.r. na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w kwaterze zgrupowania «Chrobry» (kw. B8–6–35).
S. nie założył rodziny.
W r. 1945 krakowska „Walka” (nr 5) opublikowała liryk prozą S-ego O dniach innych, a londyński „Orzeł Biały” (nr 12) – O poległym. W r. 1963 ukazało się Okno (L.), przygotowane przez Zdzisława Jastrzębskiego, znacznie poszerzone o utwory poetyckie i prozatorskie oraz publicystykę, wznowienie wydania okupacyjnego. Najobszerniejszą prezentacją dorobku S-ego jest opracowany przez Bartelskiego zbiór Ród Anhellich (W. 1982). Utwory S-ego tłumaczono na język włoski („Poeti polacchi contemporanei”, przekł. C. Verdiani, Milano 1961), angielski (przekł. Okna pt. Window, tłum. A. Czerniawski, London 1979) oraz rosyjski („Novaja Polša” 2004 nr 11, wiersz Śniły się szarże..., przekł. A. Bazylewski). S-ego i jego kolegów ze „Sztuki i Narodu” uczczono tablicą pamiątkową w Polonicum Uniw. Warsz. (błędna data ur.). W r. 1981 został S. uhonorowany Warszawskim Krzyżem Powstańczym. Bartelski poświęcił pamięci S-ego i Gajcego powieść „Pejzaż dwukrotny” (W. 1958). S. był jednym z bohaterów fabularyzowanego dokumentu „Do potomnego” (2004), duchowej biografii twórców „Sztuki i Narodu”, w reżyserii Antoniego Krauzego (postać S-ego odtworzył Bartłomiej Porczyk).
Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Kędziora A., Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm 2000; Współcz. pol. pisarze, VIII (błędy, m.in. data ur.); – Adamiak A., Okno na ziemię (Portret Zdzisława Stroińskiego), w: Portrety twórców „Sztuki i Narodu”, Red. J. Tomaszkiewicz, W. 1983 (fot.); Bartelski L. M., Genealogia ocalonych. Szkice o latach 1939–1944, Kr. 1963 (fot.); tenże, „Śmierć jest ze mną...”, „Kultura” 1971 nr 33; tenże, Śmierć na Starówce, w: tenże, W kręgu bliskich. Szkice do portretów, Kr. 1967 (fot.); tenże [Wstęp do:] Stroiński Z., Ród Anhellich. [Wiersze, proza poetycka, opowiadanie, publicystyka], W. 1982; Bartoszewski W., Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Londyn–W. 1984 s. 89; Barykady Powstania Warszawskiego 1944, Red. R. Średniawa-Szypiowski, W. 1993 s. 295; Bereś S., „Podniesieni na tarczy eksplozji”?, „Tyg. Powsz.” 1985 nr 31; tenże, [Wstęp do:] Gajcy T., Wybór poezji. Misterium niedzielne, Wr. 1992; [Gajcy T.], Topornicki K., Przez pryzmat metafory, „Sztuka i Naród” 1943 nr 13; Jastrzębski Z., Liryki Marka Chmury, w: tenże, Bez wieńca i togi, W. 1967; tenże, Literatura pokolenia wojennego wobec dwudziestolecia, W. 1969; Kisiel M., Pamięć, biografia, słowo, Kat. 2000; tenże, Przypisy do współczesności, Kat. 2006; tenże, Realizm metafizyczny. (O wierszach rytmicznych Leona Zdzisława Stroińskiego), „Poezja” 1985 nr 5–6; tenże, Tragiczna świętość. Komentarz do Rodu Anhellich Leona Zdzisława Stroińskiego, w: Liryka polska XX wieku, Kat. 1994; Kobylańska Z., Konfederacja Narodu w Warszawie, W. 1999; Kopf S., Muzy tamtych dni, W. 2002 s. 571; Kopiński A., Ludzie z charakterami. O okupacyjnym sporze Czesława Miłosza i Andrzeja Trzebińskiego, W. 2004 (fot.); Kunert A. K., Rzeczpospolita Walcząca. Powstanie 1944. Kalendarium, W. 1994 s. 134; [Marczak-Oborski S.] Oborski J., Poemat o nierozwiązywalnej działalności świata i młodzieńczym o nim niepokoju, „Droga” 1943 nr 1; Marx J., Rycerz, romantyk, pomazaniec śmierci, w: tenże, Dwudziestoletni poeci Warszawy, W. 1994; Matławska H., Na starej fotografii, „Tyg. Zamojski” 1994 nr 22 (fot.); Pirie D. P., Przypomniany poeta Warszawy, „Wiadomości” (Londyn) 1979 nr 38–39; Płachecki M., „Z Hiobów w Konrady”, „Twórczość” 1982 nr 6; Podlewski S., Przemarsz przez piekło, W. 1971; Sierotwiński S., Kronika życia literackiego w Polsce pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, Kr. 1988; Szymczyk G., Okno i obrazek. (O lirykach prozą Zdzisława Stroińskiego), „Litteraria” 1982 nr 14; Święch J., Literatura polska w latach II wojny światowej, W. 1997 s. 143–4; Urbanowski M., Chmurna młodość Stroińskiego, „Archiwariusz Zamojski” 2005; tenże, Komentarz [do wiersza Z. L. Stroińskiego *** Koślawe literki ulepione ze snów...], „Teksty Drugie” 2005 nr 6; – Dwugłos o Oknie Marka Chmury: [Gajcy T.] Topornicki K., Przez pryzmat metafizyki, [Zagórski J.] Łuski B., Poezja skamieniałej prawdy, „Sztuka i Naród” 1943 nr 13; Iwaszkiewicz J., Notatki 1939–1945, Wr. 1991 s. 107–9; Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów, 15–18 VIII 1944, Red. P. Matusak, W. 2003 IV 133; Tarasiewicz Z., Wspomnienia żołnierza, W. 1994; W gałązce dymu, w ognia blasku..., Wspomnienia o Wacławie Bojarskim, Tadeuszu Gajcym, Onufrym Bronisławie Kopczyńskim, Wojciechu Menclu, Zdzisławie Stroińskim, Andrzeju Trzebińskim, Red. J. Szczypka, W. 1977 (fot.); – AP w Zamościu: Zespół I LO, sygn. 21 s. 20–1, sygn. 96 s. 448, sygn. 113 s. 179–84, sygn. 116 s. 93, Księga meldunkowa, sygn. 73 s. 145, sygn. 116 s. 107, sygn. 215 k. 16, Zarząd gm. Zwierzyniec, sygn. 317 s. 110; Arch. KUL: Wydz. Prawa i Nauk Społ.-Ekon., 1939, sygn. 30a (teczka osobowa S-ego); Arch. Wojsk. Biura Badań Hist. w W.: sygn. III/44/7 k. 91, sygn. III/44/41 k. 6, 10 (rozkazy Grupy «Północ»); B. Jag.: sygn. Przyb. 807/73 (Anlen B., O okolicznościach śmierci Tadeusza Gajcego i Leona Zdzisława Stroińskiego. Przyczynek do biografii poetów z grupy „Sztuki i Narodu”, mszp. z r. 1973, fot.); B. Narod.: sygn. 10844 III k. 1–3 (list S-ego do Gajcego z sierpnia 1943); – Informacje i mater. Marka Tarasiewicza z W. (m.in. skrócony odpis aktu zgonu, USC m. W., nr 4693/I–47), Kaliny Chrystowskiej z W., Bartelskiego z W. oraz Zofii Maślińskiej-Nowakowej z Sosnowca.
Maciej Urbanowski