Maciej (Maciek, Maćko) Borkowic, wg Długosza h. Napiwon (zm. 1358–1360), wojewoda poznański. Był synem Przybysława Borkowica z Sierakowa i Psarskiego, zwanego Chocholcem, wojewody poznańskiego (zm. 1327). Przynależność rodowa M-a nie jest pewna; część badaczy przyjmuje, część odrzuca jego wywód z domu Wezenborgów. Posiadłości rodzinne M-a znajdowały się w zach. Wielkopolsce; Kozierowski najstarsze wsie należące do Borkowiców umieszcza pod Śremem (połowa XIII w.). Zapewne w r. 1332 M. zasłużył się przy zdobywaniu pogranicznych grodów Wielkopolski: Zbąszynia, Przyprostyni i Kopanicy na Henryku księciu żagańskim. Być może już wtedy zbliżył się M. do Kazimierza, późniejszego króla polskiego, wówczas sprawującego rządy namiestnicze w Wielkopolsce. W dokumentach pojawił się M. po raz pierwszy w r. 1334 jako świadek w Międzyrzeczu na akcie wojewody poznańskiego Mikołaja z Biechowa. W rok później występował jako arbiter w sporach pomiędzy klasztorem paradyskim a jego sąsiadami; wyrok wydał «za radą swych dworzan»; w r. 1338 słyszymy też o sekretarzu M-a. W r. 1338 Kazimierz Wielki nadał M-owi miasto Koźmin w płd. Wielkopolsce wraz z 15 wsiami. W (przed?) r. 1341 otrzymał M. urząd kasztelana lędzkiego, należał do bliskich zaufanych króla, latem 1341 r. towarzyszył mu do Pragi, świadkował 13 VII t. r., jako jeden z 4 Polaków, na akcie przymierza Kazimierza Wielkiego z Janem i Karolem Luksemburskimi. W dwa lata później w wąskiej grupie wielkopolskich możnych poręczył w lipcu 1343 ze strony polskiej warunki świeżo zawartego w Kaliszu pokoju z Krzyżakami.
Pomiędzy 1343 a 1346 r. M. został wojewodą poznańskim. W r. 1347 otrzymał poznański urząd starościński; analogiczne stanowisko w Kaliszu uzyskał w t. r. Przecław z Gułtów. Latem 1352 r. obaj starostowie zostali usunięci ze swych urzędów, a na ich miejsce mianowany jeden, obcy na terenie Wielkopolski Wierzbięta z Paniowic (na Śląsku?). Być może, zbyt arbitralne postępowanie nowego starosty w dziedzinie sądownictwa karnego spowodowało zawiązanie w Poznaniu już 2 IX 1352 konfederacji 84 imiennie wymienionych panów wielkopolskich, ślubujących sobie miłość i pomoc wzajemną szczególnie przeciw samowoli przedstawicieli władzy wykonawczej; akt konfederacji zastrzegał, że nie jest ona skierowana przeciw królowi. Związek przeszedł do historii pod nazwą konfederacji Maćka Borkowica, on bowiem jako pierwszy dostojnik ziemski dzielnicy otwierał, wraz z kasztelanem poznańskim Przecławem z Gułtów, listę jej sygnatariuszy. Przypuszcza się, że na decyzję przystąpienia obydwu do konfederacji wpłynął też fakt usunięcia ich z funkcji starościńskich. Niezadowolenie M-a z polityki królewskiej pogłębiać mogły podjęte w tych latach ograniczenia handlu z Wrocławiem, które dotknąć musiały właściciela Koźmina, leżącego na szlaku handlowym łączącym Pomorze ze Śląskiem.
Dzieje konfederacji nie są znane; brak źródeł sprzyja powstawaniu rozbieżnych ocen jej genezy, znaczenia (którego nie należy przeceniać) i działania. Już w grudniu 1352 M. bawił u króla w Krakowie, zaś w r. n., gdy w lutym król przybył do Wielkopolski, sygnatariusze konfederacji, m. in. M., znaleźli się w jego otoczeniu. W r. n. doszło do zamieszek w Wielkopolsce, w wyniku których zginął kasztelan gnieźnieński (?) Beniamin. Sprawcą mordu mieli być M. oraz kasztelan nakielski Sędziwój z Czarnkowa. M. wypędzony z Królestwa schronił się na Śląsku, przebywając w r. 1354 we Wrocławiu. Co robił następnie, nie wiadomo, w marcu 1357 pojawił się przy królu w Krakowie, a w styczniu 1358 towarzyszył mu w objeździe Wielkopolski. Dn. 16 II t. r. złożył Kazimierzowi w Sieradzu przysięgę wierności, która, być może, stanowić miała zamknięcie okresu konfliktów. Niedługo potem z nie znanych powodów (może za popieranie czy wręcz uczestnictwo w rozbojach na pograniczu Wielkopolski) M. został przez króla uwięziony i zamknięty w lochach zamku w Olsztynie koło Częstochowy, gdzie zmarł śmiercią głodową. Wg Długosza, uwięzienie nastąpiło podczas przyjazdu M-a do Kazimierza przebywającego w Kaliszu; pobyty takie mogły mieć miejsce w ostatnich dniach stycznia 1359 i 1360 r. Data dzienna odpowiadałaby zapisce komemoracyjnej nekrologu klasztoru lubińskiego, którego M. był zapewne dobrodziejem, umieszczającego wiadomość o M-u pod dniem 9 II. Jako rok śmierci M-a bardziej prawdopodobny jest r. 1360, kiedy pojawia się po raz pierwszy (4 III) następca M-a na woj. poznańskim Pasek z Benic, jeszcze w lutym 1359 kasztelan gnieźnieński.
Niejasne są losy rodziny M-a po jego straceniu. Wdową po nim była najpewniej Wichna, zwana wojewodziną z Sierakowa, żyjąca jeszcze na przełomie XIV i XV w. Zapewne córką jej i M-a była jej imienniczka Wichna, później żona kasztelana kaliskiego Pałuki Świętosława z Szubina, żyjąca jeszcze w r. 1403. Przypuszcza się (Polaczkówna), że wcześniej M. miał inną żonę, z domu Wezenborgów, z której pozostawił synów Fredhelma i Henczkę oraz córkę Katarzynę, potem żonę sędziego wieluńskiego Wierusza. Po śmierci M-a jego synowie z pierwszego małżeństwa znaleźć się mieli na wygnaniu w śląskich dobrach matczynych – ze starszym identyfikuje się Fredhelma piszącego się z Wezenborga, występującego w księstwie głogowskim w l. 1378–1404, zmarłego przed r. 1406. Z synem M-a łączy się też niekiedy osobę Fredhelma z Jutrosina w płd.-zach. Wielkopolsce, protoplasty rodziny Jutroskich. Są to jednak tylko hipotezy, nie zgadzają się też z przekazem Długosza, który podał, że M. pozostawił syna, który po śmierci ojca zbiegł do Nowej Marchii, gdzie parał się zbójeckim procederem i zginął podczas jednej z łupieskich wypraw.
W literaturze pięknej M. funkcjonował jako symbol poskromionej oligarchii możnowładczej (m. in. w powieści J. I. Kraszewskiego „Król chłopów”). Jest bohaterem dramatu W. Rapackiego „Maćko Borkowic” (1878) i powieści Adama Krechowieckiego „Szary wilk” (1892). Jan Matejko poświęcił mu obraz „Maćko Borkowic, wojewoda poznański, wtrącony do lochu w zamku olsztyńskim na śmierć głodową”.
Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Tor. 1969 s. 291; Brandowski A., Baron Maciej Borkowicz…, P. 1879; Dąbrowski J., Dzieje polityczne Śląska w latach 1290–1402, w: Historia Śląska PAU, I 407, 497; tenże, Ostatnie lata Ludwika Wielkiego, Kr. 1918 s. 221–2; Hejnosz W., Uwagi o konfederacjach w średniowiecznej Polsce, „Kwart. Hist.” R. 51: 1937 s. 670 n.; Kaczmarczyk Z., Kazimierz Wielki, W. 1948 s. 118–9, 160–2; tenże, Monarchia Kazimierza Wielkiego, P. 1939 I 151–2, 297–8; Kozierowski S., Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII–XVI wieku, P. 1929 s. 14–7, 117; Kutrzeba S., Starostowie, ich początki i rozwój do końca XIV wieku, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1903 XLV 243–5; Labuda G., Życie polityczne XII–XV w., w: Dzieje Wielkopolski, P. 1969 I 307–8; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 II 220 n.; Moszczeńska W., Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego w czasie bezkrólewia po Ludwiku W., „Przegl. Hist.” R. 25: 1925 s. 81 n.; Piekosiński F., Obrona hipotezy najazdu, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1883 XVI 79–80; Polaczkówna H., Ród Wezenborgów w Polsce i jego pierwotne gniazdo, „Roczn. Tow. Herald.” R. 7: 1924–5 s. 154 n.; Roman S., Geneza statutów Kazimierza Wielkiego, Kr. 1961 s. 155–8; Semkowicz W., Ród Awdańców w wiekach średnich, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 46: 1920 s. 197–200; Szujski J., Maćko Borkowicz wojewoda poznański i pierwsza konfederacja rycerska 1352 roku, w: tenże, Dzieła S. II, Kr. 1888 VII 127–41; – Breslauer Urkundenbuch, Wyd. G. Korn, Breslau 1870 s. 171; Długosz, Historia, III 269–71; Kod. Mpol., III nr 699; Kod. Wpol., II–III; Listináfř Těšínska, Wyd. E. Němec, I Česky Těšín 1955 nr 52 (pieczęć M-a); Mon. Pol. Hist., V 611, 635, N. S. VI 107.
Antoni Gąsiorowski