Sadłocha (Sadłoch, Sadłochius) Niżeński Kasper h. Korczak (ok. 1516–1603), sekretarz królewski, prepozyt kolegiaty warszawskiej. Pochodził z Osieka w pow. sandomierskim, z rodziny szlacheckiej osiadłej w tym królewskim mieście (w r. 1524 jest wzmiankowany szlachcic Stanisław Sadłocha, wójt Osieka). S. był synem Jana, rajcy osieckiego. Miał trzy siostry: Katarzynę, żonę aptekarza sandomierskiego Bartłomieja Bergera, Dorotę, zamężną także za sandomierskim aptekarzem Stanisławem z Piotrkowa. Trzecia siostra (imię nie ustalone) była żoną Matysa Branwickiego z Osieka, nadwornego krawca hetmana Jana Tarnowskiego, a później Mieleckich na zamku sandomierskim.
S. uczył się prawdopodobnie w szkole parafialnej w Osieku, a następnie w szkole kolegiackiej w Sandomierzu. Z epitafium S-y, przytoczonego przez Szymona Starowolskiego, wynika, że S. od wieku młodzieńczego pracował w kancelarii królewskiej oraz pozostawał w służbie królowej Bony, zarówno w Polsce, jak i w Apulii. Królowa wyznaczyła mu 100 złp. rocznej pensji, zapisanej na dochodach z dóbr królewskich w woj. mazowieckim. Do pobytu S-y w Bari nawiązywał list Zygmunta Augusta z 28 VIII 1569, w którym król wzywał go, aby zakomunikował wszystko, co wie o szkodach poczynionych przez Giana Lorenza Papacodę w spuściznie po Bonie («iż mamy tę sprawę, że wiecie niemało o tych szkodach»). W r. 1558 był S. pisarzem w kancelarii Zygmunta Augusta; 2 II t. r. król potwierdził pensję S-y, wiążąc ją z dochodami niegrodowego starostwa Osieck w pow. garwolińskim. Osieck stanowił ośrodek dużej parafii, którą Zygmunt August przeznaczył na uposażenie S-y. Można sądzić, że to właśnie S. został w r. 1556 koadiutorem plebana osieckiego (J. Nowacki wymienia Andrzeja Sadłochę), skoro w dwa lata później był już tamtejszym plebanem. W r. 1566 w miejsce spalonego kościoła parafialnego wystawił nowy drewniany kościół. Będąc w r. 1558 mansjonarzem w kolegiacie św. Jana w Warszawie, wkrótce, przed r. 1560, otrzymał S. w niej kanonię fundi Kossowo, w l. 1567–9 był kanonikiem sandomierskim.
W Osiecku zajmował się S. nie tylko parafią, lecz także starostwem, obejmującym 17 wsi ze 160 włókami kmiecymi i licznymi zagrodnikami oraz rozległe lasy. Za rządów starosty Szczęsnego Zbożnego Dzierzgowskiego (1562–71) stał się faktycznie podstarościm osieckim; z takim tytułem występował w r. 1568. W tych latach odbywało się zakładanie miasta na gruncie wsi Osieck. W r. 1571 Dzierzgowski i S. wspólnie otrzymali polecenie króla, aby wymierzyć 10 i 1/2 włóki lasu przeznaczonego na pole miejskie dla Filipa Szlichtinga, mieszczanina warszawskiego i wójta osieckiego (później te włóki należały do wsi Łucznica). Ok. r. 1570 założył S. dwie wsie w puszczy na obrzeżach starostwa: wieś zagrodniczą Regut i kmiecą Gocław; organizował wymierzanie włók i sprzedaż ziemi chłopom, pieniądze przekazywał do skarbu królewskiego. Jego talenty gospodarcze i organizacyjne zostały spożytkowane przy podjętej w Warszawie przez króla budowie pierwszego stałego mostu przez Wisłę (od r. 1568) i rozbudowie zamku. W poł. r. 1569 został S. mianowany zarządcą («praefectus») obu przedsięwzięć i pełnił tę funkcję do lipca 1572. Dysponował dostarczanymi mu sukcesywnie funduszami, prowadził rejestry wydatków, których podsumowaniem były: „Szafunek pieniędzy na budowanie dworu warszawskiego tak drzewem jako murem” oraz rejestr «mostowy» (nie zachowany). W tym czasie został sekretarzem królewskim; z tytułem tym występował w l. 1570–2. Po śmierci Zygmunta Augusta, na polecenie Anny Jagiellonki kontynuował nadzór nad pracami przy budowie mostu, aż do jego otwarcia w kwietniu 1573. Prawdopodobnie wyłożył własne pieniądze na ukończenie mostu, ponieważ w r. 1576 otrzymał ze skarbu królewskiego 1 556 złp. jako należność za tę budowę.
Kontakty S-y z rezydującą stale w Warszawie królewną Anną Jagiellonką zostały bez wątpienia nawiązane na długo przed r. 1572: w liście do kardynała Stanisława Hozjusza z 4 VI 1573, zabiegając dla S-y o plebanię latowicką (dekanat garwoliński), nazwała go ona swoim dawnym sługą. Beneficjum to S. dostał i trzymał je do r. 1576, w którym zamienił je na intratniejsze probostwo garwolińskie. W r. 1576, po ślubie i koronacji Anny i Stefana Batorego, został S. sekretarzem królewskim w dyspozycji królowej (źródła nieoficjalne, herbarz B. Paprockiego i epitafium obdarzają go tytułem kanclerza Anny Jagiellonki). Obok niego funkcję sekretarza pełnił w kancelarii królowej Andrzej Patrycy Nidecki. Współpraca ich nie zawsze jednak układała się dobrze, dochodziło nawet między nimi do konfliktów. Od czerwca 1583 do maja 1584 towarzyszył S. królowej w czasie pobytu w Krakowie; w trzy dni po wizycie, którą Anna złożyła Uniw. Krak. 24 IV 1584, S. w jej imieniu przekazał uczelni złoty naszyjnik.
W czerwcu 1577 kapituła poznańska poleciła S-sze zebranie uchwalonej na synodzie piotrkowskim t. r. «podwójnej kontrybucji» dla króla z archidiakonatu warszawskiego. W 2. poł. t. r. został S. scholastykiem w kolegiackiej kapitule warszawskiej. Na tym stanowisku zaznaczył się troską o dobro szkoły kolegiackiej, dbając o uposażenie jej nauczycieli. Za jego urzędowania doszło do ustanowienia w kolegiacie altarii p. wezw. Męki Pańskiej, której użytkownikami byli rektorzy szkoły, desygnowani przez Uniw. Krak. Dochody S-y z parafii wzrosły, gdy do dwóch już posiadanych plebanii doszła trzecia – w Bielsku na Podlasiu (miał ją w r. 1579). Wszystkie trzy parafie utrzymał do końca życia. W r. 1585 awansował w kapitule warszawskiej: otrzymał prepozyturę zwolnioną po przejściu Nideckiego na biskupstwo wendeńskie.
S. cieszył się także zaufaniem Stefana Batorego, który wyznaczał go do sądów komisarskich. M. in. w r. 1576, wraz z dwoma innymi komisarzami, rozpatrywał S. spór o wymiar pańszczyzny między star. osieckim Mikołajem Mniszchem, a poddanymi starostwa. Dn. 3 VI 1580 został powołany do pięcioosobowego zespołu, który miał rozstrzygnąć sprawę wniesioną przez radę miasta Starej Warszawy o bezprawne zbudowanie domków przy murze miejskim. W r. 1581 król powierzył S-sze nadzór nad budową i finansami ufundowanego przez siebie w Warszawie szpitala (przytułku) dla wysłużonych żołnierzy (znajdował się na miejscu późniejszego arsenału). W r. 1594, gdy po śmierci Mniszcha mogła Anna Jagiellonka przejąć we własną administrację starostwo osieckie wraz z dzierżawą Chrosna jako część swych dóbr posagowych, oddała zarząd starostwa S-sze. Ponadto – chcąc wynagrodzić jego zasługi – nadała mu w dożywocie dzierżawę Chrosna, powiększoną kosztem starostwa do 4 wsi (Chrosna z folwarkiem i wójtostwem, Człowiekówka, Karpiska, Lubica i młyn Paluch koło wsi Kąty). Zapisała na tej tenucie 3 tys. złp., co wśród zapisów czynionych przez nią na dobrach mazowieckich (zgodnie z konstytucją z r. 1581) było nadaniem największym. S. administrował starostwem do 19 V 1598, kiedy Zygmunt III wyraził zgodę na scedowanie Osiecka Stanisławowi Warszyckiemu. Chrosnę odstąpił S. 31 VII 1602 swemu siostrzeńcowi Adamowi Branwickiemu. W r. 1595 ze względu na chorobę i podeszły wiek otrzymał jako prepozyt koadiutora (z prawem następstwa) w osobie Marcina Kołackiego, archidiakona śremskiego.
Zebrawszy znaczny majątek, nie szczędził S. grosza na liczne cele pobożne i filantropijne. M. in. doprowadził do odbudowy zniszczonej wcześniej kaplicy Najśw. Sakramentu w kolegiacie św. Jana, którą poświęcono na nowo 15 X 1592. Był dobroczyńcą i opiekunem warszawskich szpitali, w szczególności św. Ducha, za murami którego był prepozytem; przekazał na jego rzecz 400 złp. W testamencie, spisanym w r. 1603, pozostawił znaczne legaty innym szpitalom Starej i Nowej Warszawy: św. Marcina (200 złp.), św. Łazarza, Najśw. Marii Panny, św. Krzyża oraz szpitalowi przy kaplicy św. Doroty na przedmieściu (po 100 złp.). Zmarł w r. 1603 i został pochowany w kolegiacie warszawskiej, gdzie wystawiono mu nagrobek (obecnie nie istnieje). W epitafium podano, iż S. zmarł w 87 roku życia dnia 22 (opuszczono nazwę miesiąca) r. 1604. Jednak z zapisek w księgach miejskich Starej Warszawy wynika, że nie żył już 15 XI 1603.
Paprocki; Majkowski E., Bastrzykowski A., Nieznani prałaci i kanonicy kolegiaty Panny Marii w Sandomierzu, Kunów 1949 nr 32; Wiśniewski, Katalog prałatów sandomierskich, s. 267 (mylna inf.); – Bartoszewicz J., Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym, W. 1855 s. 26, 331, 333; Barycz, Historia UJ; Dąbkowski P., Z dziejów mostu warszawskiego, L. 1903 s. 12; Hornowska M., Rękopisy Biblioteki Ord. Krasińskich dotyczące dziejów szkolnictwa polskiego, W. 1930 s. 111; Kieniewicz L., Sekretariat Stefana Batorego, w: Społeczeństwo staropolskie, W. 1986 IV 38, 54, 65; Kiryk F., Lekarze i aptekarze sandomierscy z przełomu XVI i XVII wieku, Sandomierz 1987 s. 28, 32; Królik L., Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, W. 1990 (także pod mylnym nazwiskiem Chiryński); Leskiewiczowa J., Dobra osieckie w okresie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej XVI–XIX w., Wr. 1957 s. 31, 233, 235–6, 238, 243; Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów parochialnych w dawnej diecezji poznańskiej, P. 1863 III 7, 26, 107, 112, 138, 155, 171–2; Nowacki, Dzieje archidiec. pozn., II; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wr. 1974; Podgórska-Klawe Z., Szpitale warszawskie 1338–1945, W. 1975 s. 50; Przybylski A., Ulice i mosty Warszawy, W. 1936 s. 32–5; Szkice do dziejów archidiecezji warszawskiej, Rzym 1966 s. 194; – Akta kapituł z XVI w., nr 759; Arch. Zamoyskiego, III–IV; Księgi podskarbińskie z czasów Stefana Batorego 1576–1586, w: Źródła Dziej., IX; Lustracja województwa mazowieckiego 1565, cz. I oraz Indeksy, W. 1967–71, Lustracje województwa mazowieckiego XVII wieku, Cz. I, Wr. 1968 s. 203; Materiały archiwalne do budowy zamku warszawskiego, Wyd. M. Hałówna, J. Senkowski, w: Teki archiwalne, [T.] 2, W. 1954 s. 222, 257; Materiały do dziejów budowy zamku warszawskiego w latach 1569–1572…, Wyd. J. Karwasińska, „Roczn. Warsz.” T. 18: 1985; Matricularum summ., IV nr 13932 (Stanisław Sadłocha), V nr 8208, 10692; Mon. Pol. Vat., V–VI, VII nr 335; Przezdziecki A., Jagiellonki polskie w XVI w., Kr. 1868 IV 101, 277, 302; Rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego w 1561 r., Wyd. A. Dunin-Wąsowiczowa, w: Warszawa XVI–XVII wieku, Z. 2, W. 1977; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Starożytności warszawskie, Wyd. A. Wejnert, W. 1848–58 VI 256; – AGAD: Akta Warszawskie Grodzkie nr 84 k. 186–7, ASK Oddz. I Rachunki Królewskie nr 192 k. 244v., Metryka Kor. t. 142 k. 104–5v., t. 147 k. 206v–7, t. 148 k. 198–9, Stara Warszawa nr 6 k. 131, 416, 421, nr 13 k. 232, nr 14 k. 175, nr 15 k. 286v., nr 16 k. 61, Warszawa-Ekonomiczne nr 215 k. 46; AP w W.: Knapiński W., Notaty do historii kościołów diecezji warszawskiej, W. 1949 (mszp. powielany), cz. II s. 320, cz. III s. 447, 448, 449, 450, cz. V s. 795–6; tenże, Notaty do historii kościołów warszawskich, W. 1949 (mszp. powielany) s. 87, 117, 119, 160; Arch. Paraf. św. Jana w W.: Liber baptizatorum 1584–1601, s. 25; B. Narod.: rkp. 3082 k. 104, 120; – Informacje Feliksa Kiryka z Kr. na podstawie materiałów z AP w Sandomierzu.
Henryk Rutkowski i Andrzej Sołtan