Mikołaj ze Ściborza, zwany Purcz, h. Mościc-Ostoja (ok. 1350 – ok. 1411), kasztelan bydgoski. Syn, zapewne najstarszy, woj. gniewkowskiego Mościca ze Ściborza (zob.). Odniesienie doń wiadomości o kasztelanie bydgoskim Mikołaju z l. 1371–4 wydaje się wątpliwe ze względów chronologicznych. Z pewnością natomiast pełnił on ten urząd z ramienia księcia Władysława Opolczyka (podówczas pana Kujaw inowrocławskich i ziemi dobrzyńskiej) w r. 1382, odpowiedni dokument wymienia bowiem nie tylko jego imię, lecz i przydomek. Nieco przed r. 1391 sprawował także przy tymże księciu funkcję starosty Kujaw inowrocławskich. Poręczał zobowiązania finansowe Opolczyka wobec zakonu krzyżackiego, a następnie nowego księcia Kujaw inowrocławskich – Aleksandra Wigunta Olgierdowica (1390) – wobec Opolczyka. Głośne zasługi rodzonego (nie stryjecznego, jak przyjmował Prochaska) brata M-a, Ścibora ze Ściborza vel Ściborzyc, wobec węgierskiej rodziny królewskiej wciągnęły również M-a w krąg tamtejszych spraw. Począwszy od r. 1388 dokumenty Zygmunta Luksemburczyka wymieniają M-a i brata jego Andrzeja, podczaszego (inowrocławskiego lub gniewkowskiego?), jako potencjalnych spadkobierców olbrzymiej fortuny, nadanej Ściborowi w czterech komitatach węgierskich. W r. 1389 wszyscy trzej bracia wystawili wspólnie w Budzie akt obediencji wobec króla, królowej i Korony Węgierskiej jako konsekwencję przyjęcia ich przez tamtejszych baronów do swego grona.
Po powrocie Kujaw inowrocławskich do Korony (1392) M. zachował zrazu urząd kasztelana. Władysław Jagiełło, wykorzystując jego znajomość stosunków węgierskich, wysłał go w czerwcu 1394 w misji dyplomatycznej do tego kraju. Celem jej było zaproszenie Zygmunta Luksemburczyka na zjazd do Polski, ponieważ wg danych źródłowych zjazdu takiego oczekiwano w pierwszej połowie lutego 1395. M. powrócił z początkiem stycznia, wraz z bratem Ściborem, jako posłem króla węgierskiego. Dojście zjazdu do skutku jest jednak wątpliwe. Dopiero w lipcu 1397 Zygmunt zawarł z królem polskim ugodę w Starej lub Nowej Wsi na Spiszu, po czym wziął na siebie rolę mediatora w sprawach spornych między Polską i Litwą a zakonem krzyżackim. Z poselstwem wyrażającym odpowiednią propozycję wyruszył odeń do w. mistrza Konrada von Jungingen obecny na zjeździe spiskim M., tym razem w charakterze poddanego Korony Węgierskiej. Wg życzenia Zygmunta, odpowiedź miała zostać przekazana również za pośrednictwem M-a, mistrz skierował jednak na Węgry własnego wysłannika z decyzją odmowną, tłumacząc się oddaniem tych spraw pod sąd książąt Rzeszy. M. przebywał jeszcze z końcem września w Toruniu, pożyczywszy od w. mistrza 300 kóp groszy praskich za poręką trzech ziemian dobrzyńskich. W grudniu znajdował się znów na dworze Luksemburczyka. Rok 1397 związał M-a bardziej jeszcze z Węgrami, otrzymał on bowiem wówczas od Zygmunta, za poniesione względem niego zasługi, zamek Kazza w komitacie trenczyńskim z przyległościami obejmującymi kilkanaście wsi. Czas nadania oraz stylizacja dokumentu pozwalają przypuszczać, że M. uczestniczył wraz ze Ściborem i innymi Polakami w wyprawie węgierskiej z roku poprzedniego przeciw Turkom, zakończonej nieszczęśliwą bitwą pod Nikopolis.
Ostatnie całkiem pewne wiadomości o M-u pochodzą z r. 1399, kiedy to występuje on kilkakrotnie na Kujawach zarówno w otoczeniu Jagiełły, jak i przed sądem ziemskim brzeskim w sprawach majątkowych. Dn. 30 III 1400 tenże sąd przedłużył termin «pani bydgoskiej», wdowie po Mikołaju, ponieważ wyruszyła z pielgrzymką «ad limina sanguinis Christi». W r. 1402 wzmiankowani zostali po raz pierwszy dwaj synowie «pani bydgoskiej» (znani skądinąd jako synowie właśnie M-a), których małoletność chroniła wówczas przed odpowiedzialnością sądową w sprawie pewnych spornych pożytków w posiadanej przez ich matkę wsi Żydowo. Burzliwe wydarzenia na Węgrzech z l. 1401–4 nie wykazują żadnego udziału w nich M-a, choć zaangażowani w nich byli Ścibor ze swym teściem i siostrzeńcem. Wreszcie od r. 1400 pojawiają się wiadomości o kolejnych kasztelanach bydgoskich: Mikołaju z Pakości (wspomnianym już jako nieżyjący), a następnie Grzymku z Cieślina, obu h. Laska. Wszystko to mogłoby stanowić wystarczającą podstawę do uznania M-a za zmarłego, gdyby nie wyraźny przekaz odmienny późniejszego źródła – dokumentu z r. 1435, wydanego przez palatyna Węgier Macieja Pálóci, a dotyczącego spuścizny po zmarłym bez potomstwa męskiego Ściborze Ściborzycu, bratanku M-a.
Dokument ten wyłączył od udziału w spadku, a także od zamku Kazza Mikołajka, syna M-a, ponieważ M. w czasie wojny polsko-węgierskiej, «porzucając wszelką wierność i służbę panu naszemu królowi Węgier oraz ze wszystkimi swymi siłami łącząc się i sprzymierzając z głównym i jawnym wrogiem, mianowicie Polakami i ich królem», wziął udział w wyprawie polskiej na Spisz, a później nie zatroszczył się o odzyskanie łaski króla Zygmunta. Przytoczone tam okoliczności odpowiadają jedynie starciom zbrojnym w końcu 1410 r., towarzyszącym «wielkiej wojnie» Polski z Zakonem, a precyzja określeń genealogicznych nie pozwala żywić najmniejszych wątpliwości, iż chodzi właśnie o M-a. Maciej Pálóci należał przy tym do czynnych uczestników wspomnianych w dokumencie wydarzeń wojennych. Jeden z braci Ścibora żył jeszcze w r. 1402, skoro tenże, projektując zastaw Nowej Marchii Władysławowi Jagielle, ręczył za to dobrami własnymi oraz brata i bratanków posiadanymi w Polsce, wiadomości zaś o Andrzeju, podczaszym, kończą się definitywnie na r. 1398. Przed sądem brzeskim występuje jeszcze parokrotnie (1404, 1406, 1408) nie nazwany z imienia «pan bydgoski»; okoliczności wskazują raczej na M-a niż na rzeczywiście posiadającego wówczas ten urząd Grzymka z Cieślina. O wiele częściej działała tam żona M-a, Krzemka, nie określona jednak przez pisarza jako wdowa, w przeciwieństwie do Jachny, żony Mikołaja z Pakości. Przytoczone wiadomości źródłowe dadzą się pogodzić tylko w ten sposób, że M. złożył urząd kasztelana bydgoskiego jeszcze w r. 1399, po czym zajmował się głównie administracją swych nowych posiadłości węgierskich (przewyższających wielkością dobra posiadane przezeń w Polsce), nie biorąc jednak wydatniejszego udziału w wydarzeniach politycznych; przekaz zaś z r. 1400 o pielgrzymującej kasztelanowej-wdowie dotyczył już wspomnianej Jachny. Na dokładniejszy obraz nie pozwala brak ksiąg sądowych gniewkowskich, w której to ziemi leżała kujawska rezydencja M-a, Ściborze. Do wojsk polskich działających na Słowaczyźnie w końcu 1410 r. dołączył się on w każdym razie z terenu swych dóbr trenczyńskich. Ówczesna decyzja M-a jaskrawo odbiegała od postawy zajętej przez Ścibora oraz przez ich bratanków (widocznie synów podczaszego Andrzeja), którzy w tym samym czasie uczestniczyli w węgierskiej wyprawie na południową Małopolskę. Zapewne krótko po tych wydarzeniach M. zmarł, skoro 15 VI 1411 żona jego, zeznając przed sądem w sprawie długu, wymienia jako współobowiązanych do jego zwrotu tylko synów, rok zaś później inne jej zobowiązanie potwierdzić miał «pan Ścibor», tj. bądź szwagier, bądź raczej starszy syn, bez jakiejkolwiek już wzmianki o mężu.
Krzemka, żona M-a, była córką Krzesława z Łowicza (dziś Łowiczek koło Aleksandrowa Kujawskiego) h. Łabędź, miecznika gniewkowskiego, oraz Piechny, siostry kasztelana łęczyckiego Jana z Łąkoszyna h. Rola (zob.). Posag jej wynosił dwieście kóp. Przebywała przeważnie w Polsce (na Kujawach) i zmarła w r. 1418 lub 1419. Z małżeństwa tego pozostawił M. dwóch synów, urodzonych ok. 1397 r.: Ścibora oraz Mikołaja Szarlejskiego, wojewodę brzeskiego (zob.).
Fenrych W., Próba nabycia Nowej Marchii przez Polskę w roku 1402, Zesz. Nauk. Uniw. A. Mickiewicza. Historia, Nr 3, P. 1958 s. 89, 111; Nowak Z., Polityka północna Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Tor. 1964; Prochaska A., Ścibor ze Ściborzyc, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” R. 19: 1912 s. 139, 146–7, 168, 178, 182, 194–6, 202, 205; Wenzel G., Stibor vajda. Életrajzi tanulmány, Budapest 1874 s. 12–13, 17, 32, 34, 36 i dodatek źródłowy nr 2–4, 10, 13, 16–17, 25–6, 30–2, 34–7, 40–3, 52–3, 57–60, 63, 67, 81, 150; – Cod. Hung., X cz. 1 nr 313 (źródłowa omyłka w imieniu); Cod. Pol., II; Cod. Pruss., IV 95, V 95, VI 45, 50; Kod. Wpol., III; Księgi sądowe brzesko-kujawskie 1418–1424, Teki Pawińskiego, VII; Piasecki J., Opisanie kościołów i klasztorów księży Franciszkanów, W. 1845 s. 78–80; Rachunki dworu Władysława Jagiełły, 194, 196, 214; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Göttingen 1948 I 547a; – AGAD: Księgi ziem. brzeskie, 1 f. 6, 8,11, 51–58, 168, 172, 176–180, 2 f. 4, 16, 20, 45, 53–54, 69, 74, 80, 96, 134, 140, 147, 155–156, 166, 172, 228, 3 f. 5, 10, 15–16, 19, 21–22, 24–25, 28, 32–33, 60, 66, 72, Metryka Kor. 97 f. 66, 201 f. 89–90; Arch. Diec. we Włocławku: Kopiariusz 3 f. 263; WAP w Bydgoszczy: Strzelno Kl. B 1 f. 2–3.
Janusz Bieniak