Jankowski Narcyz (1827–1910), działacz spiskowy lat 1857–1860. Syn Michała i Julii z Dunajewskich, ziemian z Ukrainy; był uczestnikiem wojny krymskiej i dymisjonowanym porucznikiem ułanów olwiopolskich. Związany z uniwersytetem kijowskim, należał do Związku Trojnickiego, tajnego stowarzyszenia demokratycznej młodzieży polskiej. Z jego też podobno polecenia przybył w połowie maja 1858 r. do Warszawy, aby «budzić tu ducha patriotycznego» i zawiązać tajne stowarzyszenie. Uczęszczał na wykłady w Akademii Medyko-Chirurgicznej i nawiązywał kontakty z młodzieżą Szkoły Sztuk Pięknych i Szkoły Rolniczej na Marymoncie, starając się powiązać ich działalność z własnymi kołami skupiającymi młodzież rzemieślniczą i drobnourzędniczą. Jeździł również dużo po kraju, zwiedzał gospodarstwa rolne, przyjmował tu i ówdzie krótkie praktyki. Stawiał sobie za cel «budzić ducha wolności i wejść w stosunki z rzemieślnikami i włościanami». J. skupił wokół siebie duży odłam młodzieży warszawskiej, zapalnej i patriotycznie nastawionej, w znacznym stopniu ulegającej propagandzie Mierosławskiego. Podtrzymując kontakty z innymi ugrupowaniami warszawskimi: «millenerami» E. Jurgensa i «akademikami» J. Kurzyny, J. kładł nacisk na szybsze przygotowania powstańcze oraz na poruszenie miasta publicznymi wystąpieniami. Brał więc udział w organizacji niedoszłego nabożeństwa z 18 III 1859 r. za dusze «Adama, Juliusza i Zygmunta», a być może też zbiorowego protestu młodzieży akademickiej przeciw narzuconym jej egzaminom, których celem było pozbycie się z uczelni politycznie zaangażowanych jednostek. Prowadził też potajemną szkołę wojskową, gdzie uczono się musztry, strzelania, fechtunku, regulaminów, czytano podręczniki wojskowe i mowy Mierosławskiego. Inicjował również składkę pieniężną na rzecz najuboższych, pragnących się uczyć stowarzyszonych i wspierał ją własnymi funduszami. Gdy Kurzyna na skutek «buntu Akademii» został relegowany z Warszawy, J. ułatwił mu finansowo wyjazd do Paryża. Kiedy wszedł J. w bezpośrednie stosunki z Mierosławskim, nie dało się dotąd ustalić; pośrednikiem mógł być brat J-ego, Julian, bawiący stale w Paryżu, w otoczeniu «czerwonego generała». Dn. 23 XI 1859 r. pisał J. do Kurzyny o oporze B. Denela i K. Majewskiego przeciwko zjednoczeniu tajnych organizacji warszawskich. W istocie umiarkowane skrzydło konspiracji czuło się zaniepokojone tempem agitacji J-ego, twierdząc, że szkodzi ona «długim jeszcze przygotowawczym robotom». Znalazłszy jednak oparcie m. in. w kółku E. Kaplińskiego, J. doprowadził pod koniec 1859 r. do zawiązania tzw. Kapituły – pierwowzoru w pewnej mierze późniejszego Komitetu Centralnego. Bezpośrednio potem J. wyjechał z Warszawy, podobno na wezwanie Kurzyny. W podróży swej nawiązał kontakty z tajną organizacją akademików krakowskich, a być może również z Poznaniem. W Paryżu doszło w nieznanych okolicznościach do rozejścia się dróg pomiędzy nim a Mierosławskim. Korespondencja Kurzyny z lata 1860 r. mówi wręcz o «szkodliwości i marności» J-ego, zaś N. Żmichowska określa go jako «konkurenta», tj. antagonistę Mierosławskiego. W powrotnej drodze do Warszawy J., obarczony różnymi drukami mierosławczykowskimi, został aresztowany przez władze austriackie 30 VII 1860 r. w Szczakowej – czy nie na skutek denuncjacji samych mierosławczyków? Śledztwo krakowskie zarzucało mu utworzenie tajnego związku w Galicji. Rząd austriacki zabiegał w tym czasie o wciągnięcie Rosji do wspólnego zwalczania rewolucyjnych ruchów w Europie; idąc na rękę pożądanemu partnerowi, wydał J-ego władzom carskim wraz ze znalezionymi przy nim papierami. J. osadzony został w cytadeli warszawskiej 19 I 1861 r. Namiestnik Gorczakow liczył, że energicznie prowadzone śledztwo doprowadzi do wykrycia kierownictwa organizacji «czerwonej», która przechodziła już wtedy do otwartego działania. J. nie wydał nikogo, lecz stosowane wobec niego brutalne metody śledcze miały w następstwie spowodować u niego poważne zaburzenia umysłowe. Już po rozruchach warszawskich 4 III 1861 r. J. został oddany pod sąd wojenny – mimo niezakończonego śledztwa – najpewniej dla przecięcia możliwych starań o jego uwolnienie. W istocie lewica spiskowa z K. Nowakowskim na czele uważała wciąż J-ego za swego wodza i czyniła burżuazyjnej Delegacji Miejskiej główny zarzut z tego, iż nie wymusiła na władzach carskich jego uwolnienia. Dn. 16 IV 1861 r. J. został przewieziony do Kijowa, gdzie sąd polowy skazał go na 2 lata twierdzy. Ten wymiar kary gen. gubernator samowolnie zwiększył do lat 4, ale zgodnie z decyzją Aleksandra II z 1 VI t. r. został zatwierdzony wyrok sądowy. Mimo to J. przebywał na robotach do r. 1883, choć nie był zdolny do ich wykonywania. W t. r. przeniesiony do Kazania, gdzie stwierdzono chorobę umysłową, został oddany pod opiekę brata Leonarda, osiadłego w Kijowie. J. zmarł w Kijowie 6 (14) IV 1910 r. Błędna jest więc informacja współczesnych, powtarzana przez dzisiejszych historyków, jakoby J. zmarł w r. 1867.

Frumenkov O. G., Kružok J-ego (Iz istorii nacionalno-osvoboditelnoj bor’by polskago naroda), „Vopr. Istorii” 1955 nr 1; Górski K., Stanisław Krzemiński, człowiek i pisarz, W. 1936; Kieniewicz S., Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wr. 1953; tenże, Warszawa w powstaniu styczniowym, Wyd. 1., W. 1954 s. 49, 52–4; Limanowski B., Historia demokracji polskiej, W. 1922 cz. 3 s. 77; Przed powstaniem styczniowym, Lw. 1894 s. 32, 38; Przyborowski W., Historia dwóch lat 1860–1861, Kr. 1892–3 I cz. wstępna: 1856–1860 s. 269–70, 273–4, 276, 311–5, 318–9, 346, 361, II 207, 501, 504; Rudzka W., Karol Majewski w l. 1859–1864, W. 1937; taż, Młodzież Kongresówki w l. 1855–1861, „Przegl. Hist.” 1934 s. 212, 222–5, 228–30; Szelągowski A., Dzieje Polski w okresie powstania styczniowego, Polska, jej dzieje i kultura, W. (1938) III; Tokarz W., Kraków w początkach powstania styczniowego, Kr. 1913; Vosstanie 1863 g. i russko-polskie revoljucionnye svjazi 60-ch gg., Moskva 1960; – Berg M., Zapiski o powstaniu polskim 1863 i 1864 r., Kr. 1898 I 92–3, 96–8, 100, 105–6; Delo Jankovskago (1862), „Byloe” 1907 nr 3; Janowski J. K., Pamiętniki, Lw.–W. 1923–33 I–III; Milowicz W., Z papierów po śp. W. Milowiczu, Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863/64, Lw. 1894 IV 12–3; Pokazanija i zapiski o polskom vostannii 1863 g. Oskara Avejde, Moskva 1961; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym Z. Janczewskiego, K. Majewskiego, O. Awejdy, W. Daniłowskiego, Wyd. S. Kieniewicz, Wr. 1956; Żmichowska N., Listy, Wr. 1960 II; – R[ogiński] R., Śp. N. J., „Dzien. Kijowski” 1910 nr 92; – AGAD: Skorowidz Akt Komisji Śledczej, nr 3805–3822; Arch. PAN w W.: Odpisy korespondencji Kurzyny, Teka K. Górskiego; Arch. III Oddziału, Moskwa: pisma M. Gorczakowa do B. Dolgorukowa ze stycznia 1861; Filial Centr. Gosud. Voenno-Istor. Archiva v Leningrade: t. 9 op. 15, d. 18; – Opracowała na podstawie informacji S. Kieniewicza i E. Kozłowskiego

Red.