Szachowski Stanisław Krzysztof (Krzysztofor), pseud. Czerwony Książę (1838–1906), uczestnik powstania styczniowego, prawnik, publicysta, profesor Uniwersytetu Lwowskiego.
Ur. 8 V w Błoniu (pow. warszawski), był synem Franciszka, nauczyciela, i Anny ze Steingraeberów. W tradycji rodzinnej powoływano się na pochodzenie od rosyjskiej rodziny książąt Szachowskich, która poparła Dymitra (Samozwańca) i po klęsce polskiej załogi na Kremlu w r. 1612 musiała opuścić Rosję. Miał siostrę Emilię i brata, który wg przekazów rodzinnych zginął w czasie powstania styczniowego.
Nauki początkowe pobierał S. w domu i szkole w Błoniu. Od r. 1857 studiował rzeźbę w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie; w l. 1858–61 był wyróżniany nagrodami. Wraz ze studentem malarstwa Karolem Nowakowskim stanął na czele pierwszego kółka młodzieżowego w SSP. Dn. 18 VI 1860 uczestniczył w Warszawie w pogrzebie generałowej Katarzyny Sowińskiej, który przekształcił się w manifestację patriotyczną. Następnie należał do organizatorów kolejnych wystąpień ulicznych. W czasie demonstracji na Starym Mieście z okazji 30. rocznicy bitwy pod Olszynką Grochowską (25 II 1861) został m.in. z Nowakowskim aresztowany i uwięziony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej; uwolniono go 2 III t.r. dzięki wstawiennictwu Tow. Rolniczego. Dn. 17 III przewodził z Nowakowskim (obaj należeli do lewego skrzydła «czerwonych») marszowi ok. stu robotników pod gmach Resursy przy Krakowskim Przedmieściu, miejsca obrad Delegacji Miejskiej. Po aresztowaniu Nowakowskiego stanął na czele młodzieży SSP, porzucił jednak studia rzeźbiarskie. Należał do «najgorętszych czerwieńców» i odznaczał się zapalczywością; «małego wzrostu, z wielką głową i jeszcze większą czupryną czarną, nastroszoną z czarnemi ognistemi oczami, pałającemi najwyższem rozgorączkowaniem i namiętnością otrzymał nazwę polskiego Marata» (J. K. Janowski).
Latem 1861 uczestniczył S. w spotkaniach w mieszkaniu przywódcy «czerwonych» Apolla Korzeniowskiego. Wraz z nim, a także Kazimierzem Sikorskim, Romanem Rogińskim oraz braćmi Leonem, Janem i Stanisławem Frankowskimi, opowiadał się we wrześniu t.r. za zbojkotowaniem wyborów samorządowych w Warszawie i był zwolennikiem „Mandatu ludu do wyborców”, sprzeciwiającego się ograniczeniom wyborów do Król. Pol. z pominięciem ziem rusko-litewskich. Dn. 23 IX, po mszy «za pomyślność i jedność doli Kongresówki z krajami dawniej do Polski należącymi, a przez Moskwę zabranymi» doszło do manifestacji, w czasie której S. odczytał treść „Mandatu”; dokument ten przyjął następnie z jego rąk Andrzej Zamoyski, obiecując, że weźmie go pod uwagę. Obserwowany przez policję i zagrożony aresztowaniem, w towarzystwie Sikorskiego i Rogińskiego wyjechał S. 5 lub 6 X z Warszawy w kierunku Horodła. Uczestniczył w przygotowaniach do manifestacji z okazji rocznicy unii horodelskiej i wraz z Rogińskim opracował tekst „Aktu Zjazdu w Horodle”, podpisany przez przedstawicieli 45 ziem; w czasie manifestacji w Stepankowcach koło Horodła odczytał go 10 X ks. Stefan Laurysiewicz. Wkrótce potem uczestniczył S. w kolejnej demonstracji, zorganizowanej 15 X, w rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. Aresztowany i osadzony w Cytadeli wraz z Rogińskim i Sikorskim, został wkrótce wypuszczony. Prawdopodobnie znalazł się w pierwszym składzie Komitetu Ruchu, zwanego Komitetem Miejskim (później Komitetem Narodowym); z jego ramienia został pod koniec t.r. wysłany z Sikorskim jako delegat (agent) do woj. płockiego. Ponownie zagrożony aresztowaniem, udał się 15 I 1862 z grupą działaczy do Paryża; działał tam jako tzw. lotny agent Komitetu Ruchu i należał do Tow. Młodzieży Polskiej. Skonfliktowany z przedstawicielem «białych» Agatonem Gillerem, wyjechał pod koniec marca t.r. (w towarzystwie m.in. Rogińskiego, Sikorskiego i Zygmunta Padlewskiego) do Genui, gdzie wstąpił do finansowanej przez rząd włoski Polskiej Szkoły Wojskowej, której komendantem był Ludwik Mierosławski; zaraz potem, po przeniesieniu Szkoły do Cuneo, uczył się tam od maja do rozwiązania szkoły w sierpniu. Przygotował list dziękczynny do przełożonych, a szczególnie do ostatniego komendanta szkoły, gen. Józefa Wysockiego, podpisany przez wychowanków szkoły. Wrócił do Paryża, gdzie (obserwowany przez policję) uczęszczał jako wolny słuchacz na wykłady École Nationale des Ponts et Chauseés.
Po wybuchu powstania styczniowego przedostał się S. do Król. Pol. i na początku lutego 1863 organizował powstańców w woj. kaliskim; walczył tam krótko w oddziale Makarego Drohomireckiego, poległego w jednej z pierwszych potyczek. W kwietniu i maju t.r. należał do lewicowej opozycji przeciw Rządowi Narodowemu (RN) Gillera (używał wtedy pseud. Czerwony Książę). Rząd wrześniowy mianował go pełnomocnym komisarzem w woj. kaliskim. S., próbując realizować program lewicy «czerwonych», popadł niebawem w konflikt z naczelnikiem wojennym woj. kaliskiego, płk. Franciszkiem Kopernickim. Dn. 1 XI dyktator Romuald Traugutt udzielił mu dymisji i spowodował jego aresztowanie; uwolnił go jednak samowolnie Józef Oksiński. Pod koniec grudnia S. zbiegł do Krakowa, skąd wyjechał do Niemiec.
W okresie 15 IV 1864 – 23 III 1865 studiował S. prawo na uniw. w Heidelbergu; przez dwa semestry słuchał wykładów z prawa rzymskiego (prof. K. A. Wangerowa), prawa administracyjnego i prawa karnego. Od r. 1865 kontynuował studia prawnicze w Paryżu. W ciągu roku uzyskał stopień bakałarza, co uprawniało do kontynuowania studiów wyższych. Dekretem cesarskim z 16 X 1867 uzyskał prawo domicilium (zamieszkania) we Francji, a na podstawie pracy L’acte public sur les matières ci-aprèes sera soutenu... (Paris 1868) otrzymał 20 II 1868 na uniw. w Paryżu stopień licencjata (magistra) prawa. T.r. opublikował w Paryżu dalsze prace prawnicze: De pecunia constituta, De l’effet du cautionnement i Du protêt. W kwietniu 1870 wszedł w skład redakcji „Répertoire général de la législation, de la doctrine et de la jurisprudence française”; na łamach tego periodyku publikował artykuły z prawa rzymskiego i cywilnego francuskiego, m.in. Donation à cause de mort, Donation entre époux i Epaves. Po wybuchu w lipcu t.r. wojny francusko-pruskiej wydawnictwo zostało zawieszone, a S. wstąpił jako ochotnik do armii francuskiej. W r. 1871 wrócił do pracy naukowej; na podstawie pracy Des effets de la condition en droit romain et en droit français (Paris 1872) uzyskał 10 IV 1872 na Wydz. Prawa uniw. w Paryżu stopień doktora praw. Dn. 14 V (w niektórych opracowaniach 14 II) t.r. otrzymał obywatelstwo francuskie. Na emigracji utrzymywał bliskie kontakty z przyjaciółmi z powstania, Oksińskim i Wojciechem Biechońskim.
W czerwcu 1872 osiadł S. w Galicji; został zastępcą naczelnika filii Banku Włościańskiego w Gorlicach. W lipcu 1874 objął redakcję krakowskiego dziennika „Kraj”, ale już 30 VII t.r. pismo zostało zamknięte. W sierpniu wyjechał do Wiednia i odtąd (do maja 1875) był zastępcą redaktora „Le Messager d’Orient”. Jako korespondent wiedeński współpracował równocześnie z lwowskim „Dziennikiem Polskim” i paryskim „Courrier de Paris”. Pod koniec r. 1875 przeniósł się do Lwowa, gdzie 29 I 1876 złożył podanie w sprawie habilitacji na tamtejszym uniwersytecie. Po nostryfikacji dyplomu doktorskiego, latem 1877, zdał egzamin z austriackiego prawa cywilnego, po czym na mocy dekretu ministra wyznań i oświaty uzyskał 12 XII t.r. docenturę z prawa rzymskiego. Kontynuował współpracę z „Dziennikiem Polskim”, publikował też w „Ojczyźnie” i „Gazecie Narodowej”. W l. 1879–80 pracował we Lwowie w dep. gmin Wydz. Krajowego na stanowisku pomocnika konceptowego. W kwietniu 1880 rozszerzył veniam legendi na prawo cywilne francuskie. Dn. 24 IX t.r. otrzymał obywatelstwo austriackie, a 22 XII został sekretarzem i notariuszem Uniw. Lwow. Od 21 VI 1882 był członkiem Komisji dla teoretycznych egzaminów rządowych Oddziału Prawno-historycznego; sprawował w niej funkcję egzaminatora z prawa rzymskiego. W „Przeglądzie Sądowym i Administracyjnym” (1883) opublikował rozprawę O zawarciu małżeństwa w prawie francuskim (odb. Lw. 1883). W r. 1888 otrzymał nominację na profesora tytularnego prawa rzymskiego. Od 27 X t.r. był członkiem Komisji dla teoretycznych egzaminów rządowych Oddziału Sądowego i egzaminował w niej z prawa cywilnego austriackiego. W „Rozprawach i Sprawozdaniach Wydziału Filozoficzno-Historycznego Akademii Umiejętności” (T. 25: 1891) opublikował Rzecz o symonii (odb. Kr. 1891). Dn. 28 XI 1893 wszedł jako egzaminator z prawa rzymskiego w skład Komisji przeprowadzającej egzaminy doktorskie. Cieszył się sympatią młodzieży, «która ceniła w nim nie tylko zasługi obywatelskie i wiedzę, lecz i ojcowską przychylność» (E. Till).
Dn. 25 X 1894 mianowany S. został profesorem nadzwycz. prawa rzymskiego; przestał wówczas pełnić funkcję sekretarza i notariusza Uniw. Lwow. Dn. 27 XI 1897 Prezydium Sądu Krajowego powołało go na urząd sędziego przysięgłego. Opublikował kolejne rozprawy: Prawo spadkowe Hebrajczyków i Indów (Lw. 1900) oraz Dziedziczenie przeciw-testamentowe w prawie rzymskim (Lw. 1902 z. 1 cz. 1–2); spotkały się one z krytyką Stanisława Wróblewskiego, który zarzucił im niski poziom naukowy. Dn. 16 XI 1902 został S. profesorem zwycz. prawa rzymskiego. W r. akad. 1903/4 pełnił funkcję dziekana Wydz. Prawa i Umiejętności Politycznych Uniw. Lwow., a w r. akad. 1904/5 funkcję prodziekana. Należał we Lwowie do Tow. Historycznego i Tow. Prawniczego. «Był doskonałym znawcą prawa rzymskiego i wykładał ten przedmiot z zamiłowaniem, pełen uwielbienia dla geniuszu i dla przedziwnej zdolności konstrukcyjno-jurydycznej mózgów rzymskich» (W. Bartosiewicz). «Był wszędzie bardzo lubianym i pożądanym towarzyszem» (Till). W testamencie zapisał 60 tys. koron na różne towarzystwa akademickie. Pod koniec życia krytycznie oceniał swój udział w powstaniu, «unikał wszelkiej rozmowy o tych czasach» (Janowski). Zmarł 18 VIII 1906 we Lwowie, został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim. W tym samym grobie pochowano zmarłego w r. 1926 Biechońskiego.
S. rodziny nie założył. Przez pewien czas wychowywał się u niego kuzyn z Warszawy Jan Szachowski (1864–1944), student prawa na Uniw. Lwow.
Wg Zdzisława Dębickiego („Iskry w popiołach”, P. 1957), mógł być S. prototypem postaci Franka Plewy w powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego „Dziecię Starego Miasta” (P. 1863).
Estreicher w. XIX., IV; Lorentowicz J., La Pologne en France…, Paris 1941 III; Nicieja, Łyczaków; PSB (Oksiński Józef, Sikorski Kazimierz); – Finkel–Starzyński, Hist. Uniw. Lwow., II; Jabłoński H., Aleksander Waszkowski, ostatni naczelnik miasta Warszawy w powstaniu 1863–1864, W. 1963 s. 100–1; Jakimowicz–Ryszkiewicz, Szkoła Sztuk Pięknych; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją. Andrzej Zamoyski w latach 1861–1862, W. 1962; tenże, Powstanie styczniowe, W. 2009; tenże, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wr. 1953; tenże, Warszawa w powstaniu styczniowym, W. 1983; Kodrębski J., Prawo rzymskie w Polsce XIX wieku, Ł. 1990; Komar J., Warszawskie manifestacje patriotyczne 1860–1861, W. 1970; Król S., Cytadela warszawska, W. 1978 (fot.); Lechicki C., Krakowski „Kraj” (1869–1874), Wr. 1975 s. 337; Prasa polska w latach 1864–1918, W. 1976; Ramotowska F., Narodziny tajemnego państwa polskiego 1859–1862, W. 1990 s. 38, 107, 188; Ratajczyk L., Polska wojna partyzancka 1863–1864. Okres dyktatury Romualda Traugutta, W. 1966; Redzik A., Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, W. 2009 s. 369; Sokołowski A., Powstanie styczniowe 1863–1864, P. 2002 s. 39; Wisłocki J., Prawo rzymskie w Polsce, W. 1945 s. 144; – Chołodecki J. Białynia, Pamiętnik powstania styczniowego w pięćdziesiątą rocznicę wypadków, Lw. 1913 s. 22; Dok. władz cywilnych; Dok. Wydz. Wojny; Dubiecki M., Z przeszłości 1861–1862, Kijów 1910 s. 18; Giller A., Dzieje delegacji warszawskiej, Lw. 1888 I 175; tenże, Historia powstania narodu polskiego, Paryż 1867–71; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1923–31; Kieniewicz S., Komitet Miejski z 1861 r. Skład osobowy i nazwa, w: Studia historyczne. Księga jubileuszowa S. Arnolda, W. 1965 s. 178–86; Kopernicki F., Pamiętnik z powstania styczniowego. Notatki z powstania w województwie kaliskim 1863 i 1864 r., Oprac. E. Halicz, L. Ratajczak, W. 1959; Kronika Uniwersytetu Lwowskiego za l. 1894/95–1897/98, Red. L. Finkel, M. Chlamtacz, Lw. 1899 I 23; toż za l. 1898/9–1909/10, Oprac. W. Hahn, Lw. 1912 II 304–5, 324; Łukaszewski J., Pamiętnik z lat 1862–1864, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1973; Oxiński J., Wspomnienia z powstania polskiego 1863–1864, Oprac. E. Halicz, W. 1965; [Przyborowski W.] Z. L. S., Historia dwóch lat 1861–1862, Kr. 1892–6 II cz. 1 s. 21, 25, 27, 164, cz. 2 s. 496–506; tenże, Przed powstaniem styczniowym. Rozprawa w Kole literacko-artystycznym we Lwowie nad książką: Historia dwóch lat 1861–1862 przez Z. L. S., Lw. 1894 s. 93; [Rogiński R.], Z pamiętnika Romana 1859–1963, Cz. 1: Szkoła wojskowa polska w Genui i Cuneo, Kr. 1898 s. 22–3, 26, 38; Roman Rogiński powstaniec 1863 r. Zeznania i wspomnienia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1983; Spis członków Towarzystwa Historycznego w roku 1897/8, Lw. 1899 s. 19; Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Kur. Warsz.” 1923 nr 190; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1906: „Czas” nr 189, „Gaz. Lwow.” nr 190, „Gaz. Narod.” nr 184, „Kur. Lwow.” nr 224, „Nasz Kraj” T. 2 nr 8 (fot.), „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” nr 185, „Przegl. Prawa i Admin.” s. 1031–2, „Słowo Pol.” nr 371, „Tyg. Ilustr.” nr 36 (fot.); – B. Ossol.: sygn. 15611/II (W. Bartosiewicz); Deržavnyj archiv L’vivskoï oblasti we Lw.: F. 26 op. 5 spr. 2098 (akta osobowe S-ego, m.in. curriculum vitae z r. 1876); – Informacje Piotra Szachowskiego z W.
Adam Redzik i Renata Wiaderna-Kuśnierz