Olszański Mikołaj Baltazar (zm. 1731), chorąży, potem kasztelan wołyński. Pochodzenie rodziny nie jest znane, nawet herb niepewny. Niesiecki daje h. Jastrzębiec, a bp Józef Olszański, syn tegoż Mikołaja, instalując się w kapitule gnieźnieńskiej podał, że jest h. Ślepowron (Korytkowski, Prałaci gnieźn., III 155). Jeżeli nie jest to pomyłka, w takim razie wołyńscy Olszańscy pochodziliby od Olszańskich z Olszanicy na Podlasiu w ziemi bielskiej. Był synem Łukasza, podstolego nowogródzkiego, i Leonardy z Hołubów. Od 1 II 1687 miał w kompucie koronnym chorągiew pancerną po Dymitrze Jełowieckim. W r. 1693 był łowczym, a następnie chorążym wołyńskim. Przypuszczalnie brał udział wraz ze swą chorągwią pancerną, wchodzącą w skład pułku Stanisława Jabłonowskiego, hetmana w. kor., w kampanii podhajeckiej 1698 r. Wg Niesieckiego był w r. 1701 deputatem na Trybunał Kor. W marcu 1703 występował jako komisarz woj. wołyńskiego do sądów skarbowych. Sejmik łucki wyrażał wtedy zaniepokojenie z powodu braku informacji od O-ego w sprawie nie wniesionych przez woj. wołyńskie podatków do skarbu, zalecając jednocześnie, aby w przyszłości informowano województwo o sumach należnych niepłatnemu żołnierzowi. Dn. 16 VI 1703 sejmik łucki przedsejmowy zalecał posłom wołyńskim podjęcie starań u króla w celu wynagrodzenia szkód O-ego, na którego gospodę napadli Sasi w czasie koronacji Augusta II, zabierając «moderunki wojenne i należyte towarzyskie ochędóstwa». W sierpniu 1706 znalazł się wraz z rodziną w niewoli szwedzkiej w Lublinie; wtedy to również uległy zniszczeniu jego dobra. Walna Rada Lwowska 1707 r. powołała go do komisji mającej odebrać twierdze prawobrzeżnej Ukrainy. Wybór ten ponowiono na walnej Radzie Warszawskiej 1710 r. W l. 1708–12 był O. starostą owruckim. Dn. 16 VI 1710 podpisał akt wyboru Cyryla Szumlańskiego na unickie biskupstwo łuckie i ostrogskie. Z początkiem 1711 r., jako komisarz woj. wołyńskiego, wydawał uniwersały w sprawie dyslokacji regimentów w woj. wołyńskim. Szlachta wołyńska prosiła ponadto O-ego, aby jako poseł sejmiku łuckiego do Augusta II oświadczył w jej imieniu, iż «jako my dosyć czynim woli J. K. M. tak ojcowskie serce nad nami zrujnowanymi mając kompassyją auxiliaribus nos copiis liberet». Dn. 9 XI 1714 sejmik łucki, deklarując pospolite ruszenie, zalecał O-emu wyłożenie pewnej kwoty pieniędzy na zapłatę wojsku, zapewniając zwrot całej sumy z najbliższych wpływów podatkowych. W styczniu 1715 miał O. wyjaśnić sprawę trudności w wybieraniu podatków z niektórych wsi pow. łuckiego.
O. odegrał pewną rolę w czasie konfederacji tarnogrodzkiej. Dn. 22 I 1716 występował jako pułkownik pospolitego ruszenia woj. wołyńskiego. Jako delegat Małopolski uczestniczył w rokowaniach lubelskich w r. 1716. Po wznowieniu rokowań z Augustem II we wrześniu uczestniczył w obradach w Kazimierzu, a następnie w Warszawie, podpisując jako komisarz traktat warszawski. Na sejmie «niemym» powołano go w skład komisji granicznej pomiędzy pow. krzemienieckim, ziemią lwowską a dziedzicznymi posiadłościami Wiśniowieckich. Podpisał uchwały sejmowe. W r. 1718 występował jako komisarz woj. wołyńskiego w Trybunale Skarbowym Radomskim. Posłował na sejm grodzieński 1718 r. Dn. 16 IX 1719 sejmik gospodarski łucki, poinformowany przez O-ego o długach województwa, deklarował wynagrodzenie jego «zasług». Reprezentował O. woj. wołyńskie na sejmie 1722 r. Dn. 23 VIII 1724 sejmik przedsejmowy żytomierski zalecał posłom, aby starali się o wynagrodzenie O-ego za «zasługi i znaczne straty circa bonum publicum podczas traktatu i odprzysiężenia się in futurum łaski pańskiej», a sejmik łucki 22 IX 1724 jeszcze goręcej za nim orędował, prosząc o nadanie mu kasztelanii wołyńskiej. Otrzymał ją O. 17 XI 1724. W r. 1717 utrzymywał w kompucie swą chorągiew pancerną, którą miał później zapewne jego syn Michał.
O. był człowiekiem zamożnym, jakkolwiek wiadomości dotyczące jego fortuny są ułamkowe. Po r. 1690 wszedł w posiadanie Brusiłowa w Żytomierskiem, należały do niego zapewne również dobra Tartaków i Mielnica. W r. 1720 procesował się bezskutecznie z Michałem Serwacym Wiśniowieckim, woj. wileńskim, hetmanem w. lit., o wsie Śnirówkę i Peredymirkę (Peremirkę) pod Krzemieńcem. Zmarł O. w r. 1731.
Żoną O-ego była Teresa z Wielhorskich, kasztelanówna wołyńska. Wg „Słownika Geograficznego” (Brusiłów) miał O. trzech synów: Jerzego (zob.), Józefa, sufragana chełmskiego, i Michała, cześnika kijowskiego, posła na sejmy w l. 1718, 1720, 1724. Uruski wymienia jeszcze Kazimierza i Franciszka (?). Córka O-ego Helena poślubiła Wacława Małyńskiego, regenta kijowskiego.
Słown. Geogr., (Brusiłów, Owrucz); Boniecki, VII 320; Niesiecki; Uruski; Żychliński, IV 169; Błeszczyński J., Spis senatorów i dygnitarzy koronnych, w: Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1872 III 54; – Kamiński A., Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztadzkim 1706–1709, Kr. 1969; Stecki T. J., Wołyń, Lw. 1871 II 333; Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, W. 1956; Wojtasik J., Materiały do dziejów kampanii podhajeckiej 1698 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1969 XV cz. 2 s. 272; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, Cz. 3 t. II 116, 130, 215–18, 338, 360, 431, 592, 625, 649, 721–2, 801, 826–7, Cz. 4 t. I; Teka Podoskiego, II 205, VI 92; Vol. leg., VI 169, 233, 271, 273, 275, 276, 298, 299, 305, 331, 340; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1962–3 VIII cz. 1 s. 264, IX cz. 1 s. 258; B. Czart.: rkp. nr 483 s. 240, nr 450 s. 193; – Bibliogr. dotycząca Michała Olszańskiego: Arch. Jugo-Zap. Rossii, Cz. 3 t. II, 568, 606, 609–11, 616, 798; Teka Podoskiego, II 107, VI 91; Vol. leg., VI 415.
Andrzej Link-Lenczowski