Mikołaj vel Mikuł (zm. 1334/5), dziekan gnieźnieński. Pochodził z małopolskiej rodziny rycerskiej, nie dającej się określić. Spośród jego bliskich znamy tylko męża siostry, Świętosława Krystynowica, który miał gródek w ziemi krakowskiej, a walcząc w szeregach Władysława Łokietka przeciw bpowi krakowskiemu Janowi Muskacie dostał się do niewoli. M. używał tytułu magistra. Między r. 1304 a 1306 objął prepozyturę wiślicką i od razu stanął w rzędzie najgorliwszych stronników Łokietka oraz arcbpa Jakuba Świnki przeciw Muskacie. Dn. 2 IX 1306 współpieczętował, wraz z dostojnikami Małopolski, przywilej Łokietka dla katedry krakowskiej wydany z okazji wiecu elekcyjnego. We wznowionym przez arcybiskupa (1308) procesie kanonicznym Muskaty złożył zeznanie w gronie kanoników krakowskich. Obok Jakuba Świnki oraz kilku innych prałatów i kanoników został M. w r. 1309 oskarżony o spowodowanie uwięzienia Muskaty i pozwany przed sąd legata Gentilisa de Montefiore. Tymczasem (2 VII) asystował przy zainscenizowanym przez arcybiskupa akcie politycznej kapitulacji biskupa krakowskiego wobec Łokietka. W sierpniu t.r. otrzymał z rąk Jakuba Świnki kustodię gnieźnieńską. Wobec podtrzymywania skargi przez uwolnionego Muskatę M. wraz z towarzyszami bronił się przez pełnomocników, a w marcu 1310 sam podążył do przebywającego w Bratysławie legata Gentilisa jako pełnomocnik arcybiskupa. Przedmiotem tej fazy sporu nie była już sprawa uwięzienia Muskaty (widocznie zawieszona lub zakończona pomyślnie dla obwinionych duchownych), lecz apelacja tegoż od wyroku w procesie kanonicznym z r. 1308. M. zaprzeczał po kolei poszczególnym punktom obrony biskupa krakowskiego, ostatecznie jednak zawarł z nim, na życzenie legata, kompromisową ugodę, przewidującą ukorzenie się Muskaty przed arcybiskupem i wypłacenie mu odszkodowania pieniężnego, upoważnienie legata do zniesienia wszystkich cenzur obciążających biskupa oraz amnestię dla zwolenników obu stron. Ugodę zatwierdził werdykt Gentilisa (12 VI 1310); do realizacji jej zresztą wówczas nie doszło.
Uzyskaną pozycję i zaufanie utrzymał M. również u następnych arcybiskupów. Borzysław, wyjeżdżając po konfirmację do Awinionu, powierzył mu administrację kościoła gnieźnieńskiego «in spiritualibus et temporalibus» (1314). Na tym stanowisku przyszło t.r. M-owi rozwiązywać trudną sprawę niezgodnego wyboru na biskupstwo lubuskie, obydwaj elekci zwrócili się bowiem doń o zatwierdzenie. M. udzielił konfirmacji kandydatowi większości elektorów, kantorowi kolegiaty Św. Krzyża we Wrocławiu Mikołajowi; decyzja jego została wszakże zdezawuowana przez kapitułę gnieźnieńską. Jej pełnomocnicy bowiem, towarzyszący Borzysławowi, wrócili nagłe do kraju i – opierając się na jakimś upoważnieniu od arcybiskupa (choć ten ostatni wzywał potem do polubownego załatwienia sprawy) – unieważnili elekcję Mikołaja, konfirmując jego kontrkandydata, dziekana lubuskiego Stefana. W wynikłym stąd długotrwałym sporze, przeniesionym do kurii, M. nie brał już czynnego udziału. Do kwietnia 1318 M. występuje jako kustosz. T.r. nastąpiła zmiana na urzędzie dziekana, w związku z awansem Andrzeja z Lubieniowa na prepozyturę. Przy przewożeniu kosztowności katedralnych, w obawie wojny z Krzyżakami, z Gniezna do Chęcin (31 X) asystował arcbpowi Janisławowi m.in. «Michał dziekan». Należy się tu dopatrywać pomyłki kopisty (Michaele zamiast Miculone), a wiadomość odnieść do M-a.
Na pewno M. był dziekanem gnieźnieńskim 3 VI 1319, kiedy to obok arcpba Janisława uczestniczył w ogólnopolskim wiecu zwołanym przez Łokietka w Żarnowie. Na nowym stanowisku otrzymywał on często polecenia od papieża Jana XXII w różnych sprawach. Wśród nich najważniejszą okazała się nominacja jego wraz z Janisławem oraz bpem poznańskim Domaradem na konserwatorów bpa kujawskiego Gerwarda, dokonana na prośbę tego ostatniego 17 VIII t.r. Zadaniem konserwatorów była restytucja, drogą procesu kanonicznego, dóbr biskupa zagarniętych przez «pewne osoby z prowincji gnieźnieńskiej i ryskiej». Szło głównie o joannitów z Lubiszewa na Pomorzu Gdańskim i stojących za nimi Krzyżaków, a cała sprawa toczyła się na marginesie inowrocławskiego procesu Polski z zakonem niemieckim, co znalazło wyraz nawet w częściowej tożsamości sędziów. W l. 1320–1 M. przebywał bardzo często z arcybiskupem na Kujawach. Uczestniczył we wszystkich prawie posiedzeniach procesu inowrocławskiego, a nawet został przez Janisława subdelegowany do wydania wyroku w pierwotnie przewidzianym terminie (22 I 1321). Ze względu jednak na chorobę drugiego z sędziów – bpa Domarada – M. wraz z trzecim sędzią, opatem mogileńskim Mikołajem, ograniczyli się wówczas do prolongaty terminu na 9 II. Zakończenie czynności procesu inowrocławskiego pozwoliło kompletowi sędziowskiemu zająć się aktywniej sprawą joannitów lubiszewskich. Sprawa ta toczyła się już w r. 1320, przy czym w odwet za nią joannici spustoszyli pomorskie posiadłości Gerwarda. Bezskutecznie pozywając obwinionych za pośrednictwem plebanów z Gniewa i Rajków, Janisław, Domarad i M. skazali ich wreszcie (Poznań 6 VIII 1321) na konfiskatę dóbr, które przysądzili biskupowi kujawskiemu. Jeszcze w r. 1324 wszyscy trzej sędziowie monitowali księcia inowrocławskiego w sprawie Niemojewka, które mieszczanie inowrocławscy odebrali włodarzom biskupim i przywrócili joannitom. Późniejszy stan posiadania świadczy, że monit cel swój osiągnął. Po rozpoczęciu wojny polsko-krzyżackiej joannici zagarnęli jednak pomorskie dobra Gerwardowego następcy, Macieja Pałuki, wobec czego papież odnowił mandat dla Janisława i M-a jako konserwatorów, dodając im tym razem archidiakona wrocławskiego (1328). Może w tym właśnie charakterze świadczył M. na akcie ugody Macieja z wielkim mistrzem krzyżackim Wernerem von Orseln (1330), zapewniającej zwrot owych dóbr w zamian za ustępstwa dziesięcinne; ugodę tę zatwierdził następnie arcybiskup.
Mniej ważną czynnością M-a dla biskupstwa kujawskiego było doprowadzenie przezeń, wraz z biskupem poznańskim, do restytucji Złotoryi za Drwęcą (dziś Kaszczorek), której zrzekli się osadzeni tam niegdyś begardzi (1321). T.r. świadczył nadto M. na arbitrażu Janisława i Domarada w sprawie rozgraniczenia diecezji kujawskiej i płockiej na obszarze ziemi dobrzyńskiej. W r. 1322 należał do asesorów sądu starosty wielkopolskiego w Pyzdrach. Podczas elekcji bpa poznańskiego Jana Doliwy (1324) był jednym z trzech skrutatorów. W r. 1327 otwiera listę siedmiu osób, które w Krakowie poręczyły przysięgą sprawozdanie z poboru świętopietrza. Po śmierci prepozyta wiślickiego Franciszka (1328) rozstrzygał spór o następstwo po nim. Wreszcie w r. 1333 wraz z prepozytem gnieźnieńskim Iwanem otrzymał pełnomocnictwo zastępcze od Janisława i bpa wrocławskiego Nankera, mianowanych konserwatorami bpa krakowskiego Jana Grotowica. Częstotliwość występowania i jakość spraw każą dopatrywać się w M-u najbliższego doradcy i współpracownika arcbpa Janisława.
Oprócz kolejnych prałatur posiadał M. nadto kanonie: krakowską (już w r. 1308), włocławską i poznańską. Po raz ostatni występuje 19 XI 1334, a już 15 VI 1335 pojawia się następny dziekan gnieźnieński – Wincenty, dotychczasowy kantor.
Korytkowski, Prałaci gnieźn., II 629–30; – Abraham W., Stanowisko kurii papieskiej wobec koronacji Łokietka, w: Księga pamiątkowa Uniwersytetu Lwowskiego ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy fundacji jagiellońskiej Uniwersytetu Krakowskiego, Lw. 1900 s. 19; Bieniak J., Wiec ogólnopolski w Żarnowie 3–7 czerwca 1319 r. a geneza koronacji Władysława Łokietka, „Przegl. Hist.” R. 64: 1973 s. 475; tenże, Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Tor. 1969; Chłopocka H., Procesy Polski z zakonem krzyżackim w XIV wieku, P. 1967 s. 72–3, 77, 79–80, 82, 206; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Kriedte P., Die Herrschaft der Bischöfe von Włocławek in Pommerellen von den Anfängen bis zum Jahre 1409, Göttingen 1974; Tymieniecki K., Proces polsko-krzyżacki z lat 1320–1321, „Przegl. Hist.” R. 21: 1918 s. 88–9, 103–4, 140–3; – Acta capitulorum, II; Cod. Pol., II; Cod. Sil., V; Kod. katedry krak., I; Kod. Mpol., I; Kod. Wpol., II; Lites, Wyd. 3., I; Mon. Hist. Dioec. Wladisl., XXV 309, 313, 322; Mon. Pol. Hist., V 949–50; Mon. Pol. Vat., I, III; Preuss. Urk.-buch, II; Vet. Mon. Pol., I 230, 232, 237, 251, 253, 269, 283, 396, 411; Wizytacje dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z XVI w., Kr. 1920; Zbiór dokumentów mpol., IV 899; – AGAD: Metryka Kor. 47 f. 386–7; Arch. Archidiec. w Gnieźnie: Kopiariusz B-6 f. 29, 137–139; Arch. Diec. we Włocławku: Kopiariusz 1 f. 167–168, formularz konsystorza włocławskiego z połowy XVI w. f. 253–254; B. Jag.: rkp. 8057 f. 20; B. PAN w Kr.: rkp. 3508 f. 8.
Janusz Bieniak