Nawój z Morawicy h. Topór (zm. 1331), wojewoda sandomierski, kasztelan krakowski. Syn Sułka z Morawicy, występującego źródłowo tylko raz (1273). Jego dalsi przodkowie pisali się z tej wsi – starego gniazda Toporczyków (na zachód od Krakowa) co najmniej od początku XIII w. Brak następnych wiadomości o ojcu N-a można tłumaczyć najpewniej jego wczesnym zgonem. N. wzrastał w środowisku przywódców buntu przeciw Leszkowi Czarnemu (1285), ukaranych przez tego księcia utratą urzędów, konfiskatą dóbr, a nawet wyrokami śmierci (Grzegorz z Balic). Po zgonie Leszka Toporczycy należeli natomiast do najgorętszych i czołowych stronników Władysława Łokietka, choć w obliczu klęski tegoż z konieczności pogodzili się z rządami czeskimi. Pierwsza wiadomość o N-u przypada na r. 1304, kiedy to obok Andrzeja z Balic (współdziedzica Morawicy) świadczył on na dokumencie wójta i rajców krakowskich. Powrót Łokietka z wygnania przyniósł mu od razu poparcie Toporczyków. N-a spotykamy przy tym księciu w chwilowo odzyskanym Krakowie (15 V 1306), a zaciężni głównego wówczas stronnika czeskiego, bpa krakowskiego Jana Muskaty, spalili kościół w Morawicy (jak zeznał na przełomie lipca i sierpnia t.r. Andrzej z Balic wobec przygotowujących materiał procesowy przeciw Muskacie wysłanników arcybiskupa). Od tej pory N. występował bardzo często w otoczeniu Łokietka. W r. 1307 lub 1308 wszedł do grona urzędników ziemskich, otrzymując podkomorstwo sandomierskie. Czas jakiś (przed 1 IV 1310) pełnił także funkcje rządcy ziemi krakowskiej; odpowiedni dokument zwie go – jedyny raz – przydomkiem Pękawka. Podczas buntu wójta Alberta N. znajdował się (21 II 1312), wraz z kilkoma innymi dostojnikami, w otoczeniu księżny Jadwigi na zamku wawelskim. Zapewne brał czynny udział w walkach przeciw buntownikom. Na dokumencie kaszt. sądeckiego Tomisława Mokrskiego (z Mokrska) z 31 X 1316 występuje z tytułem podkomorzego krakowskiego; badacze przyjęli zmianę urzędu, jest to jednak chyba tylko pomyłka pisarza, ponieważ miesiąc później (8 XII) akt Łokietka tytułuje go nadal – choć już po raz ostatni – podkomorzym sandomierskim.
Od czerwca 1317 do stycznia 1320 N. piastował godność wojewody sandomierskiego. Źródła ukazują go wówczas we wszystkich czołowych wydarzeniach życia politycznego kraju. Był więc obecny na zjeździe dostojników w Chęcinach (19–20 III 1318), przygotowującym wiec sulejowski, na tymże wiecu (18–23 VI t.r.), który dokonał elekcji Łokietka na króla Poiski i wysłał w tej sprawie poselstwo do papieża, wreszcie na drugim wiecu ogólnopolskim w Żarnowie (1319). W Chęcinach i Sulejowie wystąpił w roli poręczyciela bądź pośrednika układów majątkowych między instytucjami kościelnymi (opactwem sulejowskim, biskupstwem kujawskim) a rodzinami rycerskimi. Z tego okresu (1319) pochodzi lokacja na surowym korzeniu wsi Tęczyn, innym śladem prowadzonej przezeń akcji osadniczej w lesie przegińskim na zachód od Krakowa jest nazwa wsi Nawojowa Góra. Awans na kasztelanię krakowską, najwyższy świecki urząd w Królestwie, otrzymał N. tuż przed koronacją Łokietka (13–20 I 1320). Nastąpiło to cztery miesiące po zgonie poprzednika (Pakosława ze Mstyczowa h. Lis); widocznie kwestia następstwa wytworzyła zrazu między najmożniejszymi atmosferę rywalizacji. Można przyjąć, że wyniesienie właśnie N-a odpowiadało życzeniom monarchy. Niebawem, w okresie wakansu na biskupstwie krakowskim (7 II – przed 23 III t.r.) N., wraz z trzema krewnymi, w imieniu całego rodu potomków Sieciecha wystawił dokument wyrażający zgodę na wprowadzenie do fundowanego niegdyś przez tego wielmożę kościoła Św. Andrzeja w Krakowie klarysek przeniesionych ze Skały. Przy dokumencie zachowała się pieczęć N-a z h. Topór. Inicjatorem przeniesienia była para królewska, a zgoda Toporczyków dokonała się jeszcze przed śmiercią Muskaty (7 II), jak wynika z wcześniejszego dokumentu opata sieciechowskiego, dotychczasowego patrona kościoła. Najprawdopodobniejszą porą zjazdu rodowców była więc koronacja Łokietka, na którą widocznie krewni N-a bardzo licznie przybyli. W zamian za prawo patronatu kościoła Św. Andrzeja opat i Toporczycy uzyskali patronat innego kościoła krakowskiego – Św. Idziego.
Po koronacji towarzyszył N. królowi do Sandomierza, gdzie ten mianował pełnomocników na proces inowrocławski z Krzyżakami (23 III). W lipcu t.r. N. doprowadził (wraz z woj. sandomierskim i chorążym krakowskim) do ostatecznej ugody w zadawnionym sporze między opatem tynieckim a Bogoriami ze Żmigrodu o gród Golesz z ośmioma wsiami. Z lat następnych mamy wiadomości o nim tylko jako o świadku niemal wszystkich małopolskich dokumentów królewskich i kilku aktów prywatnych. Jego obecność u boku króla na Kujawach w początku maja 1326 (na czele grupy pięciu dostojników małopolskich) wiąże się niewątpliwie z wyznaczonymi na koniec kwietnia do Włocławka rokowaniami z zakonem krzyżackim, które zakończyły się bez rezultatu. W czerwcu 1330 uczestniczył w ogólnopolskim wiecu chęcińskim, a po jego zamknięciu należał do grona arbitrów, którzy pod przewodnictwem arcbpa Janisława pogodzili króla (jako patrona kościołów parafialnych) z bpem krakowskim Janem Grotowicem w sporze o dziesięciny z nowizn. Dokument ugody wystawił Janisław z datą 14 VI, a N. zdążył jeszcze przywiesić doń pieczęć. Następca N-a – Spycimir z Melsztyna – przeszedł na kasztelanię z palacji krakowskiej między 13 a 26 V 1331; na ten czas możemy przyjąć zgon N-a, zwłaszcza że stan wojenny nie pozwalał tym razem na jakąkolwiek zwłokę w obsadzeniu najwyższej godności.
N. pozostawił co najmniej trzech synów: Andrzeja z Tęczyna (Tęczyńskiego), woj. krakowskiego, przodka domu Tęczyńskich, Jana zwanego Owca z Morawicy oraz Sięgniewa, kanonika krakowskiego. Długosz wymienia wśród poległych pod Płowcami Żegotę z Morawicy, chorążego krakowskiego (w rzeczywistości mógł to być albo Grzegorz chorąży, albo Żegota miecznik), nie podając jego filiacji. Z Morawicy pisali się również dalsi krewni N-a. Sięgniew Nawojowic (imię kognacyjne przejęte od Rawiczów) miał na kanonii krakowskiej współczesnego sobie imiennika – Sięgniewa Włościejewica z Gręboszowa, prepozyta kościoła Św. Michała w Krakowie i podkanclerzego Kazimierza Wielkiego (literatura naukowa myli te dwie osoby). Nie wiadomo, który z nich był identyczny z bratankiem lub siostrzeńcem (nepos) opata tynieckiego Michała (zob.).
Dworzaczek, tablica 94; Paprocki; – Abraham W., Stanowisko kurii papieskiej wobec koronacji Łokietka, w: Księga pamiątkowa Uniwersytetu Lwowskiego ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy fundacji jagiellońskiej Uniwersytetu Krakowskiego, Lw. 1900 s. 5, 12–15; Bieniak J., Wiec ogólnopolski w Żarnowie 3–7 czerwca 1319 r. a geneza koronacji Władysława Łokietka, „Przegl. Hist.” T. 64: 1973 s. 474–5, 479–80; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Dworzaczek W., Leliwici Tarnowcy, W. 1971; Gawęda W., Możnowładztwo małopolskie w XIV i w pierwszej połowie XV wieku, Kr. 1966; Halecki O., W sprawie pochodzenia Tęczyńskich, „Mies. Herald.” R. 7: 1914 s. 3–6; Kłodziński A., Tęczyńscy, genealogia rodu oraz pogląd na jego rozwój, zamożność i znaczenie, „Spraw. Kom. do badania hist. sztuki w Polsce” T. 9: 1913 s. 1–9, 20 i tablica; Piekosiński, Rycerstwo, III 199, 254, 264, 288, 310, 333, 461, 502–4, 514–15, 521, 523, 698–707, 747–8; Smolka S., Gniazdo Tęczyńskich, w: tenże, Szkice historyczne, W. 1883 II 50–61, 84–7; Ulanowski B., O założeniu klasztoru Św. Andrzeja w Krakowie i jego najdawniejszych przywilejach, „Pam. AU Wydz. Filot. i Hist.-Filoz.” T. 6: 1887 s. 28, 40; – Arch. Sanguszków, II; Cod. Pol., I–III; Długosz, Historia, III 151; tenże, Liber benef., II–III; Kod. katedry krak., I–II; Kod. m. Krak., I; Kod. mogilski; Kod. Mpol., I–II; Kod. tyniecki, I; Kod. Wpol., II; Lites, Wyd. 3., I; Mitkowski J., Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, P. 1949; Mon. Pol. Vat., I–III; Mosbach A., Przyczynki do dziejów polskich w Archiwum miasta Wrocławia, P. 1860 s. 74; tenże, Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Śląskiej, Wr. 1860 s. 37–8; Zbiór dok. katedry i diec. krak., I 38; Zbiór dok. mpol., I 19, 20, 26, 28, IV 894–5, 903, 906–7, 909, VIII 2529.
Janusz Bieniak