Piskorzewski (właściwie Michoń lub Michoniek) Mateusz (ok. 1544–1603), jezuita, potem sekretarz królewski, kanonik wileński i warszawski, pisarz panegiryczny. Postacią P-ego interesowali, się głównie historycy literatury i kultury. Najwięcej uwagi poświęcił P-emu (dając mu zresztą – podobnie jak i inni – imię Maciej) Stanisław Łempicki w związku ze swoimi badaniami nad działalnością kulturalną kanclerza Jana Zamoyskiego. O twórczości panegirycznej P-ego pisał Juliusz Nowak-Dłużewski. Zadowalając się ogólnikowymi wzmiankami w herbarzu Kaspra Niesieckiego i „Setniku” Szymona Starowolskiego, badacze nie pokusili się o ustalenie, jakie były początki drogi życiowej P-ego, nie sprawdzili zawartych w źródłach jezuickich i kościelnych informacji, iż P. był niegdyś członkiem zakonu jezuitów, w którym nosił przydomek Olimpius. Te zaś informacje oraz rezultat porównania podpisu jezuity Mateusza Olimpiusa z autografami P-ego, wskazujący na ich identyczność, umożliwiają pełniejsze ukazanie sylwetki popularnego w końcu XVI w. sekretarza królewskiego i domownika Zamoyskiego.

P. nazywał się właściwie Michoń bądź Michoniek (w źródłach jezuickich określony nadto: Michonis, Michoń, Micon, Michonick de Polonia, Olimpius Polonus), pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej z Andrychowa, był synem Macieja i Łucji. Dn. 15 XII 1560 (mając lat 16) wstąpił do zakonu jezuitów w Rzymie, w r. 1561 uczył się w Tivoli, w r. 1562 studiował poetykę w Forli, następnie uczęszczał do klasy retoryki w kolegium rzymskim. Wg opinii władz szkolnych był uczniem zdolnym i pilnym, lecz niestałym w powołaniu. Generał zakonu J. Laynez, chcąc otworzyć w r. 1564 kolegium jezuickie w Polsce, zatrzymał go w zakonie «ze względu na narodowość» i talent retoryczny. Jednakże nie pojechał do Polski; we wrześniu 1564 wysłano go do Ingolsztatu na nauczyciela poetyki i retoryki. Ponownie zamierzano wysłać go do Polski w r. 1565, ale ostatecznie w listopadzie t. r. przeniesiono go do Dylingi, by doskonalił się w grece i studiował dialektykę. Tu Mateusz nawiązał przyjaźń z Niemcem B. Zugerem oraz z Anglikiem E. Thornem. Wkrótce Zuger i Thorn uciekli z zakonu i przeszli do protestantów. Na Mateusza padło podejrzenie, że i on zachwiał się w wierze, i w lipcu 1567 prowincjał niemiecki P. Canisius odesłał go do Rzymu, gdzie Mateusz w r. 1568 uczył w miejscowym kolegium języka greckiego, a w r. 1569/70 studiował filozofię jako «Matheus Olimpius Polonus». Przypuszczalnie wkrótce wystąpił z zakonu, a następnie poprosił o przyjęcie po raz drugi i w związku z tym poddano go ponownie egzaminowi kandydackiemu, jak świadczy tekst tego egzaminu, spisany 31 V 1572. Tekst ten został przekreślony, a więc P. albo otrzymał niebawem dymisję z nowicjatu, albo sam z niego wystąpił. Od tej pory ginie wszelki ślad po Mateuszu Michonie. Natomiast w r. 1573 pojawił się w Ołomuńcu Mateusz Piskorzewski, który listem skierowanym do Piotra Kostki (wówczas kanonika warmińskiego i zarazem bliskiego współpracownika bpa krakowskiego Franciszka Krasińskiego) poprzedził panegiryk włoskiego jezuity G. Benesiusa Botera na cześć Henryka Walezego, wybranego na króla Polski („… In Henricum Valesium … ad Petrum Costca … carmen”). List P-ego nie przynosi żadnych informacji autobiograficznych; jedynie wybór adresata pozwala na pewną hipotezę. P. miał bowiem okazję poznać w Rzymie przebywającego tam w nowicjacie Stanisława Kostkę, mógł również zetknąć się z samym Piotrem Kostką, który bawił w Rzymie w l. 1571–2. Wiadomo, iż była w Prusach Królewskich szlachecka rodzina Piskarzewskich. Biorąc powyższe pod uwagę, można przypuszczać, że właśnie kontakty z otoczeniem Kostków dały P-emu sposobność przybrania nowego nazwiska. Panegiryk Botera wyszedł w Krakowie w r. 1573 w drukarni Mateusza Siebeneychera, który – być może z własnej inicjatywy – dodał do nazwiska P-ego przydomek Dziwisz; imię takie nosił w XV w. dziedzic Piskorzowic w ziemi krakowskiej, co zanotował Jan Długosz w „Liber beneficiorum”. I w ten sposób szlacheckie pochodzenie P-ego zyskało historyczną podbudowę. Prawdopodobnie dzięki Piotrowi Kostce znalazł P. azyl w otoczeniu bpa krakowskiego Franciszka Krasińskiego, z którym był w kontakcie w kwietniu 1572 i pisane doń listy podpisywał jako Matheus Olimpius. Wydaną bowiem w r. 1574 mowę, wygłoszoną na pogrzebie Zygmunta Augusta w marcu t. r., dedykował P. Krasińskiemu. T. r. opuścił Kraków, udając się z bliżej nam nie znaną misją na zachód Europy, może wysłany do Henryka Walezego do Francji przez któregoś z polskich dostojników. Istnieje np. relacja, że P. pozostawał przez pewien czas na usługach woj. sieradzkiego Olbrachta Łaskiego. Wiadomość o tej podróży czerpiemy z zachowanego zakończenia listu P-ego do kardynała Stanisława Hozjusza, listu datowanego w połowie grudnia 1574 «ex castro Sewnensi» (Sewen?) i opieczętowanego h. Junosza (jeden z późniejszych listów P-ego nosi z kolei pieczęć z h. Nałęcz).

Kolejną zagadką jest pobyt P-ego w Bolonii. Wg M. Bersohna jakiś Mateusz Piskorzewski studiował w Bolonii w r. 1559, wedle zaś informacji w „Monumenta Polonorum Bononiensia” przebywał tam w l. 1574–9 i był konsyliarzem nacji pruskiej. W auli V legistów należącej do nacji pruskiej i inflanckiej znajduje się wymalowany h. Gryf z podpisem «Matheus Piscovevius Polonus». Może dotyczy to istotnie P-ego, lecz jego pobyt w Bolonii możliwy był tylko w l. 1575–7, ponieważ w r. 1577 był już w Polsce. T. r. został kanonikiem wileńskim (a nie, jak przyjmowano, w r. 1581), zapewne z prezenty królewskiej, gdyż t. r. zatrudniony był nadto w kancelarii królewskiej. Z jego korespondencji (1577–8) z Giovannim Michelem Brutą, nadwornym historiografem Stefana Batorego, można wnioskować, iż od dawna łączyła ich przyjaźń. Na przełomie l. 1577/8 przebywał P. w otoczeniu króla pod Gdańskiem. W r. 1580 został sekretarzem bpa krakowskiego Piotra Myszkowskiego. W jesieni t. r. jeździł do Rzymu w celu poparcia starań Myszkowskiego o nadanie biskupstwa przemyskiego Szymonowi Ługowskiemu. Jako pisarz w procesie informacyjnym Ługowskiego dopuścił się P. pewnych nadużyć na rzecz protegowanego Myszkowskiego, a gdy rzecz się wydała, został ponoć przez biskupa wydalony ze służby i rzekomo nawet uciekł z Polski. W r. 1583 był już jednak w kraju, zabiegał o względy kanclerza Jana Zamoyskiego i uczcił wydanym t. r. panegirykiem ślub kanclerza z Gryzeldą Batorówną (dwa wydania t. r., jedno poprzedzone dedykacją skierowaną do marszałka w. kor. Andrzeja Opalińskiego). Anna Jagiellonka gotowa była wysłać go t. r. do Neapolu, by zastąpił Stanisława Kłodzińskiego w staraniach o zwrot sum neapolitańskich. Odtąd też działalność P-ego jest lepiej udokumentowana. Wrócił do pracy w kancelarii koronnej, stał się zarazem zaufanym sekretarzem i pomocnikiem Zamoyskiego. Pośredniczył np. w pozyskaniu dla kanclerza Szymona Szymonowicza. Swojemu oddaniu dla Zamoyskiego dał wyraz w mowie pogrzebowej po śmierci Stefana Batorego (zaginiona). Uczestniczył w elekcji 1587 r. w otoczeniu Zamoyskiego i 17 VIII oddał głos na Zygmunta Wazę. W r. 1590, przed 13 VIII, został usunięty z kanonii wileńskiej; w r. 1591 naraził się nadto na dworze, zabijając dworzanina królewskiego Braneckiego.

W tych latach pozostawał P. w służbie Anny Jagiellonki, wchodził w skład jej dworu i pełnił obowiązki sekretarza, przejęte – jak sam pisał – po śmierci Andrzeja Patrycego Nideckiego (1587). Miał kanonię warszawską, gdy w r. 1593 obejmował plebanię w Piasecznie. Po śmierci Anny Jagiellonki ogłosił P. poświęconą jej pamięci mowę żałobną. W dedykacji do marszałka w. kor. Mikołaja Zebrzydowskiego żalił się na swoją trudną sytuację i prosił, by Zebrzydowski zarekomendował go królowi. Być może odzyskał tą drogą pracę w kancelarii, albowiem w sierpniu 1597 był obecny jako sekretarz na odbywającej się w Krakowie komisji polsko-austriackiej w sprawie ligi antytureckiej. Kłopoty jego, trudne do określenia, trwały jednak jeszcze w r. 1599. Otrzymał wówczas breve papieskie, mocą którego został wprawdzie rozgrzeszony i «in integra restitutus», lecz obawiał się utraty «stu tysięcy złotych dochodu». Na usługach Zamoyskiego pozostawał do końca życia. Towarzyszył mu ponoć w wyprawie wojennej do Mołdawii, Siedmiogrodu i na Wołoszczyznę w r. 1600.

Współcześni, niezbyt życzliwi w ocenach charakteru, a zwłaszcza postawy etycznej P-ego, podkreślali jego wiedzę i smak literacki. Cenili P-ego Bruto i Zamoyski, zachwycał się jego kunsztem epistolarnym Stanisław Sokołowski. Listy P-ego trafiły do zestawionego przez Jana Świderskiego „Farrago epistolarum seu conceptorum pro scribendis in omni genere epistolis” (B. Jag. rkp. 2481). Panegiryki P-ego, pisane zwartą łacińską prozą, świadczą o pewnym talencie literackim. Na uwagę zasługują zwłaszcza Ad … Joannem Zamoiscium … de nuptiis … Cracoviae… celebratis laudatio (1583) i Serenissimae Annae Jagelloniae … funebris laudatio (1597). Posłużył się w nich P. ciekawą stylistyką i dość sugestywnie ukazał zasługi chwalonych – nie ograniczając się jedynie do czczej frazeologii, jaka cechowała jego pierwsze utwory. Wg Starowolskiego miał on nadto napisać jakieś dzieło o gospodarstwie („Economicorum libellus”) i przełożyć wiele «łacińskich utworów na język ojczysty». Ostatnie wiadomości o P-m pochodzą z r. 1603, zapewne w t. r. zmarł.

Estreicher; Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II; Niesiecki; Scaduto M., Catalogo dei Gesuiti d’Italia 1540–1565, Roma 1968; – Bersohn M., Studenci Polacy na uniwersytecie bolońskim w XVI i XVII w., Kr. 1890; Glemma T., Piotr Kostka…, Tor. 1959; Heck K., Szymon Szymonowicz, Cz. 1, Kr. 1901, Rozpr. AU Wydz. Filol., S. II, Kr. 1900 XVIII 285–7; Korewa J., Z dziejów diecezji warmińskiej w XVI w., P. 1965 s. 87; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1916 III; Łempicki S., Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa, Kr. 1921; tenże, Renesans i humanizm w Polsce, W. 1952; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Pierwsi królowie elekcyjni, W. 1969; – Arch. Zamoyskiego, IV; Bruto G. M., Selectarum epistolarum libri V, Kr. 1583 k. 208–211v.; Heidensztejn R., Dzieje Polski, Pet. 1857 II 207; Listy ks. Piotra Skargi, Wyd. J. Sygański, Kr. 1912; Mon. Pol. Vat., IV–V; Monumenta Polonorum Bononiensia, Bologna 1964 s. 51 tabl. XXX; Script. Rer. Pol., XI (Diariusze sejmowe 1587), XVIII (Diariusz sejmu 1585), XX (Diariusze sejmowe 1597); Starowolski Sz., Setnik pisarzów polskich, Kr. 1970; Warszawski J., Polonica z rzymskiego Kodeksu Nowicjuszy T. J., Rzym 1955 s. 114–16; Wielewicki, Dziennik, I; – AGAD: Arch. Zamoyskich nr 225 (list P-ego z r. 1593 opieczętowany h. Nałęcz), nr 690 (9, 10), nr 694 (21), nr 2884 (k. 193, 195), nr 3045; Arch. Prow. Mpol. TJ: Poplatek J., Słownik jezuitów polskich XVI w., rkp. 3289 s. 33; B. Czart.: rkp. 1613 s. 593, 597; B. Jag.: rkp. 1140 III k. 42 (list opieczętowany h. Junosza); – Materiał dotyczący okresu pobytu P-ego w zakonie, opracowany przez Bronisława Natońskiego, oraz życiorys P-ego pióra Rafała Leszczyńskiego w Materiałach Red. PSB; – Informacje Andrzeja Sołtana i Jerzego Wiśniewskiego.

Red.