Raczyński Michał Kazimierz h. Nałęcz (1650–1737), kasztelan gnieźnieński i kaliski, wojewoda kaliski i poznański. Pochodził z rodziny osiadłej w ziemi nakielskiej, był trzecim synem Zygmunta (ok. 1590–1677), surogatora (sędziego) grodzkiego nakielskiego i starosty jasienieckiego w l. 1648–61, oraz jego drugiej żony Katarzyny Teresy z Jełowickich, podkomorzanki krzemienieckiej (zm. 1695). Ojciec był uczestnikiem elekcji 1632 r., posłem wielkopolskim na sejm 1658 r. Sprowadził bernardynów do Górki Klasztornej pod Łobżenicą. Ufundował tam w l. 1626–36 pierwsze budynki klasztorne i w r. 1649 prezbiterium kościoła. Ok. 1652 r. ufundował ponadto wczesnobarokowy ołtarz i nagrobek dla siebie w kościele Bernardynów w Bydgoszczy (obecnie w katedrze w Poznaniu). Zajmował się głównie działalnością gospodarczą, był dzierżawcą Łobżenicy i przez pierwsze małżeństwo (ok. r. 1630) z tamtejszą mieszczką Urszulą Paulusikówną znacznie powiększył rodzinny majątek. Zgromadził fortunkę liczącą 12 wsi, którą podzielili między siebie synowie: Jan Karol, Franciszek, Michał Kazimierz i Piotr, wojski wschowski. Przyrodnia ich siostra (z pierwszego małżeństwa ojca) Ewa Anna 1. v. za Janem Węglikowskim, miecznikiem ziem pruskich, została w r. 1659 żoną Stanisława Krzyckiego, przyszłego kaszt. poznańskiego (zob.).

R. otrzymał staranne wykształcenie, może nawet na jakimś zagranicznym uniwersytecie. W r. 1669 brał udział w elekcji i podpisał pakta konwenta dla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, w r. 1674 posłował z woj. pomorskiego na sejm konwokacyjny. W r. 1684 był stolnikiem wieluńskim; 26 V t. r. wpisał się do albumu nacji polskiej uniwersytetu padewskiego. W Padwie bawił «przejazdem», przypuszczalnie znajdował się w orszaku Jerzego i Karola Radziwiłłów, synów Michała Kazimierza i zarazem siostrzeńców Jana III, i odbywał wraz z nimi wielką podróż po Europie Zachodniej (Niemcy, Włochy, Francja). W sierpniu 1685 został wysłany, jako guwerner K. i J. Radziwiłłów, do Portugalii w poufnej misji mającej na celu pozyskanie ręki infantki portugalskiej dla królewicza Jakuba Sobieskiego. Po dłuższym pobycie w Hiszpanii dotarł do Lizbony dopiero 11 I 1686, kiedy cała sprawa w zasadzie przestała być aktualna. Dlatego też już 27 I wyjechał wraz z Radziwiłłami z Portugalii. Po powrocie do Polski uzyskał tytuł podczaszego wieluńskiego. Z końcem 1688 r. wysłany został przez Jana III jako poseł do Wiednia w celu zorientowania się, jaką właściwie postawę zajmuje Austria wobec Rzpltej i jakie są możliwości zawarcia przez Ligę Świętą pokoju z Turcją. W lutym 1689 uczestniczył w Wiedniu we wstępnych rozmowach pokojowych austriacko-tureckich. Z końcem lutego t. r. przybył do Warszawy, informując króla o stanowisku Turcji. W 1. poł. marca znów wyjechał do Wiednia, gdzie wraz z drugim posłem polskim, woj. pomorskim Władysławem Łosiem, wdał się w osobne rokowania z dyplomatami tureckimi. Nie przyniosły one żadnych wyników w związku z nieustępliwością Turcji. Kontaktował się zapewne z posłami tureckimi jeszcze po ich wyjeździe do Komarna na Węgrzech. Następnie jako poseł polski nadal przebywał w Wiedniu. Obok kwestii dalszego sojuszu polsko-austriackiego i zakończenia wojny, próbował załatwić tam m. in. i sprawę małżeństwa królewicza Jakuba. W grudniu 1689, wracając do Polski, odwiedził w Brzegu księżnę neuburską Ludwikę Karolinę.

Na sejmie 1690 r. powołano R-ego w skład komisji mającej rozpatrywać spory z cesarstwem, dotyczące spraw pogranicznych śląsko-wielkopolskich. Na sejmiku w Środzie z 25 V 1693 wybrano go do komisji skarbowej w Poznaniu oraz do odebrania rewizji ksiąg podkomorskich i ziemskich przechowywanych na ratuszu w Poznaniu. Na sejmiku z 1 XII 1694 ponownie powołano go do komisji skarbowej wielkopolskiej, już na l. 1696–8. R. nie tracił wówczas kontaktów z Radziwiłłami i za ich pośrednictwem zabiegał w r. 1695 o królewszczyzny u Jana III. Był zresztą stronnikiem królewskim i sejmik średzki z 26 V 1695 wysłał go do Jana III z prośbą o zwołanie, zgodnie z życzeniem dworu, sejmu nadzwycz., na którym można by wreszcie złamać opozycję antykrólewską. W 2. poł. lutego 1696 przybył do Warszawy wraz z bpem płockim Andrzejem Ch. Załuskim, który pomagał mu w załatwieniu spraw procesowych. Wkrótce, 21 V t. r., został R. podsędkiem poznańskim. Na sejmiku średzkim z 27 VII t. r. wybrano go na posła na sejm konwokacyjny; powołano go na nim do komisji w sprawie żup solnych. Dn. 28 IX t. r. podpisał zawiązaną na konwokacji konfederację. Wraz z woj. kaliskim głosował na elekcji 1697 r. na elektora saskiego. Od tego też momentu był stronnikiem Augusta II. Na sejmiku przedsejmowym w Środzie z 5 V 1699 został posłem do króla z prośbą o wycofanie wojsk saskich z Wielkopolski. Sprawozdanie z tej misji złożył na sejmiku z 1 VI 1699. Podczas sejmiku średzkiego z 18 IV 1701 wybrano go na posła na sejm 1701/2 r. z woj. poznańskiego. Uczestniczył w letniej kadencji tegoż sejmu w Warszawie w dn. 30 V – 18 VI 1701. Zagaił, jako pierwszy poseł wielkopolski, obrady sejmowe. Następnie wobec niemożności wyboru marszałka kierował obradami izby poselskiej. Czynił to z dużą zręcznością, nie dopuszczając do zerwania obrad, do czego zmierzała opozycja antydworska. Wobec zaostrzenia się sytuacji wewnętrznej w Wielkopolsce i niedojścia do skutku sejmiku średzkiego nie wziął udziału w zimowej kadencji sejmu 1701/2. Nie wiążąc się na razie bezpośrednio z działającą w Wielkopolsce partią proszwedzką, zaczął w r. 1702 skarżyć się na postępowanie wojsk saskich. Mimo to wciąż zaliczał się do regalistów. Na opanowanym przez stronników dworu sejmiku średzkim z 5 II 1703 wybrano go na posła do Augusta II z żądaniem zwołania pospolitego ruszenia przeciw Szwedom. R. zapewniał też króla 22 II 1703 w Malborku o wierności Wielkopolan. Widząc narastające w Wielkopolsce wpływy stronników szwedzkich, wycofał się na pewien czas z czynnej działalności politycznej, próbując zachować neutralność. Zajmował się głównie sprawami majątkowymi, zabiegał o powiększenie swych dóbr i ich ochronę przed przemarszami wojsk. Na sejmiku średzkim z 21 V 1704 został wprawdzie delegowany na elekcję Stanisława Leszczyńskiego, ale w samej elekcji przypuszczalnie nie wziął udziału.

Do życia politycznego R. powrócił w r. 1709, natychmiast po klęsce połtawskiej Karola XII. Należał do organizatorów sejmiku średzkiego z 7 I 1710, na którym szlachta wielkopolska przeszła na stronę Augusta II. Został wówczas deputatem z woj. poznańskiego do konfederacji generalnej sandomierskiej oraz posłem na Radę Walną warszawską. Podczas obrad tej Rady, rozpoczętych 3 II 1710, wszedł w skład deputacji do rozmów z posłem rosyjskim G. Dołgorukim. Dn. 14 III t. r. wystąpił w imieniu województw wielkopolskich, zapewniając o ich wierności Augustowi II. Prosił o zwołanie sejmu pacyfikacyjnego i o zawarcie pokoju ze Szwecją. Jednocześnie aprobował traktat narewski z Rosją, wyrażał zgodę na aukcję wojska i na nowe podatki. Powołany został wówczas do komisji gdańskiej. Był też deputowany do układania sancitów konfederacji sandomierskiej. Działalność na rzecz Augusta II przyniosła mu awans na kaszt. gnieźnieńską (po 16 IV a przed 12 VI 1710). Na sejmiku średzkim z 16 IX 1710 został jednym z komisarzy do rozmów z saskim komisariatem wojskowym w sprawie dostaw i kwaterunków. Obecny był następnie na sejmikach średzkich w kwietniu–maju 1711, na których zachęcał szlachtę do przyjęcia uchwał Rady Walnej warszawskiej i przeciwdziałał nastrojom opozycyjnym. Ostrzegał dwór przed związkiem wojskowym na Litwie i przed zamiarami szlachty zwołania pospolitego ruszenia. Przestrzegał, iż dotychczasowa polityka może doprowadzić do groźnego w skutkach wybuchu. Przy okazji zabiegał o libertacje dla swoich dóbr. W maju 1712 prosił w imieniu komisji skarbowej wielkopolskiej o przełożenie na inny termin płatności podatków na regimenty saskie. Starał się wówczas, aczkolwiek na razie na próżno, o wakujące woj. poznańskie (1711), lub chociażby o kaszt. kaliską (połowa 1712 r.). Uzyskał jedynie drobną królewszczyznę Ceków (1711).

R. dość blisko związał się wówczas z podskarbim w. kor. Janem J. Przebendowskim. W sierpniu 1714 uczestniczył w Rydzynie w konferencjach Augusta II i polskich ministrów z posłami tureckimi. W dobie konfederacji tarnogrodzkiej zachowywał wierność Augustowi II. Na sejmie «niemym» 1717 r. wyznaczono go na rezydenta do boku króla. Obecny był na radzie senatu w Rydzynie z 1 VI 1718. Następnie brał w t. r. udział w obradach komisji w Bydgoszczy, rozstrzygającej spory między tamtejszym wójtostwem a miastem i klasztorami. Uczestniczył w sejmie z limity 30 XII 1719 – 22 II 1720. Dn. 20 (28?) II 1720 awansował na kaszt. kaliską. Wziął następnie udział w marcowej radzie senatu w Warszawie, po czym w maju t. r. przygotowywał sejmiki relacyjne i komisarskie woj. wielkopolskich. Na sejmie 1724 r. wyznaczono go na rezydenta do boku Augusta II. Dn. 3 VI 1726 był obecny w Poznaniu przy wjeździe nowego star. generalnego Jana A. Radomickiego. Uczestniczył w obradach rady senatu w Warszawie, rozpoczętej 10 V 1729 i w towarzyszących jej uroczystościach dworskich. Dn. 14 V 1729 został woj. kaliskim. W bezkrólewiu 1733 r. opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim i na niego oddał głos na elekcji. Nie zaangażował się jednak później w jego obronę i uznał ostatecznie za króla Augusta III. Przyniosło mu to 14 VII 1737 nominację na woj. poznańskiego. Ciężko chory, co najmniej od 6 IX 1737, leczył się w Poznaniu.

R. odznaczał się zdolnościami do gromadzenia dóbr. Pozwoliło mu to przedzierzgnąć się ze średniozamożnego szlachcica w jednego z największych magnatów wielkopolskich. W r. 1677, w chwili podziału majątku ojcowskiego, uzyskał 3 niewielkie wsie na pograniczu pow. nakielskiego i tucholskiego oraz 25 000 złp. gotówki. Łącznie jego majątek szacowano wówczas na 47 000 złp. Już w r. n. sprzedał swe dobra w Prusach Królewskich i rozpoczął skupowanie majątków w Wielkopolsce. W r. 1684 miał Stojkowo w pow. poznańskim i Dobieszewko w woj. kaliskim. W r. 1690 sprzedał Stojkowo i kupił od Władysława Czarnkowskiego Skrzetusz, Popowo, Sierakowo i Budziska w pow. poznańskim za 39 000 złp. W r. 1694 przejął od Franciszka Z. Gałeckiego 5 wsi w pow. pyzdrskim (m. in. Kobiernię) jako wyderkaf za 100 000 zł, a w r. n. dalsze 3 wsie. W r. 1698 kupił od Katarzyny Leszczyńskiej (żony Stanisława) dobra wojnowickie (4 wsie) w pow. kościańskim za 200 000 złp. Jednocześnie sam Stanisław Leszczyński zastawił mu 6 wsi w pow. pyzdrskim. W l. 1703–13 R. kupił od swych bratanków część dóbr w pow. nakielskim, należących niegdyś do jego ojca. W l. 1715–20 przejął od Bogusława Unruga jako zastawy i wyderkafy 8 wsi w pow. poznańskim i kościańskim (m.in. Poniec, Śmiełowo i Trzciel). W r. 1725 przejął jako zastaw od Hazów miasteczko Skoki i 6 wsi w woj. poznańskim za 100 000 złp. W l. 1725–7 nabył (a częściowo i zamienił) od Goleniowskich i Jarnowskich dobra Wyszyny (6 wsi) wartości 160 000 złp. W r. 1727 kupił ponadto od Andrzeja Niegolewskiego Uścięcice w pow. poznańskim za 59 000 złp. W r. 1730 uzyskał kamienicę w rynku w Poznaniu. W chwili śmierci wartość jego majątku szacowano na przeszło 1 000 000 złp. Rezydował głównie w Wojnowicach, a następnie w Wyszynach. Przed 1737 r. ufundował w Skokach trzynawowy kościół. Jeszcze jako podsędek poznański gromadził książki, opatrując je ekslibrisem (znalazły się one później w B. Raczyńskich w P.). W rodzinnym archiwum przechował także listy Jana III do Marii Kazimiery, głównie z r. 1683 (opublikowane w XIX w.). Ożenił się w r. 1688 niebogato; panna wniosła tylko 13 000 złp. w posagu, lecz odznaczała się wielką urodą. U schyłku życia (1729–35) miał R. kłopoty z najstarszym synem Wiktorem, który prowadził żywot dość nieustabilizowany i otarł się nawet o więzienie. R. zmarł (5?) 12 XII 1737.

Z małżeństwa z Krystyną Teofilą z Krassowskich (15 IX 1674 – 17 IX 1724), córką Jana i Katarzyny z Doleckich, miał R. czworo dzieci: Wiktora ur. przed 1698 r. (który ustatkowawszy się osiadł jako dewot u bernardynów w Łowiczu, zm. po r. 1764), Leona (zob.), Kazimierę (w r. 1716 żonę Józefa Czapskiego, kasztelanica elbląskiego, 2. v. za Kasprem Cieńskim, łowczym w. kor.) i Konkordię, za Sewerynem Żychlińskim, star. stawiszyńskim, a powtórnie za Tadeuszem Ruszkowskim.

Portret R-ego i jego żony w Muz. Narod. w P. (Oddz. w Rogalinie); Reprod. w: Pawlaczyk M., Portrety Raczyńskich, „Studia Muz.” T. 14: 1984 s. 81–128; – Estreicher; Niesiecki; Żychliński, XV 249, 259–60, 290–3; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Elektorowie; Elektorów poczet; Katalog Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, P. 1885 I 2, 26; Katalog zabytków sztuki w Pol., XI z. 20, z. 23 s. 40, z. 27, S. Nowa VII cz. 1; Portret polski XVII i XVIII wieku. Katalog wystawy, P. 1948 s. 10; Raczyński A., Katalog der Familien-Portraits in Gay, P. 1866; – Dzieje Wielkopolski, P. 1969 (ojciec Zygmunt); Gierowski J. A., Traktat przyjaźni Polski z Francją w 1714 r., W. 1965; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II, P. 1856 I 348, 350; Konopczyński W., Polska a Turcja 1683–1792, W. 1936; Milewska E., Polskie misje dyplomatyczne w Portugalii w czasach Jana III Sobieskiego, „Kwart. Hist.” T. 91: 1984 z. 4 s. 723–4; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., I; Piwarski K.,Między Francją a Austrią, Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego w latach 1687–1690, Kr. 1933; Poraziński J., Opozycja wielkopolska na początku wojny północnej (1702–1703), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia, T. 20: 1985 s. 105; Raczyński A., Geschichtliche Forschungen, Berlin 1860 s. 60; Raczyński E., Rogalin i jego mieszkańcy, Londyn 1964 s. 45–6; Sajkowski A., W stronę Wiednia, P. 1984; Wójcik Z., Jan Sobieski, W. 1983; Zielińska Z., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701–1702, W. 1962; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wil. 1928; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, W. 1985 (w indeksie mylnie Michał zamiast Wiktor); Kronika Bernardynów Bydgoskich, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk. Pozn.” T. 33: 1907; Listy króla Jana III, Wyd. E. Raczyński, W. 1824 s. I–II; Sarnecki K., Pamiętnik z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Teka Podoskiego, I 19, II 19, 50, 53, 80–1, 125, V 189, 287, 290, VI 20, 344; Transakcje chłopami w Rzeczypospolitej szlacheckiej, W. 1959; Vol. leg., V 32, 248, 785, 844, 850, VI 189, 200, 205; Załuski, Epistolae, I/2 s. 1104–6, 1108, 1129, 1136–8, 1144–6, III 410; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V, t. 294 nr 12717, 12718 (listy R-ego), Sigillata t. 19 s. 233, t. 20 s. 236, t. 21 s. 42, t. 22 k. 7; B. Czart.: rkp. 458 k. 297, rkp. 459 k. 67, 331, rkp. 460 k. 38, rkp. 462 k. 160, rkp. 5927 nr 32925 (listy R-ego); B. Kórn.: rkp. 1560/1 nr 26, rkp. 7213, 7253, 7888, 11396; B. Narod.: rkp. 3204 II k. 16–17; B. Ossol.: rkp. 2023/II s. 205–206; B. Raczyńskich w P.: rkp. 231/2 s. 556, 558, 585, 589, 603, 667, 683, 724, rkp. 231/3 s. 29, 83, 264, 345, 622, rkp. 2228 (wypisy z ksiąg grodzkich i ziemskich dotyczące R-ego); – Informacje Antoniego Gąsiorowskiego.

Jerzy Dygdała