Symonowicz Roman (1768–1813), doktor medycyny, mineralog, adiunkt Uniwersytetu Wileńskiego.
Ur. wg niektórych opracowań w r. 1763, w rodzinie szlacheckiej pochodzącej z pow. witebskiego, był synem Mirona. Miał brata Jakuba.
Pierwsze nauki pobierał S. w kolegium jezuickim w Połocku. Od 1 X 1786 jako kandydat do stanu akademickiego w Szkole Głównej W. Ks. Lit. słuchał wykładów z matematyki, fizyki, historii i prawa natury oraz uczył się języków. Dn. 19 XI 1788 w obecności prof. Hieronima Stroynowskiego i ks. Tadeusza Mackiewicza podpisał z innymi studentami akt submisji, czyli zobowiązanie do sześcioletniego okresu pracy w zawodzie nauczycielskim po ukończeniu studiów, a także przestrzegania przepisów „Ustaw KEN”. W r. 1791 ukończył studia i 30 IX t.r. otrzymał stopień doktora filozofii. Jeszcze t.r. objął posadę nauczyciela klasy szóstej w szkole podwydziałowej wileńskiej, z pensją 1050 złp. rocznie; uczył prawa, historii, nauki moralnej i matematyki. Po przepracowaniu obowiązkowych sześciu lat wrócił na studia do Szkoły Głównej Wil. (nazwa obowiązująca od r. 1797). Uczęszczał na wykłady Jana Andrzeja Lobenweina z anatomii, Jakuba Briôteta z chirurgii praktycznej oraz Ferdynanda Spitznagla z historii naturalnej. W listopadzie 1797 przystąpił do egzaminów konkursowych na wiceprofesora (adiunkta) w Szkole Głównej Wil. i 23 XI t.r. otrzymał nominację na adiunkta anatomii, z pensją roczną 300 rbs. W r. 1799 pełnił obowiązki sekretarza Collegium Medycznego Szkoły Głównej Wil. Dn. 20 III 1801, razem ze wszystkimi pracownikami Szkoły, złożył przysięgę wierności carowi Aleksandrowi I.
Dn. 2 V 1801 otrzymał S. stopień doktora medycyny. Podjąwszy t.r. starania o wyjazd na studia zagraniczne, dostał 28 VI zgodę Szkoły Głównej Wil. i 20 VII wyjechał do Wiednia, gdzie kształcił się pod kierunkiem dr. medycyny Józefa Franka. S. sfinansował sobie podróż, natomiast gubernator wojenny L. Bennigsen zobowiązał Szkołę do przesyłania mu pensji do Wiednia, zalecając zarazem «najpilniej zebrać wiadomości nowych wynalazków i obserwacji, służących do większego oświecenia». W Wiedniu zainteresował się S. mineralogią i z własnych środków zakupił pokaźny zbiór minerałów. Zapoznał się też z poglądami niemieckiego geologa A. G. Wernera oraz francuskiego mineraloga i przyrodnika R. J. Haüy’a. Na początku r. 1802 poprosił o przedłużenie pobytu oraz ważności paszportu o sześć miesięcy w celu zakończenia kursu nauk klinicznych. Zastępujący rektora Marcin Poczobut przedstawił tę prośbę 21 IV t.r. Radzie Szkoły, a 29 IV gubernatorowi cywilnemu W. S. Łanskiemu. Dobrą opinię o pracy S-a wyrazili podróżujący w celach naukowych wiceprofesorowie: Zachariasz Niemczewski i Stefan Stubielewicz. S. przebywał w Wiedniu do czerwca.
Po powrocie do Wilna zmienił S. zainteresowania naukowe i zajął się mineralogią. W Szkole Głównej utworzył gabinet mineralogiczny, a w gabinecie historii naturalnej przy ogrodzie botanicznym uczelni na Sorokiszkach nad Wilenką sporządził inwentarz minerałów. W r. akad. 1803/4 rozpoczął na Uniw. Wil. (nazwa Szkoły obowiązująca od r. 1803) wykłady z mineralogii. Zwrócił się wtedy do rektora o zgodę na pięciomiesięczny wyjazd szkoleniowy do krajów Cesarstwa Austriackiego, by pogłębić wiedzę na temat geologii, górnictwa i hutnictwa, zwłaszcza w Górach Szczawnickich, Kremnickich i Banackich. Dn. 20 VI 1803 Rada Uniw. Wil. wyraziła zgodę, przyznając na ten cel 800 rb. Spitznagel, Jędrzej Śniadecki i Stanisław Bonifacy Jundziłł w szczegółowej instrukcji zaaprobowanej 4 VII t.r. przez Radę, a następnie także przez kuratora Okręgu Naukowego Wil. Adama Jerzego Czartoryskiego, zlecili S-owi należyte przygotowanie, wskazując na prace szwedzkiego geologa J. J. Ferbera, austriackich mineralogów: I. E. Borna i J. E. Fichtela oraz profesora we Freiburgu, J. F. Charpentiera. Zobowiązali S-a do zaznajomienia się z budową geologiczną Węgier i Siedmiogrodu, warunkami wydobywania złota, srebra, antymonu i soli kamiennej, budową kopalń i pieców hutniczych, sposobami eksploatacji złóż i przetwarzania rud. Zlecono mu także scharakteryzowanie i zakupienie minerałów, obecnych na tych terenach, oraz przedstawienie ważniejszych miejsc występowania wód mineralnych. Już 28 VI wyjechał S. z Wilna. Do Wiednia przywiózł dyplom członka honorowego Uniw. Wil. dla dr. Jana Piotra Franka. Podobno pośredniczył w sprawie zatrudnienia na Uniw. Wil. Jana i Józefa Franków oraz Ludwika Henryka Bojanusa. Z uwagi na wczesną zimę, wrócił do Wilna już po czterech miesiącach. W raporcie złożonym 30 IV 1804, a odczytanym na posiedzeniu Rady Uniwersytetu w maju t.r., poprosił o zgodę na powtórny wyjazd i większą sumę pieniędzy, ponieważ szczupłe środki finansowe i krótki pobyt uniemożliwiły mu zwiedzenie wszystkich miejsc. Nie uzyskał zgody na podróż w te same strony, wysłano go natomiast na roczne studia mineralogiczne u Wernera na Akad. Górn. we Freibergu. Wyjechawszy z Wilna już w maju, zbadał wtedy S. budowę geologiczną Saksonii oraz występujące tam złoża rud i kopalnie, po czym sporządził raport Rzeczy godne widzenia w podróży mineralogicznej metalurgiczno-górniczej (Lietuvos valstybēs istorijos archyvas w Wil., F. 1511–1–19, k. 185–6).
Od r. akad. 1805/6 prowadził S. na Uniw. Wil. regularne roczne cykle wykładów z mineralogii wg nauki Wernera, obejmujące tygodniowo cztery i pół godziny, a w l. 1808–10 dwie godziny. W rzeczywistości wykładał sześć, a nawet dziewięć godzin tygodniowo, bez dodatkowego wynagrodzenia. W związku z niewielką liczbą godzin, a dużą liczbą studentów (ponad stu), zwrócił się do Uniwersytetu o zwiększenie limitu godzin przedmiotu i podwyższenie pensji. Wykład rozpoczynał od historii dyscypliny, a następnie porównywał klasyfikację minerałów wg Wernera z klasyfikacją R. J. Haüy’a; uczył także rozpoznawania minerałów i omawiał ich występowanie oraz możliwości wykorzystania i przetwarzania. Głównie własnym kosztem zgromadził jedną z bogatszych w Europie kolekcji; jej trzon stanowiły eksponaty przywiezione z Wiednia oraz zakupione od niemieckiego fizyka i chemika F. Mohra. S. zaproponował Uniwersytetowi sprzedaż swych zbiorów za 24 tys. lub 25 800 rbs.; ze względu na wysoką kwotę do transakcji nie doszło, jednak za wykorzystywanie minerałów podczas wykładów Uniwersytet wypłacał mu dodatkowo 200 rb. rocznie. Ceniony przez władze Uniwersytetu, co roku otrzymywał S. opinię «zdatnego i godnego do przedłużenia służby swojej». W l. 1805–7 przy pomocy Makarego Bogatki prowadził również badania pokrywy geologicznej, m.in. w guberniach mohylewskiej, podolskiej i wołyńskiej oraz w górach w okolicach Krzemieńca. Sporządził wtedy: Rejestr minerałów z liczby znalezionych w Guberni Podolskiej w roku 1805, Rejestr rzeczy kopalnych polskich. Pasmo Gór Krzemienieckich, Opisanie miasta Krzemieńca oraz Do Imperatorskiego Wileńskiego Uniwersytetu od Romana Symonowicza adiunkta, wiadomość o podróży mineralogicznej (wszystkie rkp. w Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil., F. 1511–1–19, k. 71–2v, 167–75v). Drukiem ukazała się rozprawa O stanie dzisiejszym mineralogii (Wil. 1806, wyd. 2, Wil. 1814), która miała być podstawą rozprawy konkursowej na stanowisko profesora historii naturalnej i dopomóc S-owi w utworzeniu Katedry Mineralogii. Wg wspomnień Józefa Franka S., popierany przez rektora Stroynowskiego, a świadom niechęci kolegów z Wydz. Fizycznego, ogłosił pracę własnym kosztem i rozdał członkom senatu z pominięciem Wydziału. Mimo wywołanych tym kontrowersji dzieło uzyskało pochlebne opinie wileńskich profesorów Spitznagla, Jana Piotra Franka i Józefa Mickiewicza, a także Wernera z Freibergu. Natomiast podejście S-a do mineralogii, a przede wszystkim oparcie się na nauce Wernera i odrzucenie poglądów Haüy’a ostro skrytykował Jundziłł w „Uwagach nad pismem Romana Symonowicza o dzisiejszym stanie mineralogii” (Wil. 1806); zarzucił mu nawet nieuctwo, zwłaszcza nieznajomość chemii. Na zarzuty te ogłosił S. Odpowiedź… (Wil. 1806). Mimo trwającej polemiki, rektor Stroynowski na sesji Rady Uniwersytetu 24 III 1806 zarządził tajne głosowanie w sprawie nadania S-owi tytułu profesora. Udziału w głosowaniu odmówiło dziewięciu profesorów argumentując, że należy je odroczyć do czasu zapoznania się z pracą S-a. Stosunkiem głosów czternaście do pięciu Rada Uniwersytetu ustanowiła Katedrę Mineralogii i wybrała S-a na profesora zwycz. (ordynaryjnego), a rektor powołał go na to stanowisko. Decyzję tę zaskarżono do kuratora Czartoryskiego, który pod wpływem wizytatora Uniwersytetu Ludwika Platera wyboru nie zatwierdził, proponując powtórzyć konkurs lub przenieść S-a do Gimnazjum Krzemienieckiego. W rezultacie S. do końca życia pozostał adiunktem na Uniw. Wil., a jego sprawa przyspieszyła dymisję rektora Stroynowskiego.
Na zlecenie Uniw. Wil. wydzielił S. w r. 1806 z uniwersyteckiego zbioru minerałów dwie kolekcje, przeznaczone dla Gimnazjum Mińskiego i Gimnazjum Świsłockiego oraz sporządził ich inwentarze: Katalog kolekcji mineralogicznej literą A oznaczony (1241 okazów) i Katalog kolekcji mineralogicznej literą B oznaczonej (1283 okazy, oba w bibliotece uniwersyteckiej w Wil., F. 2KC19). Pracował nad polskim słownictwem mineralogicznym i wprowadził nazwy wielu minerałów (np. feldspat, mika, galena) oraz skał; nie przyjęło się natomiast proponowane przez niego zastąpienie słowa «minerał» terminem «ziemlin». Kierował gabinetem historii naturalnej, a jego pomocnikiem w l. 1810–13 był Bogatko. Uczniami S-a byli też Feliks Drewiński i Ignacy Jakowiecki. S. zmarł 29 I 1813.
Już na początku lutego 1813 rektor Uniw. Wil. Jan Śniadecki rozpoczął starania o zakup dla uczelni kolekcji mineralogicznej S-a. Zbiór liczył kilkanaście tysięcy minerałów, kruszców i skamieniałości z obszarów dawnej Rzpltej oraz z zagranicy i został oceniony przez profesorów Jundziłła i Jędrzeja Śniadeckiego na ponad 15 tys. rb. Uniwersytet kupił gabinet obejmujący też 92 książki z zakresu mineralogii za 10 250 rb, a minerały mniejszego formatu otrzymało Gimnazjum Witebskie. Pozostałości tej kolekcji znajdują się obecnie w Muz. Katedry Geologii i Mineralogii Wydz. Nauk Przyrodniczych Uniw. Wil. oraz w Litewskim Muz. Narodowym w Wilnie. Opierając się na rękopisach S-a Bogatko wydał pracę Nomenklatura minerałów pojedynczych czyli orygnoktasyczno-mineralogiczna przez S. P. Romana Symonowicza w największej części wypracowana, a przez jego ucznia, […] dokończona… (Wil. 1815). Jan Gwalbert Rudomina opracował w r. 1835 Takową nomenklaturę mineralogiczną z rękopisu pozostałego po śp. Romanie Symonowiczu adiunkcie Cesarskiego Wileńskiego Uniwersytetu przekopiowaną… (niewyd., Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil., F. 1511–1–20, k. 1–43).
S. rodziny nie założył; jego jedynym spadkobiercą był brat, Jakub.
Baranowski H., Uniwersytet Wileński 1579–1939. Bibliografia za lata 1945–1982, Wr. 1983 s. 104; Enc. Org.; Estreicher w. XIX; Janowski, Słown. bio-bibliogr. Uniw. Wil., (bibliogr.); Kośmiński, Słown. lekarzów; Lietuviškoji tarybinë enciklopedija, Vilnius 1983 (błędna data śmierci: 12 XII 1813); Russ. biogr. slovar’; – Adamowicz A. F., Krótki rys początków i postępu anatomii w Polsce i na Litwie skreślony na pamiątkę 50-letniego trwania Cesarskiego Towarzystwa Lekarskiego dnia 12 grudnia 1855 roku, Wil. 1855 s. 18; Babicz J., Geografia a przyrodnicze poznanie kraju w ośrodkach naukowych Wilna i Krzemieńca, w: Wkład wileńskiego ośrodka naukowego w przyrodnicze poznanie kraju 1781–1842, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” T. 141: 1988 s. 65; Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, Pet. 1862 s. 369; Bartnicka K., Działalność edukacyjna Jana Śniadeckiego, Wr. 1980; taż, Formowanie się wileńskiego uniwersyteckiego ośrodka badań przyrodniczych, w: Wkład wileńskiego ośrodka naukowego w przyrodnicze poznanie kraju 1781–1842, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” T. 141: 1988 s. 27, 32–4; Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, L. 1991 I; Bieliński, Stan nauk mat.-fiz.; Bieliński, Uniw. Wil.; Ciechanowicz J., Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2001 V 195; Dybiec J., Zagraniczne studia naukowe stypendystów wileńskich (1803–1831), w: Studia z dziejów Uniwersytetu Wileńskiego 1579–1979, „Zesz. Nauk. UJ. Prace Hist.” 1979 z. 64 s. 103–4; Garbowska J., Badania geologiczne prowadzone przez wileński ośrodek naukowy w latach 1781–1832, w: Wkład wileńskiego ośrodka naukowego w przyrodnicze poznanie kraju 1781–1842, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” T. 141: 1988 s. 72–5, 78; taż, Nauki geologiczne w uczelniach Wilna i Krzemieńca w latach 1781–1840, „Prace Muz. Ziemi” 1993 z. 42; taż, Początki geologii w Polsce, W. 1998 s. 11; Grigelis A., Skuodiene I., K istorii geologičeskich issledovanij v Litve v načale XIX veka, w: Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geologii i geografii, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” T. 82: 1972 s. 122–3, 125, 127; Jakubowski K., O opracowaniach T. Wiśniowskiego z zakresu historii nauk geologicznych, „Prace Muz. Ziemi” 1971 nr 18 cz. 2 s. 68; Jučas M., Imperatoriskasis Vilniaus Universitetas (1803–1832), w: Vilniaus Universiteto istorija 1579–1994, Vilnius 1994 s. 135; tenże, Vilnius University 1803–1832, w: toż za l. 1803–1940, Vilnius 1977 s. 23, 48–50; Kamińska J., Podróż naukowa po Europie Zachariasza Niemczewskiego i Stefana Stubielewicza – wiceprofesorów Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1802–1804, w: Kultura. Zmiana społeczna. Wychowanie, W. 2006 s. 219–20; taż, Universitas Vilnensis. Akademia Wileńska i Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego 1773–1792, Pułtusk–W. 2004; Małkowski S., Polscy badacze Ziemi w przeszłości, „Prace Muz. Ziemi” 1971 nr 18 cz. 2 s. 90, 92; Massonius P. M., Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego 1781–1832, Oprac. A. Supruniuk, M. A. Supruniuk, Tor. 2005 s. 8, 48–9; Morozewicz J., Przedmowa tłumacza, w: Tschermak G., Podręcznik mineralogii, W. 1900 s. XI–XV; Więsław W., Matematyka polska epoki Oświecenia. Fraszka edukacyjna, W. 2007 s. 211; Wiśniowski T., Zarys historii nauk geologicznych w Polsce i na świecie, Oprac. K. Jakubowski, „Prace Muz. Ziemi” 1971 nr 18 cz. 2 s. 26–7, 39, 46, 52; Wójcik Z., Uczniowie Abrahama Gottloba Wernera w Polsce, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.”, S. C., 1972 z. 17 s. 103–8; tenże, Wiadomość o dawnych polskich kolekcjach geologicznych w Rosji, w: Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geologii i geografii, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” T. 82: 1972 s. 379, 382; tenże, Wpływ Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej połowie XVIII wieku, „Prace Muz. Ziemi” 1975 nr 23 s. 20; tenże, Znaczenie nauczania historii geologii na kierunkach geologiczno-poszukiwawczych, w: O nauczaniu historii nauki, „Monografie z Dziej. Nauki i Techn.” T. 96: 1974 s. 189; – Catalogus praelectionum […] in Universitate Vilnensi za l. 1805–6, s. 4, Wil.; toż za l. 1806–7, s. 4; toż za l. 1807–8, s. 3; Frank J., Pamiętniki, Wyd. W. Zahorski, Wil. 1921 I 17–18, 141–5; Jundziłł S. B., Pamiętniki życia księdza […] prof. botaniki i zoologii w Cesarskim Wileńskim Uniwersytecie, Wyd. A. M. Kurpiel, Kr. 1905 s. 47–8, 56–9, 72; [Klimańska Z.], Zofia z Brzozówki, Szpargały różnoczesne z teki zmarłej koleżanki, „Opiekun Domowy” 1875 nr 52 s. 786; Prospekt lekcji w Imperatorskim Uniwersytecie Wileńskim od 1 IX 1808 – 30 VI 1809, s. 2, Wil.; toż, od 1 IX 1809 – 30 VI 1810, s. 5; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr. 1969; Sbornik materialov dla istorii prosvieščenija v Rossii…, Pet. 1897 II szp. 282–9; toż za l. 1805–7, Pet. 1898 III szp. 363–84; – B. Jag.: sygn. 976 IV/t. 1 k. 17, 46–6v; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1602 z. 2 s. 114; B. Narod.: sygn. II 7861 (L. Janowski, Notatki bio-bibliograficzne dotyczące osób z kresów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, XI) k. 71–2; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 273–1825 k. 3, F. 273–2255 k. 2; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 721–1, 721–1–1 k. 57–8, F. 721–1–401 nr 27 k. 1–2v, 8, 12–12v, 16–19, F. 721–1–1330 k. 19v, F. 721–1–1332 k. 9, F. 721–1–1334 s. 21, F. 721–1–1803 k. 57–8, F. 721–1–1169 k. 44v, 49v, 58v, 79v, 94v, 97v, 102v, F. 1511–1, F. 1511–1–19 – 1511–1–22; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: Depozyt Czartoryskich, F. 2 DC, F. 2 DC 9 k. 99v (Szymonowicz), F. 2 DC 12 k. 26, 39, 42, 48v, F. 2 DC 18 k. 2–4, F. 2 DC 929 s. 30–1, 109, F. 2 DC 33 k. 12, F. 2 DC 37 k. 5v, F. 2 DC 71 k. 64–7, 70–4, F. 2 DC 73 s. 82–3, F. 2 DC 124 k. 91–5, F. 2 DC 125 k. 74, F. 2 DC 176 B k. 455–9, F. 2 DC 182A k. 93–105, F. 2 DC 182B k. 557, Kuratoria Czartoryskich, F. 2 KC, F. 2 KC 3 k. 255–8, 262, 272, 309–13, F. 2 KC 19 k. 9–39v, 41–79v, F. 2 KC 127 k. 21v–3, 88v–9, 151v–3, 202–3, 255v–6, F. 2 KC 128 R k. 112v–13, F. 2 KC 129 k. 72v–3, F. 2 KC 130 k. 78v–81, F. 2 KC 232 k. 117–18, F. 2 KC 300 k. 1v, F. 2 KC 337 k. 1–10.
Janina Kamińska