Lilia Piotr (ok. 1546–1605), teolog, mówca, kanonik poznański i prepozyt średzki. Wg J. Łukaszewicza, ur. w rodzinie mieszczańskiej, na jednym z przedmieść Poznania, chociaż przydomek «Grodensis», jakim się niekiedy posługiwał, mógłby wskazywać, że pochodził raczej z Grodziska (?) w Wielkopolsce. Kształcił się prawdopodobnie w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, później u jezuitów w Braniewie, gdzie w r. 1566 wstąpił do zakonu. Na wiosnę 1568 r. złożył śluby pojedyncze w Pułtusku, po czym został wysłany na studia filozoficzne do nowo otwartego kolegium wileńskiego, w którym miał równocześnie uczyć humaniorów w klasach niższych. Ukończywszy tutaj, jak się zdaje, pełny kurs filozofii, przypuszczalnie ok. r. 1576 wyjechał do Rzymu, podejmując w Collegium Romanum studia teologiczne, które przerwał już po dwóch latach i w nie wyjaśnionych bliżej okolicznościach w r. 1578/9 wystąpił z zakonu. Z jezuitami utrzymywał jednak w następnych latach dobre stosunki (J. Herbest, A. Possevino), a nawet w r. 1590 wydał własnym nakładem kazanie J. Konarskiego, rektora kolegium poznańskiego, na pogrzebie S. Sobockiego dedykując je J. Ostrorogowi, podczaszemu kor. Opuściwszy Collegium Romanum przeniósł się do rzymskiej Sapienzy, na której kontynuował studia w l. 1579–80, uzyskując 17 X 1580 stopień doktora teologii. Jednocześnie z cechującą go przez całe życie obrotnością («statura parvus, audacia magnus» – określiła go jedna ze współczesnych zapisek) wyzyskał pobyt w Rzymie dla pozyskania wpływowych protektorów w Kurii i na dworze papieskim (kard. W. Sirleto, A. Bolognetti), od których na wyjezdnym do kraju (przed 29 X 1580) uzyskał listy polecające do nuncjusza Caligariego i zapewne innych dostojników Kościoła polskiego. Występując w roli «pogromcy zarazy heretyckiej», z namowy – jak pisał – «niektórych czcigodnych mężów» wkrótce po powrocie do Polski rozpoczął starania o inkorporację i profesurę na Wydziale Teologicznym Akad. Krak., odbyta jednak 5 IX 1581 próbna dysputa (responsio pro loco) na aktualny wówczas temat dogmatu Trójcy Św. zakończyła się całkowitym niepowodzeniem kandydata, z «wielką niesławą» popierającego go bpa P. Myszkowskiego. Mimo porażki zdecydował się w r. 1582 ogłosić drukiem główne tezy swej dysputy (De Deo uno et trino, Kr. 1582), być może już w czasie pobytu w Poznaniu, gdzie w r. 1582 miał, wraz z J. Dziekczyńskim, kierować Kolegium Lubrańskiego, chyba jednak tylko przez kilka miesięcy, skoro już 29 VII 1583, dzięki poparciu podkanclerzego W. Baranowskiego, dostał się na dwór królewski jako kapelan Stefana Batorego. W gronie wybitnych teologów i kaznodziejów nadwornych (S. Sokołowski, M. Laterna, K. Tachetti) nie odgrywał poważniejszej roli, choć próbował pióra w kontrowersjach wyznaniowych, wzywając w r. 1583 dość zaczepnie Belga Mikołaja Sartensiusa na dysputę z powodu bliżej nie znanych «tez teologicznych» i włączając się do polemiki z Chrystianem Frankenem, przeciwko któremu w r. 1584 ogłosił w Wilnie Responsio ad cuiusdam Nicolai Regii Germani epistolas w obronie K. Warszewickiego.
Zaprzyjaźniony z wieloma wybitnymi osobistościami z kół dworskich i uniwersyteckich (W. Baranowski, S. Sokołowski, S. Pik Zawadzki, B. Goliniusz) i utrzymując stałe kontakty z polską kolonią w Rzymie (S. Reszka, T. Treter), z pobytu na dworze królewskim wyniósł szczery kult dla Stefana Batorego, czemu dał wyraz w dedykowanym w r. 1588 Zygmuntowi III parenetycznym wizerunku idealnego władcy (Salomon sive pro Religione Catholica et Dignitate Sacerdotali), zachęcając nowego monarchę do naśladowania chrześcijańskich cnót i pobożności jego poprzednika. Zapewne protekcji królewskiej zawdzięczał również powołanie na prepozyturę kolegiaty w Środzie Wlkp., na którą instytuował się 27 VII 1584, rozpoczynając tutaj już w n. r. niechlubną działalność wielu procesami i zatargami, w których wyżywać się będzie odtąd do końca życia. W maju 1585 r. miał np. sprawę sądową przed kapitułą poznańską, z plebanem w Dolsku, w r. 1587 procesował się z mieszczanami Śródki, w r. 1605 prowadził proces o dziesięciny w Środzie itd. Kłótliwością i pieniactwem przysporzył wiele kłopotów również kapitule poznańskiej, do której wszedł jako kanonik-jurysta po opuszczeniu służby na dworze królewskim jesienią 1588 r. Tylko w jednej sprawie niewielkiego naruszenia praw własności do kamienicy kapitulnej ogłosił aż trzy memoriały, z których ostatni (Actio III pro domo ad canonicos ecclesiae Posnaniensis) wydał w r. 1595 u J. Wolbroma, chyba jako jeden z pierwszych druków procesowo-majątkowych tego typu w XVI w. W licznych sporach z kapitułą nie wahał się zanosić skarg do nuncjusza, a nawet do Rzymu, za co w r. 1595 został usunięty ze stanowiska kaznodziei, a później pozbawiony dochodów kapitulnych. Jeszcze w r. 1594 był delegatem kapituły na sejmik średzki, na którym wygłosił mowę na cześć powracającego ze Szwecji Zygmunta III (Oratio ad Sigismundum III pro felici ex Suecia reditu, przed 1597), później poza opublikowaną w r. 1598 mową na ingres bpa poznańskiego J. Tarnowskiego nie udzielał się czynnie w życiu publicznym. Być może, w związku z zatargiem z kapitułą lub z okazji roku jubileuszowego w l. 1599–1600 przebywał ponownie we Włoszech, wpisując się po drodze do metryki nacji polskiej w Padwie, po raz trzeci bawił w Rzymie na przełomie lat 1603/4.
Pisarz i teolog ukształtowany w atmosferze potrydenckiej rzymskiej ortodoksji, posługiwał się biegle łaciną i sprawnie operował patrystyczną argumentacją (przypisuje się mu dotąd nie odnalezione „Commentarium in sententias Gregorii Nasianensis”), ale do piśmiennictwa teologicznego nie wniósł oryginalniejszej myśli. Zmarł 22 II 1604, pochowany został w katedrze poznańskiej.
Estreicher (gdzie starsza literatura, w znacznej części bezużyteczna, z błędami); Ciampi S., Bibliografia critica delle… corrispondenze… dell’Italia colla Russia, colla Polonia…, 1839 II 322; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; – Barycz, Historia UJ, s. 560; tenże, Polacy na studiach w Rzymie, s. 225–6; Dobrowolska W., Do dziejów dworu królewskiego w Polsce, „Kwart. Hist.” R. 48: 1934 s. 326; Fuchs F., Ustrój dworu królewskiego za Stefana Batorego, w: Studia historyczne ku czci prof. W. Zakrzewskiego, Kr. 1908 s. 111; Łukaszewicz J., Obraz historyczno-statystyczny m. Poznania, P. 1838 II 194, 197–9, 217; Mazurkiewicz K., Benedykt Herbest, pedagog – organizator szkoły polskiej XVI w., P. 1925 s. 242–3; Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, P. 1959–64 I–II; Piekarski K., Rękopiśmienne dedykacje autorskie XVI w., „Przegl. Bibliot.” R. 3: 1929 s. 182; Wojciechowska M., Z dziejów książki w Poznaniu w XVI w., P. 1927; Załęski, Jezuici w Polsce, I; – Archiwum nacji polskiej w uniwersytecie padewskim, I; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Mon. Pol. Vat., V, VI, VII s. 474; Receptiones seu instalationes ad episcopatum, praelaturas et canonicatus ecclesiae cathedralis Posnaniensis…, Wyd. R. Weimann, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk. Pozn.” T. 35: 1908; S. Rescii diarium 1583–1589, Ed. J. Czubek, Kr. 1915 s. 21, 79; Starowolski, Setnik pisarzów, Kr. 1970; Warszawski J., Polonica z rzymskiego kodeksu nowicjuszów TJ (1565–1586), Rzym 1955 s. 6–7, 130; Źródła dziej., IX cz. 2 s. 105; – Arch. Archidiec. w P.: Acta causarum, nr 110 k. 6v., nr 126 k. 219, nr 127 k. 24, 27, nr 134 k. 469, tamże Installationes, t. I CP 82 k. 260 (materiały dostarczone przez Tadeusza Kowalskiego).
Leszek Hajdukiewicz