Karniński (Karmiński, Karnicki) Stanisław Iwan z Aleksandrowic h. Wieniawa (ok. 1510–1603), małopolski działacz kalwiński. Wywodzili się Karnińscy z Karnina vel Karmina w Kaliskiem i dopiero w poł. XV w. jeden z nich (być może Tomasz Iwan, student Akad. Krak. w r. 1446), prawdopodobnie drogą małżeństwa, dostał wieś Aleksandrowice koło Krakowa, gdzie osiadł, a potomkowie jego pisali się Iwanami z Aleksandrowie lub Karnińskimi Iwanami. Stanisław był synem starosty (biskupiego) lipowieckiego, Jana Iwana z Aleksandrowic i Karnina, i Zofii z Kocmyrzowa. Po odbyciu studiów w Niemczech (w r. 1531 immatrykulował się na uniwersytecie w Lipsku) przebywał K. przez pewien czas na dworze cesarza Karola V. Po powrocie osiadł w Aleksandrowicach. Oprócz tej wsi dziedzicznej miał jeszcze dwie wsie w pow. proszowskim: Kleszczów i Podchełmie (1581). Już z Niemiec wrócił K. z rozbudzonymi zainteresowaniami dla religijnych «nowinek», rychło więc stał się jednym z pionierów szlacheckiej reformacji w Krakowskiem. W r. 1550 zaprzyjaźnił się z Franciszkiem Lismaninem, który w czasie pobytu w Genewie zalecił go Janowi Kalwinowi. W r. 1555 został K. zaszczycony listem Kalwina, a gdy w r. 1556 wrócił ze Szwajcarii Lismanin, znalazł schronienie w Aleksandrowicach. Korespondował K. także z Janem Wolfem z Zurychu. W okresie kształtowania się wyznaniowego oblicza zboru małopolskiego K. należał do zwolenników kalwinizmu i emancypacji zboru spod wpływu braci czeskich. W tym duchu występował na synodzie pińczowskim w kwietniu 1556 r. i podpisał listy zapraszające do Polski Kalwina i Jana Łaskiego. K. nie należał do działaczy, którzy uzyskali decydujący wpływ na życie zborowe. Odznaczał się jednak gorliwością i starał się uczestniczyć we wszystkich przedsięwzięciach szlacheckich patronów. Chętnie świadczył na potrzeby Kościoła: w r. 1559 ofiarował 100 zł na koszty przekładu Biblii, w r. 1560 dał 5 fl. na zaopatrzenie wdowy po Janie Łaskim. W r. 1560 na synodzie w Książu obrano go seniorem dystryktu krakowskiego. Na tymże synodzie, na którym doszło do walki między ministrami a szlachtą, stanął K. w obronie prawa ministrów do polemiki i zwalczania doktryny Franciszka Stankara o pośredniku. Starł się K. wówczas bardzo ostro z Hieronimem Ossolińskim, który broniąc Stankara chciał narzucić zborowi czteromiesięczne milczenie w tej sprawie.
W latach poprzedzających rozbicie zboru na kalwiński i antytrynitarski K. pozostawał pod wpływem Lismanina i Jerzego Blandraty. Do K-ego adresował Lismanin swój słynny list z 10 IX 1561 r., który, postulując preeminencję Ojca, rozpętał w zborze nową dyskusję. Jednakże zredagowaną przez Blandratę grudniową konfesję, przeznaczoną dla Kalwina i Henryka Bullingera, podpisał K. jako ortodoksyjną, nie dostrzegając zawartych w niej elementów antytrynitarskich. Brał następnie udział w synodzie pińczowskim 28 VIII 1562 r., który miał zapobiec rozerwaniu zboru przez Stanisława Sarnickiego, doskonale orientującego się w ewolucji doktrynalnej narzucanej przez arianizujących przywódców. W r. 1564 zapisał K. łan ziemi w Aleksandrowicach i poddanego Bernardowi Ochino, aby zapewnić mu prawną podstawę do pobytu w Polsce. Brał K. również udział w rozłamowym synodzie w r. 1565, odbytym w Piotrkowie w czasie sejmu, ale jako słuchacz, a nie dyskutant. Znalazł się w tym czasie w Piotrkowie także jako poseł na sejm z woj. krakowskiego. Natomiast czynnie wystąpił K. na synodzie łańcuckim w r. 1567, atakując gwałtownie unitarian. Jego obecność na tym synodzie, który był w zasadzie spotkaniem radykalnych unitarian z sądeckimi dyteistami Stanisława Farnowskiego, dała powód do przypuszczeń, iż sam K. należał do arian i dopiero po łańcuckiej dyspucie powrócił do kalwinizmu. Najprawdopodobniej znalazł się on tam przypadkiem, nie mając rozeznania w toczącym się sporze o Trójcę. W trzy lata później przewodniczył K., jako jeden z dwóch świeckich dyrektorów, synodowi zjednoczeniowemu w Sandomierzu i 14 IV 1570 r. podpisał konsens wyznaniowy luteran, kalwinów i braci czeskich. W r. n., 26 VIII, pod jego przewodnictwem odbył się zjazd różnowierczy w Krakowie z okazji poświęcenia zboru luterańsko-kalwińskiego.
W czasie pierwszego bezkrólewia wystąpił K. w obronie praw różnowierców. Obecny na konwokacji podpisał konfederację «de religione», a następnie 23 IX 1573 r. wziął udział w krakowskim zjeździe przedstawicieli trzech wyznań, który potwierdził zgodę sandomierską i mobilizował siły do walki o zaprzysiężenie przez Henryka Walezego konfederacji warszawskiej. W wypadkach drugiego bezkrólewia nie odegrał K. poważniejszej roli mimo udziału w sejmie elekcyjnym i dwóch sejmikach proszowickich (11 VII i 31 XII 1575). Bardziej niż sprawy polityczne absorbowały go sprawy zboru. Nadal był seniorem dystryktu krakowskiego i zachował to stanowisko do końca życia. Dn. 7 V 1576 r. uczestniczył w synodzie generalnym w Krakowie, 1 VI 1577 r. na synodzie w Piotrkowie i ofiarował wówczas pokaźną sumę 1 000 fl. na szkołę. T. r. podjął K., wraz z gronem szlachty krakowskiej, energiczne starania o położenie kresu coraz częstszym prześladowaniom gminy krakowskiej. Protestował już K. w grodzie krakowskim po pierwszym zburzeniu zboru w r. 1574 (stracił wówczas złożony w «brogu» depozyt wartości 3 000 fl.). Tym razem patroni udali się wprost do króla. Owocem ich zabiegów był edykt Stefana Batorego przeciw tumultom z 27 X 1578 r., na dokumencie tym K. złożył swój podpis.
Dn. 14 IX 1579 r. marszałkował K. sejmikowi proszowskiemu, był na sejmiku w dn. 7–10 XI 1584 r.; występował wówczas jako stronnik Zborowskich. Dn. 27 XII 1586 r. podpisał konfederację woj. krakowskiego po śmierci Batorego. W maju 1587 r. wyznaczono K-ego do prowadzenia dochodzeń w sprawie ponownego zburzenia zboru ewangelickiego w Krakowie. Na sejmie elekcyjnym oddał głos na kandydata moskiewskiego. Jak wielu różnowierców, znalazł się K. po pewnym czasie w obozie habsburskim i z ramienia tego stronnictwa został posłem na sejm na sejmiku w Proszowicach w dn. 13–15 II 1589 r., na którym wybrano podwójnych posłów. Dn. 10 III t. r. protestował na sejmie, gdy nie dopuszczono go wraz z towarzyszami do izby, a 25 VI uczestniczył w antykanclerskich rokach ziemskich w Krakowie. Brał K. również udział w zjeździe różnowierców w Radomiu (23–25 IX 1591) i został wybrany jednym z delegatów do króla. Powiązany z mieszczaństwem interesami handlowymi (K. posiadał w Podchełmiu papiernię), po trzecim zburzeniu «brogu» w Krakowie (23 V 1591) ofiarował swój dwór w Aleksandrowicach na zbór dla mieszczan krakowskich. Opiekował się nim do końca życia. Zmarł w r. 1603. Z małżeństwa z Jadwigą Gosławską z Bębelna pozostawił dzieci, o których jednakże brak wiadomości.
Boniecki; – Barycz H., Marcin Krowicki, „Reform. w Pol.” R. 3: 1924; tenże, Proces Konrada Krupki-Przecławskiego o wiarę, tamże R. 9/10: 1927–9; Budka W., Papiernie w Krakowskiem, „Silva Rerum” T. 5: 1930 s. 147; Górski Konrad, Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Halecki O., Zgoda sandomierska, W.–Kr. 1915 s. 30, 33, 71, 109, 203, 234, 249, 257, 380; Kawecka-Gryczowa A., Jakób Sylvius a rozłam w zborze małopolskim, „Reform. w Pol.” R. 9/10: 1937–9; Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kr. 1939; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, P. 1853 s. 7, 222, 251, 309; tenże, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 80, 92, 103, 111, 123; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; Tomkowicz S., Polacy na uniwersytecie lipskim w XV i XVI w., „Przegl. Pol.” R. 15: 1881 t. 4; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce, Kr. 1959; tenże, Praktyczna działalność braci polskich wobec chłopów, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 5: I960; – Akta sejmikowe woj. krak.; Akta synodów różnowierczych w Polsce, Wyd. M. Sipayłłówna, T. I (w druku); Der Briefwechsel der Schweitzer mit den Polen, Hrsg. v. T. Wotschke, Arch. f. Reformationsgesch., Leipzig 1908, Ergzbd 3; Corpus et syntagma confessionum fidei, 1612 s. 291, 303; Darowizna ziemi Ochinowi w Polsce, Podał J. Czubek, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922; Dyariusz Zjazdu protestantów w Radomiu 1591 R., Wyd. W. Zakrzewski, Kr. 1902, Arch. Kom. Hist., IX; Dyjaryjusze sejmowe R. 1587, Wyd. A. Sokołowski, Kr. 1887, Script. Rer. Pol., XI; Lasciana, Hrsg. v. H. Dalton, Berlin 1898; Lubieniecki S., Historia Reformationis Polonicae, Freistadii 1685 s. 131, 142–3, 213–4, 216–7; Materiały do dziejów reformacji w Krakowie. Zaburzenia wyznaniowe w l. 1551–1598, Oprac. R. Żelewski, Wr.–W.–Kr. 1962; Mon. Pol. Typogr., I nr 683; Najstarsze synody arian polskich, Ogłosił S. Zachorowski, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, I 339; Trzecieski A., Carmina. Wiersze łacińskie, Oprac. J. Krokowski, Wr. 1958, Bibl. Pis. Pol., nr 8; Vol. leg., II 1053, 1071; Węgierski W., Kronika zboru ewangelickiego krakowskiego, Kr. 1817; Źródła Dziej., XIV; – AGAD: Dep. Wil. 38 s. 65, 68, 75, 80, 85, 378, 382, BOZ 1182 k. 2b, 3a; Arch. Państw. w Kr.: Terr. Cracoviensia 112 s. 127, 157, 159.
Halina Kowalska