Sporn Marcin (ok. 1480–1545), dominikanin, regens studium generalnego, prowincjał. Pochodził z Görlitz.

W r. 1498 został przyjęty do zakonu dominikanów, do klasztoru we Wrocławiu, jako «Marthinus de Gorlitz». W r. 1499 jest potwierdzony jako nowicjusz, przy czym określono go wówczas: «Marthinus Sporn». Przebieg początkowych studiów S-a i daty jego święceń nie są znane. Można przypuszczać, że po studiach we Wrocławiu kontynuował je w studium generalnym w klasztorze krakowskim, gdzie zapewne uzyskał stopień lektora. W r. 1505 kapituła prowincji, która obradowała w Poznaniu pod przewodnictwem prowincjała Jana Advocati, powierzyła mu na rok funkcję lektora artium w konwencie wrocławskim, a na r.n. (1506/7) skierowała go do zakonnego studium generalnego w Kolonii jako studenta generalnego, co potwierdziła kapituła generalna w Pawii w r. 1507. Po studiach, w r. 1513, został przydzielony przez kapitułę generalną obradującą w Genui do klasztoru krakowskiego; potwierdziła to kapituła prowincjalna w Łowiczu w r.n. W Krakowie był kaznodzieją niemieckim, a w r. 1515/16 bakałarzem Biblii. Na tejże kapitule uzyskał tytuł kaznodziei generalnego. Na polecenie kapituły sieradzkiej z r. 1517 odbył S. studia teologiczne w studium generalnym w Bolonii; przed 25 VIII 1520 uzyskał stopień licencjata teologii; tegoż dnia został zatwierdzony przez prokuratora i wikariusza generalnego zakonu Hieronima de Rupefideli wybór S-a na stanowisko wikariusza wrocławskich klasztorów dominikańskich. Tytuł mistrza (profesora) teologii uzyskał wkrótce (zatwierdzony w r. 1525 przez kapitułę generalną w Rzymie). Gdy ogarnęła Wrocław reformacja luterańska (od r. 1523), jej idee spotkały się z silną opozycją w kierowanych przez S-a klasztorach. W dn. 20–23 IV 1524 wraz z trzema współbraćmi brał S. udział w dyspucie z propagatorem nauki M. Lutra, proboszczem kościoła św. Marii Magdaleny Janem Hessem, odbytej w kościele św. Doroty przy konwencie augustianów eremitów. Mimo upomnień, nie poddał się S. nakazowi rady miejskiej Wrocławia, by wszyscy kaznodzieje w swych wystąpieniach stosowali się do zasad Lutra, wskutek czego został 15 II 1525 przemocą wydalony z miasta i udał się do klasztoru w pobliskim Frankensteinie (Franksztyn, obecnie Ząbkowice Śląskie).

Mimo banicji, S. zachował urząd wikariusza obu konwentów wrocławskich. Dalsze życie poświęcił walce z luteranizmem, widząc najskuteczniejszą obronę własnego zakonu przed nim w powrocie do pierwotnej gorliwości życia religijnego i ścisłego przestrzegania reguły zakonnej. Wkrótce przesłał generałowi dominikanów Franciszkowi z Ferrary wraz ze sprawozdaniem o stanie klasztorów śląskich swą opinię o sposobie umocnienia polskiej prowincji zakonu. W odpowiedzi generał 13 VI 1525 mianował go swoim komisarzem do wizytowania klasztoru krakowskiego, obdarzając prawem ewentualnego usunięcia prowincjała i innych oficjalistów oraz karania braci. Wizytacja i decyzje S-a spotykały się z oporem dominikanów w prowincji polskiej, władze zakonu musiały potwierdzać jego uprawnienia (16 X1 1525) i ograniczyć ich ważność jedynie do zakończenia wizytacji (9 XII t.r.). Doszło do tego, że generał zakonu zagroził karami tym, którzy przejmowali adresowane do niego listy S-a i innych zakonników (26 II 1526). Są także ślady, że do Rzymu płynęły skargi usuniętych z urzędu, przenoszonych do innych klasztorów i ukaranych zakonników. Prawdopodobnie skutkiem działań S-a była rezygnacja prowincjała Andrzeja Świętka z Parczowa i zwołana w nietypowym zimowym okresie u schyłku 1525 kapituła prowincjalna w Płocku, na której na jego następcę wybrano tamtejszego przeora Tomasza z Sycowa, co zatwierdził generał zakonu 25 II 1526.

Wynik kapituły nie zadowolił S-a i sprzyjających mu zwolenników ścisłego przestrzegania obserwancji zakonnej. Chcieli oni, wzorem Wrocławia, wyłączyć krakowski konwent spod bezpośredniej władzy prowincjała i jako klasztor zreformowany poddać zwierzchnictwu S-a w charakterze wikariusza generalnego. Świadczą o tym pisma wysłane 26 IX 1526 z kurii generalnej, nakazujące członkom klasztoru krakowskiego przyjęcie nowego prowincjała, a S-owi, by był posłuszny wybranemu przez prowincję i zatwierdzonemu przez generała prowincjałowi. Trzeci list z tego samego dnia, adresowany do S-a, odwołuje przyznane mu na czas wizytacji uprawnienia i upomina pod groźbą ekskomuniki, by nie uważał się za komisarza, wizytatora, lub z jakiegokolwiek tytułu zwierzchnika klasztoru krakowskiego. W dzień po otrzymaniu tej wiadomości miał też opuścić klasztor i m. Kraków, a nawet jego okolice i udać się do prowincjała, który wskaże mu miejsce pobytu, albo wrócić do swego wrocławskiego klasztoru.

Prawdopodobnie późną jesienią lub zimą 1526 znalazł się S. w Rzymie, gdzie próbował przedstawić swe racje. Świadczy o tym odnotowane w księdze regestów prokuratorów i wikariuszy generalnych zakonu 6 II 1527 polecenie powrotu na Śląsk i zamieszkanie w klasztorze we Frankensteinie lub w Świdnicy, skoro luteranie nie zgadzają się na jego powrót do Wrocławia. Pozwolono mu także nauczać i głosić kazania poza tymi klasztorami oraz korzystać z pomocy materialnej rodziny lub przyjaciół dla pokrycia kosztów utrzymania podczas pobytu poza klasztorem. S. nie zaprzestał aktywności, która zyskiwała mu coraz większe uznanie w prowincji. Kapituła prowincjalna w Łęczycy w r. 1528 powierzyła mu – jako wikariuszowi generalnemu – zarząd szczególnie zagrożonych przez luteranizm kontrat śląskiej i wielkopolskiej. Kiedy w r. 1534 wydawało się, że sytuacja we Wrocławiu uspokoiła się, kapituła odprawiona w Lublinie postanowiła wysłać tam S-a. Zamiarów tych jednak nie udało się zrealizować. Po rezygnacji pełniącego powtórnie urząd prowincjała Andrzeja Świętka, S. zwołał do Sieradza na 16 IX 1536 kapitułę, na której obrano go prowincjałem (zatwierdzony przez generała Jana z Ferrary 7 III 1537). Jako prowincjał uczestniczył w kapitule generalnej, która zebrała się 25 V 1539 w Rzymie. Kapituła ta, niewątpliwie z inicjatywy S-a, podjęła kilka uchwał dotyczących prowincji polskiej. Zezwolono, by kadencja prowincjała polskiego trwała aż sześć lat, jeśli zgodzi się na to papież. Wygląda na to, że S. uzyskał taki papieski przywilej, bo rządził prowincją do r. 1542. Kapituła nakazała S-owi reformę dotąd nie zreformowanych klasztorów. Polecono mu też, by kierował zdolnych braci na studia wyższego stopnia, a także by ustanawiał kaznodziejami tylko tych, którzy przynajmniej dwa lata studiowali teologię oraz wyróżniają się nauką i dobrymi obyczajami. Te i inne zalecenia zmierzające do naprawy życia zakonnego, podniesienia poziomu wykształcenia kaznodziejów i wykładowców, podjęła i uzupełniła kapituła prowincjalna, którą S. zwołał w r. 1540 do Poznania. S. kontynuował starania o kanonizację Jacka Odrowąża. Ponieważ w r. 1527, podczas Sacco di Roma, zaginęły akta procesu kanonizacyjnego i został on przerwany, S. wyjeżdżając do Rzymu na kapitułę zabrał wystosowaną 20 V t.r. suplikę biskupów z synodu piotrkowskiego o wznowienie procesu, wspartą pismem Zygmunta I. Wyrazem starań S-a jest uchwała kapituły poznańskiej o obchodzeniu w klasztorach dominikańskich wspomnienia błogosławionego Jacka (brewe Pawła III potwierdzające tę uchwałę nosi datę 3 VI 1542); zapewne uzyskał też pozwolenie Stolicy Apostolskiej na translację jego relikwii i budowę kaplicy, w której miano je umieścić.

S. nie zaprzestał walki z narastającym ruchem reformacyjnym. W r. 1540 ogłosił u Hieronima Wietora w Krakowie dziełko dominikańskiego teologa A. Catharinusa (właśc. L. Politi) skierowane przeciw Bernardowi Ochinowi („Speculum hereticorum…, Romae 1537), pt. „Speculum hereticorum fratris Ambrosii Catarini…”, zadedykowawszy je bpowi krakowskiemu Piotrowi Gamratowi. Nie było S-a na kapitule generalnej w maju 1542; prowincję polską reprezentowali wtedy dwaj definitorzy. Kończyła się wówczas jego kadencja prowincjalska i (28 IX) miała się rozpocząć w Krakowie kapituła wyborcza. Jednak z powodu zarazy mogła się ona zebrać dopiero 21 IV 1543. Wybrano na niej na prowincjała Tomasza z Sycowa, zaś S-owi powierzono funkcję regensa krakowskiego studium generalnego i mianowano go wikariuszem kontraty śląskiej (podczas jego prowincjalatu funkcję tę pełnił ówczesny przeor wrocławski Pankracy). Jako wikariusz i komisarz klasztorów śląskich oraz jako prowincjał S. często je wizytował. Głosił też kazania poza klasztorem. Wg zachowanej we Wrocławiu w XVIII-wiecznym kodeksie kroniki, był w tym mieście aż sześć razy (w r. 1527, 1529, 1531, 1535, 1540 i 1541). Uzyskał od władz zakonu potwierdzenie dawnych przywilejów wrocławskich klasztorów św. Wojciecha i św. Katarzyny (1520, 1525, 1536). Mimo tych starań nie zapobiegł upadkowi śląskich konwentów. W r. 1544 był spowiednikiem króla Zygmunta I i królowej Elżbiety Habsburżanki. T.r., także u Wietora, postarał się S. o wydanie świeżo opublikowanej „Confessio fidei ab Academia Coloniensi aedita…” z dedykacją dla bpa włocławskiego Mikołaja Dzierzgowskiego. S. zmarł 12 XI 1545 najpewniej w Krakowie, gdzie mieszkał w ostatnich latach życia.

Estreicher; Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, Red. M. Malicki, E. Zwinogrodzka, Kr. 1994 II; – Bucichowski W., Lista lektorów dominikańskiej prowincji polskiej od erygowania prowincji (1225) do r. 1525, „Przegl. Tomistyczny” T. 6–7: 1997 s. 45–231; – Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 I–II; Borkowska U., Królewscy spowiednicy, w: Ludzie, Kościół, wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej, Red. W. Iwańczak, S. K. Kuczyński, W. 2001 s. 177, 191; Löhr G. M., Breslauer Dominikaner des 15. Jahrhunderts auf auswärtigen Hochschulen, „Arch. Fratrum Praedicatorum” Vol. 13: 1943 s. 162–78; Obertyński Z., Dzieje kanonizacji św. Jacka, „Prawo Kanoniczne” R. 4: 1961 s. 79–172; Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1272, Red. J. Kłoczowski, W. 1975 I; – Acta Capituli Wratislaviensis, 1500–1562, Bearb. v. A. Sabisch, Bd. 2, 1517–1540, Köln 1976; Acta Capitulorum Generalium Ordinis Praedicatorum, [Ed.] B. Reichert, Romae 1901 IV 73, 205, 282; Blasel C., Geschichte von Kirche und Kloster St. Adalbert zu Breslau, Breslau 1912; Buckisch G. F., Schlesische Religions-Akten 1517–1676, Bearb. v. J. Gottschalk, Teil 2. Regesten der Religions-Akten, Köln 1998; Bzowski A., Propago D. Hyacinthi thaumaturgi Poloni, seu de rebus praeclare gestis in provincia Poloniae Ordinis Praedicatorum commentarius…, Venetiis 1606 s. 60; tenże, Tutelaris Silesiae seu de vita rebusque praeclare gestis Beati Ceslai Odrovansii…, Cracoviae 1608; Lubomlczyk S., De vita, miraculis et actis canonizationis sancti Hyacinthi confessoris libri quatuor, Roma 1594 s. 67; Supplementum ad Acta Capitulorum Generalium editionis B. Reichert [Ed. T. Käppeli], „Arch. Fratrum Praedicatorum” Vol. 5: 1935 s. 304; – Arch. Pol. Prow. Dominikanów w Kr.: Barącz S., Catalogus patrum et fratrum sacri Ordinis Praedicatorum in Polonia, Russia et Magno Ducatu Lithuaniae mortuorum, [Podkamień] 1887 (rkp.), sygn. Kr. 271, Pp 50 nr 39, Pp 78 k. 82v.; B. Kórn.: Teleżyński W., De rebus provinciae Poloniae sancti Hyacinthi Ordinis Praedicatorum, rkp. 93; B. Uniw. Wrocł.: rkp. IV Q 191 k. 112–117, 131 v.–133, rkp. IV F 221a s. 26, rkp. IV F 224, IV F 249 k. 184v.,194v., 204.

Jan Andrzej Spież