Sułtański Mordechaj ben Józef (1772–1863), karaimski nauczyciel i duchowny (hazzan), kronikarz, historyk.
Ur. w Łucku na Wołyniu, był synem Józefa, tamtejszego hazzana.
Po zakończeniu edukacji, prawdopodobnie w Łucku, został S. wybrany na hazzana przy łuckiej kienesie (domu modlitwy). Od r. 1818 był zapewne ułłu (starszym) hazzanem. W pracy duszpasterskiej pomagał mu wówczas jego uczeń, Abraham Firkowicz (zob.). Wspólnie zajmowali się sprzedażą książek, koszernego wina, tefilim i filakterii, ale w r. 1820 doszło między nimi do konfliktu na tle różnic w poglądach na liturgię oraz niespłaconego długu (S. oddał go dopiero w r. 1826); w rezultacie Firkowicz opuścił Łuck. W r. 1827 został S. aresztowany z nieznanych powodów (prawdopodobnie podejrzewano go o udział w kradzieży książek na Krymie). W r. 1833 wyjechał z Łucka (zapewne po pożarze, w którym ucierpiał także jego dom) i osiadł na Krymie, w Czufut-Kale. Początkowo był tam nauczycielem w gminnej szkole wyznaniowej, następnie przywódcą gminy karaimskiej na stanowisku starszego hazzana. W r. 1837 wraz z hachanem (przywódcą religijnym) gub. taurydzkiej Szymonem (Simą) Babowiczem podejmował odwiedzającego Czufut-Kale cara Mikołaja I.
Interesując się historią, Biblią i prawem żydowskim, prowadził S. studia porównawcze nad religią, etyką i obyczajowością Karaimów, Żydów i chrześcijan. Poszukiwał na Krymie pamiątek karaimskich, m.in. na zaproszenie rosyjskiego archeologa i etnografa Petera von Köppen przyjechał do Mangupu, gdzie zajmował się badaniami epigraficznymi na karaimskim cmentarzu. Wśród kolejnych pokoleń Karaimów był uznawany za znawcę literatury karaimskiej i żydowskiej. W l. trzydziestych pisał po hebrajsku kronikę Karaimów od momentu powstania ruchu aż do czasów mu współczesnych; dzieło to pt. Zecher caddikim (Pomnik sprawiedliwych) ukończył w r. 1838. Zebrał w nim wszystkie dostępne mu modlitewniki, relacje i materiały historyczne na temat pochodzenia Karaimów. Dzieło S-ego cieszyło się rozgłosem w środowisku karaimskim, m.in. korzystał z niego Firkowicz, pisząc „Awne zikkaron” (Kamienie pamiątek) (Wil. 1872). Wydał je z obszernym i krytycznym wstępem rabin i uczony Samuel Poznański, wg rękopisu znajdującego się w Bibliotece Synagogi na Tłomackiem w Warszawie, pt. Zecher Caddikim, kronika historyczna karaity Mordechaja Sułtańskiego (W. 1920). Historyk Majer Bałaban zarzucił S-emu pomyłki faktograficzne, brak krytycyzmu w stosunku do źródeł i błędy, szczególnie w zakresie chronologii. Polemizował z nim Ananiasz Rojecki, redaktor „Myśli Karaimskiej”, wg którego część faktów z Zecher Caddikim potwierdzona została przez inne źródła.
Ok. r. 1850 zamieszkał S. u rodziny swego syna Icchaka w Eupatorii. Nadal zarabiał na życie, ucząc dzieci religii i pełniąc obowiązki hazzana przy tamtejszej kienesie, a równocześnie w dalszym ciągu pracował naukowo. Napisał filozoficzną pracę Tetiv da’at. Jofi’a de’ot be-‘injanim (Gözlev 619 [Eupatoria 1858]), w której bronił Karaimów przed atakami ze strony rabinów i chasydów oraz gramatykę języka starohebrajskiego Sefer petah tikvah. Kelalim ketsarim be-dikduk leszon ha-kodesz (Gözlev 618 [Eupatoria 1857, wyd. 2, Eupatoria 1898]). Wg I. O. Sinani był też autorem prac rękopiśmiennych, których los nie jest znany: Or ha-ganuz, dzieła teologicznego, Sefer ha-taam, odpowiedzi na pytania hazzana Millera dotyczące niektórych kwestii religii karaimskiej, Hod-malchut, przygotowanej dla cara Mikołaja I pracy historycznej o dziejach Karaimów, Palge-maim, komentarzy do Trenów Jeremiasza, Mitrot-os, przewodnika metodycznego dla nauczycieli karaimskich, Michtam sur-me-ra, pracy o moralności, Sefer jalkut, zbioru drobnych artykułów i objaśnień do Biblii, Sefer dechiiat keev, słowa do duszpasterzy karaimskich, Sefer cadikim, zbioru źródeł do historii Karaimów w tłumaczeniu na język rosyjski, a także nieopatrzonego tytułem zbioru kazań i utworów poetyckich. Pod koniec życia osiedlił się S. w Chersoniu. Zmarł w r. 1863 w Eupatorii, został pochowany na tamtejszym cmentarzu karaimskim.
Z nieznaną z imienia żoną miał S. co najmniej dwóch synów. Starszy Icchak (Izaak) ożenił się z młodszą, nieznaną z imienia córką Firkowicza i pełnił funkcję ułłu hazzana w gminie karaimskiej w Symferopolu, a następnie w Eupatorii, gdzie założył szkołę karaimską; był autorem modlitewnika pt. „Sidur ha-tefilot ke-minhag ha-Kara’im” (Vilna 650 [Wil. 1889/90]). Syn Icchaka, Józef, został starszym hazzanem w Kijowie i w dn. 1–9 XI 1911 uczestniczył w Pierwszym Narodowym Ogólnokaraimskim Zjeździe w Eupatorii.
Enc. Judaica; Evrejskaja enciklopedija, Pet. [b.r.w.] XIV szp. 637; Fürst J., Bibliotheca Judaica, Leipzig 1863 III 396; Schur N., The Karaite Encyclopedia, Frankfurt am Main 1995; Straalen S. van, Catalogue of Hebrew Books in the British Museum acquired the years 1868–1892, Hildesheim 1977 s. 231; – Abrahamowicz Z., Dzieje Karaimów w Haliczu, Wyd. S. Gąsiorowski, „Przegl. Orientalistyczny” 2001 nr 1/2 s. 5; Bałaban M., Karaici w Polsce. Studium historyczne, w: tenże, Studia historyczne, W. 1927 s. 2, 5–7, 12–14, 26–7, 37, 54; Duvan J. V., Moi detskie i junošeskie gody. Iz avtobiografěi J. V. Duvana, „Karaimskaja Žizn’ ” Kn. 7: 1911 s. 69; Gąsiorowski S., Karaimi w Haliczu w świetle polskiej historiografii, w: Karaïmi Galiča: istorija ta kul’tura. Materiali mižnarodnoï konferenci. Galič, 6–9 veresnja 2002, L’viv–Galič 2002 s. 57; tenże, Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku, Kr.–Budapeszt 2008; tenże, Stan badań nad dziejami Karaimów w dawnej i współczesnej Rzeczypospolitej, „Studia Hist.” R. 45: 2002 z. 3/4 s. 312, 319; Harviainen T., Abraham Firkowicz – przeciwstawne portrety bibliofila, w: Karaj kiuńlari. Dziedzictwo narodu karaimskiego we współczesnej Europie, Red. M. Abkowicz, H. Jankowski, Wr. 2004 s. 22; Iakerson S., Abraham Firkovich de Karaïet en zijn verzameling Hebreeuwse en Samaritaanse manuscripten in Saint-Petersburg, Amsterdam 2005 s. 12–13; Janusz B., Karaici w Polsce, Kr. 1927 s. 36, 96 (tu data śmierci S-ego: 1862); [Rojecki A.] A. R., „Karaici w Polsce”. (O artykule Dr. M. Bałabana), „Myśl Karaimska” R. 1: 1924 z. 1 s. 4; Shapira D., Avraham Firkowicz in Istanbul (1830–1832). Paving the Way for Turkic Nationalism, Ankara 2002 s. 9–13, 63, 67; Sinani I. O., Kratkaja istorija literaturnoj dejatel’nosti karaimskich pisatelej, Pet. 1889 s. 278–82; Sultanov S., Pervyj nacional’nyj karaimskij sjezd v Evpatorii, „Karaimskaja Žizn’ ” Kn. 1: 1911 (dot. wnuka S-ego, Józefa) s. 73–5 (fot. wnuka, Józefa), s. 78, 82; Vichnovič V. L., Karaim Avraam Firkovič. Evrejskie rukopisi. Istorija. Putešestvija, Pet. 1997 s. 68–71; Zajączkowski A., Karaimi na Wołyniu, „Roczn. Wołyński” T. 3: 1934 s. 189; tenże, Literatura karaimska, „Myśl Karaimska” T. 1: 1926 z. 3 s. 8; tenże, Na marginesie studium Bałabana „Karaici w Polsce”, tamże T. 1: 1928 z. 4/5 s. 39, 46–7; tenże, Życie i działalność b.[łogosławionej] p.[amięci] A. Firkowicza (1785–1874), tamże R. 1: 1925 z. 2 s. 12; – Firkovič A., „Avne Zikkaron’”. Putevyja zametki. Avraama Firkoviča. (Prodolženie), „Karaimskaja Žizn’ ” Kn. 12: 1912 s. 13–14, 16; Keppen P., Krymskij Sbornik. O drevnostiach južnago berega Kryma i gor Tavričeskich, Pet. 1837 s. 29, 289; [Marcinkowski A.] Nowosielski A., Stepy, morze i góry. Szkice i wspomnienia z podróży, Wil. 1854 II 200–1; [Pigint S. Š.], Dni minuvšie... Iz’ vospominanij S. Š. Piginta, „Karaimskaja Žizn’” Kn. 8/9: 1912 s. 61; – „Karaimskoe Slovo” 1914 nr 6 s. 20; „Karaj Awazy” 1932 z. 3 s. 16 – Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 305–242; Rossijskaja nacional’naja biblioteka w Pet.: F. 946 op. 1 nr 880–896; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: F. 158 dok. 9, F. 185 dok. 6.
Stefan Gąsiorowski