Sunderland Lewi Selig (do r. 1822 Selig Lewi) (1771–1869), kupiec, założyciel i właściciel fabryki fajansu w Iłży.
Ur. w Wielkiej Brytanii w rodzinie żydowskiej, był prawdopodobnie synem Seliga (Seeliga, Zelika). Miał młodszego brata Aleksandra (Ejlika) Seliga Sunderlanda (1779–1878), kupca w Wielkiej Brytanii i Niemczech, współwłaściciela (od r. 1830) fabryki fajansu w Iłży; jego żoną była Anna z Rafałowiczów, prawdopodobnie autorka opisu w języku angielskim bitwy pod Iłżą w powstaniu listopadowym (przed r. 1939 rękopis znajdował się w Biurze Hist. MSWojsk. w Warszawie).
W r. 1809 mieszkał S. w Londynie, a w l. 1814–17 w Sunderland, gdzie zajmował się handlem wyrobami ceramicznymi i żelaznymi. Wysyłał towary na kontynent europejski, m.in. do Warszawy, gdzie przed r. 1820 założył na Marywilu sklep i magazyn z fajansem, angielską porcelaną, szkłem oraz artykułami żelaznymi. Wkrótce sam zamieszkał w Warszawie przy ul. Elektoralnej nr 793. W r. 1822 przeniósł swój sklep i magazyn do kamienicy Wielopolskich przy rogu Elektoralnej i Orlej. T.r. zmienił nazwisko na Sunderland, a dotychczasowe – Selig, potraktował jako drugie imię.
S. należał do postępowego odłamu Żydów; posyłał swe dzieci do szkół publicznych. W r. 1822 poparł inicjatywę władz Król. Pol. zbudowania w Warszawie szpitala dla starozakonnych i wpłacił na ten cel 100 złp. W związku z planami założenia na Kielecczyźnie kilku fabryk fajansu spotkał się ze Stanisławem Staszicem, Dyrektorem Generalnym Wydz. Przemysłu, Kunsztu i Handlu w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji i 25 IX 1823 podpisał z Komisją kontrakt, w którym zobowiązał się do uruchomienia w ciągu roku fabryki fajansu w Iłży. Przeniósł się tam wówczas z Warszawy.
W pierwszych dwóch latach zezwolono S-owi sprowadzać na rynek krajowy naczynia fajansowe z Wielkiej Brytanii, służące również za wzór dla iłżeckich wyrobów. Na potrzeby fabryki otrzymał od rządu pożyczkę skarbową (18 tys. złp.), murowany piętrowy spichlerz dworski, urządzenia, nową warzelnię i skład materiałów oraz młyn do mielenia szkliwa, unikatowy na ziemiach polskich, adaptowany na ten cel z dawnego młyna zbożowego. Spichlerz, który miał być przeznaczony na magazyn, zaadaptował na główny budynek fabryki oraz na mieszkanie dla swej rodziny. W przybudówce do spichlerza urządził dom modlitwy. W tym czasie sprowadził rodzinę z Wielkiej Brytanii, a jego najbliższym wspólnikiem został brat, Aleksander. Zakupił w Wielkiej Brytanii maszyny, narzędzia i szablony (formy) potrzebne do produkcji, zatrudnił też angielskich rzemieślników, m.in. Archibalda Huntera z Newcastle, ceramika ze specjalnością malowania fajansów. Produkcją izbytem kierował osobiście, swymi wyrobami często obdarowywał kontaktujących się z nim urzędników. Wytwarzał ceramikę użytkową i dekoracyjną, białą i kolorową, zdobioną za pomocą szablonów lub ręcznie. W dekoracji korzystał początkowo ze wzorów angielskich, następnie jednak nawiązywał do miejscowego wzornictwa ludowego. Asortyment wyrobów, sygnowanych jego nazwiskiem, obejmował talerze, talerzyki, filiżanki, garnuszki, maselniczki, sosjerki, solniczki, garnuszki do śmietanki, imbryczki do kawy, czajniczki do herbaty, półmiski, podstawki, naczynia apteczne, wazony, tygle, retorty dużych rozmiarów itp. S. prezentował wyroby iłżeckiej fabryki na wystawach „Płodów Krajowego Przemysłu” w Warszawie w l. 1825 i 1828. Sprzedawał je w Iłży i Warszawie, a handlarze żydowscy rozprowadzali je na jarmarkach w Król. Pol. S. nie posiadał dużego kapitału i wspomagał produkcję pożyczkami, m.in. 2 450 talarów w r. 1825 od warszawskiego kupca Naftalego Izraela Hirschsohna. Ok. r. 1830 zatrudniał 50 robotników, Polaków, Żydów i Niemców, w tym także synów swoich i swego brata, Aleksandra oraz zięciów (zwyczajem żydowskim mieszkających przez pewien czas po ślubie przy rodzinie teścia). W lutym t.r. na terenie fabryki wybuchł pożar; szybkie usunięcie jego skutków stało się możliwe dzięki finansowemu wsparciu brata, Aleksandra. Dlatego też 28 VIII dopuścił go S. do współwłasności fabryki; umowa ta jednak nie została ogłoszona i wobec władz i osób trzecich interesy fabryki S. reprezentował w dalszym ciągu.
Wielki pożar Iłży w powstaniu listopadowym (po zwycięskiej bitwie 9 VIII 1831 oddziału gen. Samuela Różyckiego z wojskami rosyjskimi), w którym znów spłonęła fabryka, spowodował pogorszenie sytuacji zakładu; zahamowaniu uległa produkcja, zmniejszyło się zatrudnienie i zbyt. Dn. 15 VII 1833 władze Król. Pol. uwolniły S-a od spłaty pożyczki 18 tys. złp., a na ratowanie fabryki przyznały zasiłek w wysokości 12 tys. złp. ze spłatą w ciągu dwudziestu lat, po 360 złp. w ratach półrocznych. Z pożyczki tej spłacił S. długi i zakupił w grudniu t.r. za 1 400 złp. folwark Kotlarka (pow. iłżecki). W r. 1834 fabryka została wydzierżawiona Ickowi Gottliebowi, Abrahamowi Steinmanowi i Mojżeszowi Cukrowi; S. zostawił dla siebie jedynie reprezentowanie interesów firmy w kontaktach z urzędnikami. Od 11 IX 1837 dzierżawił przez rok fabrykę fajansu w Radlinie (pow. kielecki). Prawdopodobnie w l. trzydziestych zamknął swój sklep w Warszawie. Dn. 27 I 1839 zawarł z Bankiem Polskim umowę o dostawy cegły szamotowej na planowane budowy hut i pieców w Staropolskim Okręgu Przemysłowym. Udzielona wówczas pożyczka w wysokości 8 tys. złp. miała przyczynić się do rozszerzenia i unowocześnienia fabryki, ale z powodu braku zamówień na cegłę ogniotrwałą z Iłży, S. nie mógł jej spłacić, popadając w coraz większe zadłużenie.
Od r. 1842 fabrykę dzierżawili synowie S-a, Rudolf i Filip; ten ostatni po sporze z ojcem o kopalnię gliny fajansowej założył w r. 1851 w Iłży konkurencyjną fabrykę naczyń kamionkowych, która zbankrutowała w r. 1858. Dzierżawcą fabryki od r. 1858 był oprócz Rudolfa brat S-a, Aleksander, a od r.n. zięć S-a, Ignacy Wohl. W r. 1861 zadłużona fabryka została wystawiona na licytację na rzecz Banku Polskiego; wobec braku nabywców, do licytacji jednak nie doszło. W r. 1862 Bank Polski obciążył niespłaconą pożyczką hipotekę fabryki; ostatecznie zawarto ugodę, na mocy której R. Sunderland i Wohl mieli spłacić dług w półrocznych ratach. S. cały czas interesował się losami firmy. Dzięki swej pozycji i prestiżowi przyczynił się do zaniechania planu wyrugowania Żydów z Iłży; w podzięce miejscowa społeczność żydowska wybrała go na członka dozoru bóżniczego w Siennie. S. należał także do założycieli w Iłży okręgu bóżniczego. Mimo wyznania mojżeszowego nosił strój europejski. Nie wiadomo, czy nauczył się języka polskiego, prywatne listy do dzieci pisał po angielsku. Owdowiały, zmarł 5 IV 1869 w Iłży; został pochowany w grobowcu rodzinnym na tamtejszym cmentarzu żydowskim (w czasie drugiej wojny światowej grobowiec zniszczyli Niemcy). Po śmierci S-a właścicielem fabryki byli syn Rudolf i Wohl; do r. 1879 spłacili oni dług bankowy.
W małżeństwie z Luczą (Ludwiką, Luizą) Heleną z Markusów miał S. cztery córki i trzech synów. Córkami były: Rachela (1809–1838), od r. 1829 żona Filipa Waltera Salamońskiego, stolarza i fabrykanta fajansu; Barbara (ok. 1817–1879), od r. 1835 żona Michała Lewiego (1808–1850), posesora fabryk żelaznych w Bliżynie i kierownika fabryki fajansu w Radlinie, a po t.r. żona Hejmana Kempnera; Ewa (ur. ok. 1816), żona Ignacego Wohla (zm. 1895), w l. 1859–64 pierwszego dozorcy dozoru bóżniczego w Iłży, a w l. 1869–85 współwłaściciela tamtejszej fabryki fajansu. Najstarszym synem S-a był Filip (w Wielkiej Brytanii używał imion: Phineus i Phileas) (ok. 1814–1891), ożeniony w r. 1843 z Rozalią Szancer (1820–1887), córką Jakuba Szancera, lekarza w Pińczowie i Radomiu, absolwent Inst. Politechnicznego w Warszawie, założyciel i właściciel iłżeckiej fabryki naczyń kamionkowych (1851–8), kierownik fabryki wyrobów glinianych w Miedzianej Górze (pow. kielecki) w l. 1862–3, pisarz fabryczny po r. 1863 w cukrowni w Boglewicach (pow. grójecki), a następnie w Warszawie oficjalista oraz urzędnik zarządu Kolei Iwanogrodzko-Dąbrowskiej. Młodszymi synami byli: Rudolf (Rafał) (1819–1880), ożeniony w r. 1841 z Marianną z Wohlów (1823–1888), siostrą Ignacego Wohla, od r. 1869 współwłaściciel fabryki w Iłży, oraz Ludwik (ok. 1820–1856), który nie założył rodziny. Wnukami S-a byli Stanisław Sunderland (zob.) i Seweryn Sunderland (zob.).
Fabryka fajansu w Iłży zbankrutowała w r. 1885; budynek spłonął w r. 1903. Teren spichlerza wraz z przyległymi gruntami należał do rodziny Sunderlandów do r. 1955.
PSB (Leśmian Bolesław); Słown. Geogr (Iłża); – Bednarczyk A., Iłża wczoraj i dziś, W. 1996 s. 51–2; Dębek W., Iłża w latach zaborów 1795–1918, w: Iłża. Monografia rozwoju społeczno-gospodarczego miasta, „Biul. Kwartalny Radomskiego Tow. Nauk.” T. 16: 1979 z. 3 s. 43–4; Hunter Z., Iłża fabryką fajansu słynna, W. 1993; Kołaczkowski J., Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kr.–W. 1888 s. 165; Kowecka E., Zmiany w produkcji ceramiki na Kielecczyźnie w XIX wieku. (Upadek rzemiosła garncarskiego, tworzenie wytwórni przemysłowych), w: Z dziejów rzemiosła w Kielecczyźnie. Materiały z sesji 11–12 grudnia 1969, Kielce 1973 s. 77–9; Łopuszański P., Bolesław Leśmian. Marzyciel nad przepaścią, W. 2006 s. 34–53; Madejski J. K., Iłża zapamiętana, Radom 2004 s. 52–5; Mijas S., Ojczyzna w ojczyźnie, Ł. 1976 s. 189; Moniewski J., Fabryka fajansu w Iłży 1823–1885, Radom 1992 [cz. 1, 2]; Piątkowski S., Opis miasta Iłży z lat 1820 i 1860, Iłża 2001; – Sunderland J., Z moich wspomnień, „Zesz. Hist. PTTK” (W.) 1990 s. 12; – „Gaz. Roln., Przem. i Handl.” 1853 nr 31; „Kur. Warsz.” 1891 nr 154 (nekrolog syna S-a, Filipa); „Pam. Roln.-Technologiczny” T. 2: 1832 s. 134; „Przew. Warsz.” na r. 1826 (jako Zunderland Lewin); – AP w Kielcach, Oddz. w Starachowicach: USC mojżeszowe Sienno z l. 1829, 1834–5, 1841, 1845–6, USC mojżeszowe Iłża z l. 1850 1856–8, 1861, 1864, 1869; AP w Radomiu: Zarząd Dóbr Państw., Akta dot. fabryki fajansu w Iłży, sygn. 395a, 398, 632, 633, 6767, USC mojżeszowe Iłża z l. 1877, 1879–80, 1885, 1887–8, 1890, 1895, 1904.
Anna Jankowska i Elżbieta Orman