Kościałkowski Stanisław (1881–1960), pedagog, historyk, profesor Uniw. Wil. Ur. 24 X w Grodnie. Ojciec K-ego Józef, lekarz, był działaczem powstańczym 1863 r. i sybirakiem, matka, Ludwika z Eysymontów (zm. 1901), była siostrą Heleny, żony Jakuba Gieysztora. Gimnazjum rosyjskie ukończył w Grodnie na wiosnę 1900 r. ze złotym medalem. Z powodu donosu nauczyciela historii E. Orłowskiego omal nie został usunięty z wilczym biletem z ostatniej klasy za odezwanie się w księgarni po polsku. W t. r. rozpoczął studia na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniw. Warsz., ale w styczniu 1901 r. przeniósł się na Wydział Filozoficzny do Krakowa. Studiował historię, a jako przedmiot poboczny literaturę polską. Pracę doktorską Rola polityczna Antoniego Tyzenhauza wykonał pod kierunkiem W. Zakrzewskiego. Temat ten, wybrany za radą S. Askenazego i W. Tokarza, poszerzony o zagadnienia społeczne i gospodarcze, stał się osią zainteresowań naukowych K-ego na długie lata. Po uzyskaniu stopnia doktora filozofii w r. 1905, wyjechał do Rzymu, jako stypendysta AU, gdzie pracował nad aktami nuncjatury W. Litty, zbierając materiały do tzw. „Tek rzymskich”. W sierpniu 1906 r. osiadł w Wilnie jako nauczyciel nadetatowy języka polskiego w I i II gimnazjum rządowym oraz w szkole realnej. W r. 1915, w czasie okupacji niemieckiej, jako członek tajnego Komitetu Edukacyjnego, przystąpił do organizowania szkolnictwa polskiego. Pracował jednocześnie jako nauczyciel historii i języka polskiego, jako dyrektor gimnazjum (później im. króla Zygmunta Augusta) oraz jako kierownik naczelny szkół Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego w Wilnie. W okresie krótkich rządów litewskich w r. 1920 został mianowany kierownikiem szkół polskich. Z pracy w szkolnictwie średnim wycofał się definitywnie w r. 1928.
W r. 1918 brał K. udział w pracach tajnego komitetu organizacyjnego Uniw. Wil. Dn. 4 I 1919 r. został członkiem Tymczasowego Senatu Uniw. Stefana Batorego oraz Komisji Organizacyjno-Rewindykacyjnej. Na wiosnę 1921 r. został powołany na stanowisko zastępcy profesora Uniw. Wil.; 27 III 1923 r. mianowany profesorem nadzwycz. historii Polski, a we wrześniu 1937 r. profesorem zwycz. Funkcję tę pełnił do momentu przerwania działalności uniwersytetu 15 XII 1939 r. W latach najbliższych prowadził tajne zajęcia ze studentami u siebie w domu. Jednocześnie opiekował się zbiorami Tow. Przyjaciół Nauk. Po ich włączeniu do Instytutu Lituanistyki jesienią 1940 r. mianowany został kustoszem tych zbiorów. Dn. 14 VI 1941 r. aresztowany i deportowany do obozu na płn. Uralu, po zwolnieniu w styczniu 1942 r. przebywał w Kujbyszewie, Kitabie i Samarkandzie. W sierpniu 1942 r. ewakuowany do Persji, gdzie przebywał do marca 1945 r., rozwijając tam działalność kulturalną i wydawniczą jako prezes Tow. Studiów Irańskich; wykładał na kursach dla nauczycieli polskich oraz w Polsko-irańskim Uniwersytecie Ludowym. Śladem tych wykładów są 2 publikacje: Tysiąc lat historii Polski w zarysie (Teheran 1944) i Wybrane zagadnienia z dziejów Polski (z. 1–4, Teheran 1944–5), oraz liczne artykuły w prasie polskiej w Iranie. W r. 1945 przeniósł się do Bejrutu, zorganizował tam Instytut Polski Naukowy, a przy nim dwuletnie Studium Polonistyczne; został dyrektorem obu tych instytucji. Po ich zamknięciu udał się w r. 1950 do Anglii, osiadł w końcu 1951 r. w Pitsford Hall koło Northampton, gdzie objął obowiązki nauczyciela przedmiotów polskich w szkole gimnazjalnej nazaretanek, które pełnił do końca życia. Wykładał na Uniwersytecie Polskim w Londynie, ale nie przyjął wyboru na rektora.
Działalność K-ego szła w trzech kierunkach: pedagogicznym, naukowo-badawczym i naukowo-organizacyjnym. Był obdarzony wybitnym talentem pedagogicznym i pozostawił bardzo liczne grono wychowanków, zarówno na poziomie szkoły średniej, jak i wyższej. Na tym polu położył szczególnie duże zasługi w trudnych warunkach okresu 1906–18. W r. 1913 K. wydał (bezimiennie) „Pamiętniki Jakuba Gieysztora z lat 1857–1865” (Wil.), które poprzedził obszerną przedmową i zaopatrzył przypisami, ale działalność naukowo-badawczą K-ego to przede wszystkim studia nad dziejami wewnętrznymi Litwy w okresie Stanisława Augusta. Należy tu wymienić: Ze studiów nad dziejami ekonomii królewskich na Litwie („Roczn. Tow. Przyj. Nauk w Wil.” T. 5:1911-4 i odb. 1914), Z dziejów Komisji Skarbowej Litewskiej 1765–1780 („Ateneum Wil.” R. 2: 1924), Z literatury polemiczno-sądowej XVIII w. Studium historyczno-bibliograficzne na tle sprawy Antoniego Tyzenhauza 1780–1784 (tamże R. 5: 1928). Prace te powstały bądź na marginesie, bądź jako fragmenty obszernego dzieła o działalności Antoniego Tyzenhauza, którego treść i zakres lepiej określa podtytuł Studia nad wewnętrznymi dziejami Litwy w początkach panowania Stanisława Augusta 1765–1780. Pracował nad nim właściwie od studiów uniwersyteckich aż do r. 194l. Został zgromadzony olbrzymi materiał źródłowy (głównie archiwa gospodarcze Tyzenhauzów, ekonomii królewskich na Litwie, Kamery Królewskiej, Komisji Skarbowej Litewskiej i różne archiwa magnackie). Wiele z nich autor wykorzystał przed zniszczeniami pierwszej wojny światowej. Pozostał maszynopis ok. 1500 stron. Autor nie chciał korzystać z subwencji państwowych i dopiero latem 1939 r. zdecydował się na druk własnym kosztem. Rozpoczęty druk przerwała wojna. Praca oprócz 4 rozdziałów biograficznych obejmuje następujące zagadnienia: rola polityczna Tyzenhauza, właściwie dzieje stronnictwa królewskiego na Litwie; manufaktury grodzieńskie i in.; zakłady naukowe i kulturalne; skarbowość królewska i W. Ks. Litewskiego; ekonomie królewskie na Litwie. Ponadto różne zagadnienia związane z Tyzenhauzem K. powierzał uczniom jako tematy prac dyplomowych. Skrót dzieła, zrobiony z pamięci, ukazał się w zbiorze Studia i szkice przygodne (Londyn 1956 i odb.). Wyniki działalności Tyzenhauza (zwłaszcza w stosunku do ludności chłopskiej) autor oceniał krytycznie z punktu widzenia społecznego i gospodarczego.
Podczas pobytu na Bliskim Wschodzie w l. 1942–50 starał się K. zbadać i spopularyzować kontakty polsko-irańskie oraz polsko-syryjskie i libańskie w przeszłości, publikując: Polacy a Liban i Syria w toku dziejowym (Bejrut 1949, przekł. franc. z przedmową M. Chiha, Bejrut 1953), L’Iran et la Pologne à travers les siècles (Teheran 1943), Iranoznawstwo i iranologia („Studia irańskie”, 1944 II), O. Maxymilian Ryłło T. J. 1802–1848 (Bejrut 1946), Mały przewodnik po Bejrucie (Jerozolima 1946, bezimiennie). Przyczynił się również do pogłębienia stosunków kulturalnych (inspirując arabski przekład „Anhellego”) i utrwalenia śladów polskości (np. tablice pamiątkowe J. Słowackiego w klasztorze Św. Antoniego pod El Ghazir oraz M. Ryłły w uniwersytecie francuskim w Bejrucie). K. był członkiem wielu towarzystw naukowych w kraju i za granicą, jak również Académie Internationale Libre des Sciences et des Lettres w Paryżu. Z powodu ukończenia przez K-ego 75 lat życia ukazał się w Londynie w r. 1956 zbiór pt. Studia i szkice przygodne z historii i z jej pogranicza z literaturą, wypełniony kilku tekstami poświęconymi jubilatowi, głównie jednak pracami samego K-ego.
Osią działalności dydaktycznej na uniwersytecie wileńskim było doskonałe proseminarium historyczne (1921–39). Odtworzona z pamięci pod koniec życia Historyka (Londyn 1954) nie oddaje w sposób pełny metodycznych walorów tych ćwiczeń, które uczyły praktycznych umiejętności i urabiały postawę badacza. Przegląd dziejów Polski – od okresu poprzedzającego formowanie się państwowości do r. 1815, pomyślany początkowo jako kurs 3-letni wykładów, rozrósł się do cyklu 7-letniego, jakkolwiek K. stosował selekcję zagadnień; kładł duży nacisk na zagadnienia wewnętrzne, społeczne i gospodarcze. Uzupełnienie stanowiły wykłady monograficzne, najczęściej dzieje ludności wiejskiej lub dzieje miast. Seminarium magisterskie, bardzo liczne, przysparzało po kilkanaście i więcej prac rocznie. Tematycznie seminarium obejmowało całość dziejów Polski i Litwy – w sensie rzeczowym i chronologicznym aż do początków XX w.; m. in. były liczne prace z dziejów ludności żydowskiej, gdyż K. znał języki żydowski i hebrajski. Wiele prac uczniów ukazało się bądź w „Bibliotece Wileńskiej” (od 1929, która powstała z jego inicjatywy), bądź w „Księdze Pamiątkowej Koła Historyków Słuchaczy Uniw. Stefana Batorego” (Wil. 1933) lub w „Ateneum Wileńskim”. Należy jeszcze wymienić kuratorstwo Koła Historyków w l. 1923–39, Akademickiego Koła Grodnian, Akademickiego Koła Macierzy Szkolnej.
Działalność organizacyjna K-ego to przede wszystkim Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie. Należał do grona założycieli i był członkiem zarządu przez cały czas istnienia towarzystwa, od 22 X 1906 r., sekretarzem Od 29 III 1907 r., kierownikiem archiwum i działu rękopisów od 1927, wiceprezesem od 8X11928r.(z zachowaniem dotychczasowych funkcji) i prezesem w r. 1938. Jemu to głównie zawdzięczało towarzystwo rozrost zbiorów, zwłaszcza bibliotecznych, oraz akcji wydawniczej. Był inicjatorem „Ateneum Wileńskiego”. Pracował w Tow. Popierania Pracy Społecznej im. Montwiłłów (przed r. 1916), w Polskim Tow. Oświaty (zamknięte w r. 1910). Był z wyboru sędzią honorowym przy Sądzie Okręgowym w Wilnie. W r. 1929 odznaczony został Krzyżem Komandorskim Odrodzenia Polski. K. nigdy nie brał udziału w życiu politycznym. Natomiast angażował się w licznych akcjach społecznych, kulturalnych i charytatywnych (sprowadzenie zwłok Lelewela i wystawienie pomnika na grobie, odnawianie nagrobków ludzi zasłużonych, opieka nad zabytkami; w ciągu lat prawie 20 systematycznie wygłaszał pogadanki dla więźniów). Często zabierał głos na łamach prasy wileńskiej, a potem emigracyjnej w Kujbyszewie, Teheranie, Bejrucie, Jerozolimie, Kairze, Paryżu i Londynie. Skromny i bezinteresowny, wolny od uprzedzeń narodowościowych, głęboko religijny, przychodził z pomocą potrzebującym, nie szczędząc własnych środków. Cieszył się powszechnym szacunkiem. Żonaty (od r. 1929) z Eugenią Żelską, nauczycielką, zmarł bezpotomnie 2 IX 1960 r. w Pitsford Hall i tamże pochowany.
Dunajówna M., Polskie wydawnictwa w Iranie w okresie ostatniej wojny, „Bibliotekarz” R. 14: 1947 nr 9–10 s. 148–9; – Gołubiew A., S. K. (ze wspomnień), „Znak” R. 14: 1962 nr 1 s. 46–74; Jałowiecki M., Wspomnienia [o S. K-m], w: Studia i szkice przygodne, Londyn 1956 s. 12–6; Księga pamiątkowa Uniw. Wil., II; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Pod red. T. Terleckiego, Londyn 1965 I–II (nekrolog S. Legeżyńskiego); Nowodworski W., Profesor S. K. (1881–1960), „Zesz. Nauk. KUL” R. 4: 1961 nr 2 s. 83–90 (fot.); „Studia Irańskie” (Teheran) T. 1: 1943 – T. 3: 1945; Wielhorski W., S. Zyndram K. (1881–1960), „Teki Hist.” T. 11: 1960–1 s. 261–5; – „Kultura” (Paryż) 1960 nr 10–1: „Roczn. Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie” R. 11:1960–1 s. 25–6; Sprawozdania Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, (różne lata); – B. Narod.: część spuścizny rękopiśmiennej, korespondencja i dokumenty osobiste; Autobiografia z r. 1959 udostępniona przez żonę Eugenię Kościałkowską; – Informacje uczniów.
Leonid Żytkowicz