Mackiewicz (Cat-Mackiewicz) Stanisław, pseud. I krypt. Cat, Gallieni Gallus, Quand meme, q. M. St. M., r-r-r., a. M., Gaston de Cerizay (1896–1966), publicysta, pisarz, poseł, polityk konserwatywny. Ur. 18 XII w Petersburgu, starszy brat Józefa, pisarza i publicysty. Pochodził z rodziny zubożałych ziemian. Dziadek Bolesław był pracownikiem pocztowym, ojciec Antoni – urzędnikiem prywatnym, współwłaścicielem firmy win i kamienic w Petersburgu; matka Maria z Pietraszkiewiczów pochodziła z Krakowa; dziadek ze strony matki, Ksawery Pietraszkiewicz, był pedagogiem i autorem dzieł z tej dziedziny; napisał „Testament starego szlachcica”. M. jako pełne nazwisko podawał: z Jańcza – Mackiewicz h. Boża Wola. Naukę rozpoczął w r. 1905 we wstępnej klasie gimnazjalnej w tzw. «Peterschule» w Petersburgu. Od r. 1907 uczęszczał do Gimnazjum rządowego im. Aleksandra I w Wilnie, od r. 1910 do prywatnego gimnazjum Winogradowa. Należał do organizacji młodzieży narodowej «Pet» (1911); był starszym «Pet»-u. Współredagował tajne pismo młodzieży szkolnej „Pobudka”. Na początku 1914 r., prawdopodobnie wskutek swej działalności zagrożony wydaleniem z gimnazjum, wyjechał do Krakowa. Jako wolny słuchacz chodził na wykłady historii literatury (I. Chrzanowskiego i S. Windakiewicza) i filozofii na UJ. Wybuch pierwszej wojny światowej zastał M-a na wakacjach pod Wilnem. Próbował przedostać się do Legionów. Następne miesiące spędził w Wilnie i Petersburgu, gdzie odwiedzał biblioteki. Maturę zdał w sierpniu 1916 r. w polskim gimnazjum Stowarzyszenia Nauczycieli i Wychowawców w Wilnie (później Gimnazjum Zygmunta Augusta). T. R. zadebiutował pisarsko, wydając własnym sumptem szkic Henryk Sienkiewicz (Wil.). Jesienią t. R. zapisał się na Wydział Prawa Uniw. Warsz. (słuchał m. In. Wykładów L. Petrażyckiego). W listopadzie 1916 wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Zapewne już na początku 1917 r. związał się z Polską Organizacją Wojskową (POW). Za udział w POW został aresztowany przez władze okupacyjne i osadzony w cytadeli warszawskiej (13 IX 1917). Uciekł ze szpitala więziennego (2 X) i przekradł się do Krakowa, gdzie na UJ kontynuował studia prawne do końca 1918 r. Magisterium otrzymał 12 V 1924 na Uniw. Wil.

Praktykę dziennikarską rozpoczął M. w Krakowie pod kierunkiem W. Noskowskiego z „Czasu” na przełomie r. 1917/18. Na początku marca 1919 ochotniczo wstąpił do oddziału jazdy mjra W. Dąbrowskiego (później 13 p. ułanów wileńskich i 211 p. ułanów). Brał udział w działaniach pod Baranowiczami, Mińskiem Lit. i Górą w r. 1919 oraz w kampanii 1920 r. Był podporucznikiem rezerwy. W l. 1919–20 współpracował z warszawskim biuletynem „Straży Kresowej”; następnie był sprawozdawcą parlamentarnym konserwatywno-ziemiańskiego „Dziennika Powszechnego” w Warszawie; pisał do „Dziennika Poznańskiego” (przez pewien czas był sekretarzem redakcji) i tygodnika „Polska”. W drugiej połowie 1922 r. rozpoczął wydawanie dziennika „Słowo” w Wilnie. Pismo zostało założone przy współudziale i pomocy finansowej ziemian wileńskich. M. był redaktorem naczelnym, czołowym publicystą, a od r. 1923 również wydawcą dziennika. „Słowo” było pismem zachowawczym, monarchistycznym, reprezentującym interesy i poglądy skrajnego skrzydła ruchu konserwatywnego II Rzeczypospolitej. W ostatnich latach przed drugą wojną światową dziennik osiągnął samodzielność finansową. M. został właścicielem gazety. Obok krakowskiego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, „Słowo” było drugim pismem prowincjonalnym o zasięgu ogólnopolskim. W niemałym stopniu było to zasługą M-a i jego błyskotliwej, polemicznej i wysoce oryginalnej publicystyki. Potrafił M. również skupić wokół dziennika wybitnych publicystów i pisarzy o różnych poglądach politycznych. Byli to m. in. T. Bujnicki, H. Dembiński, K. I. Gałczyński, K. Iłłakowiczówna, K. Pruszyński, J. Putrament, W. Studnicki, J. Wyszomirski, J. Zagórski, K. Oraz W. A. Zbyszewscy. W l. 1931–2 dodatkiem literackim do „Słowa” były „Żagary” (pisywali tam m. in. T. Bujnicki, H. Dembiński, C. Miłosz, J. Putrament, J. Zagórski). Po odejściu tej grupy na skutek różnicy stanowisk M. pisał: «zrobiło mi się pusto w tym Wilnie». M. publikował prawie wyłącznie w „Słowie”; z rzadka w „Wiadomościach Literackich”, „Czasie”, „Buncie Młodych”. „Słowo” przestało wychodzić 18 IX 1939.

M. zajmował czołowe stanowiska w organizacjach monarchistycznych i konserwatywnych II Rzpltej. Był wiceprezesem Zarządu Głównego Organizacji Monarchistycznej (1925), członkiem Rady Naczelnej Zjednoczenia Monarchistów Polskich (1926), jednym z założycieli i członkiem władz naczelnych wileńskiej Organizacji Zachowawczej Pracy Państwowej (1926), członkiem Prezydium Komitetu Zachowawczego (1927), członkiem Zarządu Stronnictwa Zachowawczego (1937). W poglądach monarchicznych idący dalej niż inne ugrupowania konserwatywne, poza środowiskiem wileńskim nie był też uważany za miarodajnego reprezentanta kół zachowawczych. Wynikało to również z jego koncepcji w polityce zagranicznej. W książce Kropki nad i (W. 1927) M. przedstawił swój światopogląd skrajnego konserwatysty, monarchisty, zwolennika polityki mocarstwowej i imperialistycznej, jak to nazywał, zmierzającej do odzyskania terytoriów sprzed r. 1772 i połączenia Polski z Litwą. W polityce zagranicznej był przeciwnikiem traktatu ryskiego, «sojuszów egzotycznych» (np. z Francją) i zdecydowanym zwolennikiem orientacji proniemieckiej. Korzyści z sojuszu z Niemcami zamierzał wyzyskać przeciw Związkowi Radzieckiemu. Po podróży do Związku Radzieckiego wydał Myśl w obcęgach (W. 1931, 1932, 1935); tezą tej książki jest stwierdzenie, że «czas pracuje dla bolszewików». Dostrzegał na ogół dynamizm przemian w Związku Radzieckim, co budziło jego niepokój. Jako zwolennik silnej władzy, był M. pod wrażeniem ruchów totalitarno-nacjonalistycznych (faszyzm włoski, hitleryzm). W sprawach ustrojowych występował przeciwko Konstytucji marcowej, a zwłaszcza ówczesnej ordynacji wyborczej. Był antydemokratą i zwolennikiem rządów autorytarnych. Zwalczał reformę rolną oraz ingerencję państwa w życie gospodarcze. W stosunku do mniejszości narodowych stał na stanowisku tolerancji kulturalnej i religijnej pod warunkiem poszanowania przez te mniejszości nadrzędnych interesów i integralności państwa. Wobec mniejszości żydowskiej zalecał izolację i popieranie emigracji. Był natomiast wrogiem rasizmu i metod bojówkarskich uprawianych przez ruchy faszystowskie i faszyzujące. Światopogląd polityczny M-a kształtował się pod wpływem W. Studnickiego oraz grupy skrajnie prawicowych nacjonalistów i rojalistów francuskich skupionych wokół „Action Française” (Ch: Maurras, J. Bainville, L. Daudet). Znalazło to odbicie w jego publicystyce i książkach, także wydawanych po II wojnie światowej.

M. od początku swej działalności publicznej – prasowej i politycznej – był gorącym wielbicielem osoby i zwolennikiem polityki J. Piłsudskiego. W okresie zamachu majowego przyczynił się do przeciągnięcia większości środowisk konserwatywnych na jego stronę. Doprowadził do spotkania arystokracji z Piłsudskim 25 X 1926 w Nieświeżu. «Inicjatywa tego narodziła się w głowie dziennikarza, który pochodzeniowo nic wspólnego z tą arystokracją nie miał» (Cat, Świece i szable, „Wiadomości”, Londyn 1949 nr 185). Chociaż był zwolennikiem «silnej władzy», w ostatnich latach przed drugą wojną światową występował przeciwko totalitaryzmowi Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN). Najpierw wprawdzie poparł deklarację programową OZN („Słowo” 1937 nr z 22 II), następnie jednak tarcia wewnątrz Obozu, odsunięcie grupy W. Sławka, z którą był związany, oraz nasilające się tendencje monopartyjno-totalistyczne pociągnęły za sobą pogłębianie się rozbieżności między M-em a tym ugrupowaniem. Stosunek ten zachował również po objęciu kierownictwa OZN przez S. Skwarczyńskiego. Postulując zbliżenie polsko-niemieckie, należał do najostrzejszych, prawicowych krytyków polityki zagranicznej J. Becka; uważał, że Beck sprzeniewierzył się wskazówkom i strategii politycznej Piłsudskiego, nie wyzyskał możliwości rozwiązania spornych kwestii (Gdańsk, mniejszości), kiedy Niemcy były słabe; utrudniło to, zdaniem M-a, równoprawną kooperację z Rzeszą, której był orędownikiem. Od «Anschlussu» Austrii M. krytykował Becka, że zbliżenie niemiecko-polskie przynosi jednostronne korzyści Niemcom, jak również i za to, że minister trzyma się zbyt daleko od Berlina. W marcu 1939, po zajęciu Czechosłowacji, M. stwierdza, że jego plan wspólnego frontu Polski i Niemiec przeciw Związkowi Radzieckiemu «został zdruzgotany» („Słowo” 1939 nr z 22 III).

W l. 1928–35 z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR) M. był posłem do dwóch sejmów: w r. 1928 z okręgu 63: Wilno i pow. wileński, w r. 1930 z okręgu 64: Święciany. Z ramienia BBWR, w skład którego wchodzili konserwatyści z grupą wileńską tzw. żubrów, był od r. 1928 sekretarzem sejmowej komisji konstytucyjnej. Pracował przy przygotowywaniu Konstytucji kwietniowej. Po rozwiązaniu BBWR kandydował jako niezależny z okręgu 46: Wilno, w wyborach do sejmu w l. 1935 i 1938, przegrywając oba razy. W l. 1938–9 cechowała M-a coraz wyraźniejsza niechęć względem kół rządowych. Ewolucja ta zaczęła się po śmierci Piłsudskiego i rozpadzie BBWR. W marcu 1939 decyzją premiera F. Sławoj-Składkowskiego M. został zesłany do Berezy Kartuskiej, gdzie przebywał 17 dni (22 III do 8 IV 1939). Bezpośrednią przyczyną osadzenia w obozie było zapewne domaganie się, wobec groźnej sytuacji państwa, ustąpienia rządu i rozwiązania sejmu. Wg oświadczenia F. Składkowskiego, M. został zesłany wskutek «wystąpień prasowych godzących w zaufanie do państwa». Istotne motywy tej decyzji nie są jasne. W r. 1939 M. wydał Książkę moich rozczarowań (W.) będącą reprezentatywnym wyborem wcześniejszych esejów literackich i artykułów publicystycznych. Książka zyskała liczne, na ogół krytyczne omówienia. M. zaliczany był, także przez przeciwników politycznych, do wąskiego grona najwybitniejszych publicystów II Rzpltej.

Dn. 18 IX 1939 M. opuścił kraj i przez Kowno dotarł do Paryża. Wydawał tam od stycznia 1940 tygodnik „Słowo” (współpracowali z nim m.in. K. Pruszyński i I. Matuszewski). Tygodnik miał charakter antysanacyjny i rozrachunkowy, «przedwojennej gnojówki pudrować nie będę» pisał w nim M. Został powołany (styczeń 1940) do 22-osobowej I Rady Narodowej (RN); miała na to wpływ opozycyjność M-a względem reżimu przedwrześniowego. Przed ewakuacją rządu do Anglii próbował (17 VI w Libourne, dep. Gironde) skłonić prezydenta W. Raczkiewicza do podjęcia, w ślad za Francją, rozmów kapitulacyjnych z Niemcami. Była to ostatnia próba M-a praktycznej realizacji orientacji proniemieckiej. Z Francji poprzez Hiszpanię przedostał się M. do Portugalii, z Lizbony, pod nazwiskiem Feliks Górski, przybył samolotem do Londynu (8 IX 1940). M.in. za propozycję rozmów z Niemcami (Libourne) i przedwojenne proniemieckie publikacje w „Słowie” powołany był przed sąd honorowy RN (sądowi przewodniczył gen. L. Żeligowski). Do wyroku nie doszło, ponieważ I RN została rozwiązana. M. przyznał w Zielonych oczach (W. 1959), iż wyrok byłby z pewnością niepomyślny. Był następnie członkiem III i IV RN (1949–53). W okresie wojennym należał w Londynie do zdecydowanych przeciwników gen. W. Sikorskiego; potępiał układ Sikorski–Majski i politykę zmierzającą do porozumienia ze Związkiem Radzieckim. Zbliżył się do gen. K. Sosnkowskiego. W ostatnich latach wojny M. zaczął przestrzegać przed zbytnim ufaniem polityce rządu brytyjskiego, wskazując na tradycyjny egoizm tej polityki; po Jałcie przeszedł do gwałtownej krytyki W. Brytanii i tych środowisk emigracji, które opowiadały się za rozmowami ze Związkiem Radzieckim oraz Związkiem Patriotów Polskich (ZPP).

Publikował prawie co miesiąc broszury zawierające przede wszystkim jego własne artykuły. (Wobec reglamentacji papieru i trudności w otrzymaniu zezwolenia władz na wydawanie stałego pisma). Wydał łącznie w l. 1940–54 53 broszury polityczne, z czego 42 pojawiły się do końca 1945 r. W r. 1941 wyszła w Londynie Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939 (toż Londyn 1958, w języku niemieckim Marburg-Lahn 1956), chyba najwybitniejsze publicystyczno-historyczne dzieło M-a. Książkę napisał M. w kilka tygodni w okresie bitwy o Anglię, bez opierania się o źródła i materiały pomocnicze. Następnie ogłosił szkic o polityce Becka: O 11-ej – powiada aktor – sztuka jest skończona (Londyn 1942) i Klucz do Piłsudskiego (Londyn 1943). Ten okres, jak również lata zaraz po zakończeniu wojny należą do najpłodniejszych pisarsko. M. wydał Lata nadziei (Londyn 1946, fragmenty tej książki drukował w r. 1946 tyg. „Odrodzenie”), Dostojewski (W. 1957; książka wyszła najpierw po angielsku, Londyn 1957, wywołała liczne życzliwe recenzje w prasie brytyjskiej; przetłumaczono ją na języki: niemiecki, portugalski i hiszpański) oraz książkę Stanisław August (Londyn 1953, W. 1956). M. redagował (1946–50) tygodnik „Lwów i Wilno”. Współpracował również w Londynie z licznymi pismami emigracyjnymi („Wiadomości”, „Dziennik Polski”, „Dziennik Żołnierza”, „Dziennik Polski” z Detroit). W r. 1948 wydrukował w warszawskim tygodniku „Dziś i Jutro” (nr 10) pod pseud. A.m. przysłany z Londynu artykuł pt. Londyniszcze, zawierający tezy późniejszej książki. W dn. 7 VI 1954 został premierem i ministrem spraw zagranicznych rządu emigracyjnego w Londynie. Funkcje te pełnił do 8 VIII 1955. M. występował m.in. przeciwko kontaktom politycznym emigracji z wywiadami państw obcych (sprawa ośrodka szpiegowskiego w Bergu). Podjął próby opieki nad zdeponowanymi w Kanadzie skarbami wawelskimi. Swą działalność opisał w artykule Un travail raté („Kultura”, Paryż 1955 nr 97). Na krótko przed powrotem do kraju w ankiecie londyńskich „Wiadomości” uznany został za «najulubieńszego pisarza emigracji».

Dn. 14 VI 1956 M. wrócił do kraju. Oficjalne motywy powrotu ogłosił M. w liście do emigracyjnego „Dziennika Polskiego”. Możliwość powrotu brał pod uwagę w r. 1947, następnie w sierpniu 1955, gdy zaproponował J. Putramentowi poufne spotkanie w Londynie, do którego doszło w październiku t.r. Na decyzję wpłynęły czynniki ściśle osobiste, konflikty polityczne z niektórymi ugrupowaniami emigracji (Berg), brak forum czytelniczego, jak również objawy odprężenia i stabilizacji politycznej w Europie oraz warunki dla pracy pisarskiej w kraju. Powrót M-a wywołał ostre ataki środowisk emigracyjnych. M. zamieszkał w Warszawie. Podjął współpracę z „Przeglądem Kulturalnym”, „Kierunkami” (ogłaszał tam fragmenty większości swoich później wydawanych książek), „Słowem Powszechnym” (zamieszczał dość regularnie bieżące komentarze polityczne). Recenzje teatralne drukował w „Tygodniku Zachodnim”. Prowadził wykłady z literatury rosyjskiej na polonistyce w Uniw. Warsz. (1956). W r. 1957 został członkiem Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (SDP) i Związku Literatów Polskich (ZLP). Po powrocie do Polski uprawiał przede wszystkim publicystykę historyczną; pisał o polityce mocarstw i rządu emigracyjnego w czasie drugiej wojny światowej (Londyniszcze, W. 1957, Zielone oczy, W. 1958, 1959), o stosunkach polsko-litewskich w okresie jagiellońskim (Herezje i prawdy, W. 1962), o sytuacji europejskiej na przełomie XIX i XX wieku (Europa in flagranti, W. 1965) i in. Po śmierci M-a Instytut Wydawniczy «Pax» wydał Odeszli w zmierzch (W. 1968) i Kto mnie wołał, czego chciał… (W. 1972 wybór ten zawiera kilka pozycji poprzednio nie drukowanych).

Książki M-a, zwłaszcza takie utwory, jak Dostojewski, Stanisław August, Zielone oczy, wywoływały liczne merytoryczne polemiki. Zielone oczy miały ok. 40 recenzji, niemal wszystkie polemiczne.

Na pisarstwo M-a wpływ wywarł H. Sienkiewicz, R. Kipling, Ch. Dickens oraz powieściopisarstwo i pamiętnikarstwo rosyjskie XIX w. a także polityczne piśmiennictwo francuskie tej epoki. Nawiązywał do dziejopisarstwa szkoły krakowskiej, zwłaszcza M. Bobrzyńskiego. Rozległe oczytanie M-a szło w parze z łatwością stawiania hipotez i dowolnością w operowaniu faktami historycznymi. K. Grzybowski określił pisarstwo historyczne M-a jako «historię odbitą w lustrze sal balowych». Kontrowersyjność tez M-a – obok sugestywności, paradoksalnej często argumentacji, potoczystości narracji, plastyki opisów, lapidarności zdań, efektownej aforystyki – stanowiła o powodzeniu czytelniczym jego książek. Język i styl M-a często spotykał się z opiniami krytycznymi (rusycyzmy, białorutenizmy, błędy składniowe). M. napisał cztery utwory dramatyczne (Dogrumowa, Melina, L. 1951, Kamil Arago, Siżyś – o Z. Krasińskim, por. „Teatr” 1962 nr 2). Dwie ostatnie jednoaktówki wystawiono w Teatrze Nowym w Łodzi w r. 1960, w reżyserii K. Dejmka. Twórczość dramatopisarska jest zupełnym marginesem w spuściźnie M-a, podobnie jak literatura dziecięca; napisał jedynie, dedykując córkom, Powiastki dla Basi i Ali (Wil. 1938).

W r. 1964 M. wydał w Paryżu Politykę Józefa Becka, książkę stanowiącą kolejne rozwinięcie 25-letniego sporu M-a z J. Beckiem (zawierającą spore fragmenty z wcześniejszej książki na ten temat: O 11-tej – powiada aktor…). Na zamówienie wydawcy monachijskiego Pietera napisał M. (prawdopodobnie w l. 1962–3) książkę o rodzie Radziwiłłów. Rękopis uchodzi za zaginiony. Poza szkicami artykułów w papierach pośmiertnych zachowały się liczne zbiory listów M-a. M. prowadził bardzo szeroką korespondencję przez całe życie. 260 listów M-a znajduje się w zbiorach M. K. Pawlikowskiego w Stanach Zjednoczonych. Korespondował m.in. również z przyjacielem z lat po drugiej wojnie światowej K. Okuliczem zamieszkałym w Anglii.

{M. był jednym z sygnatariuszy tzw. listu 34 (14 III 1964) do premiera rządu PRL w sprawie polityki kulturalnej. Pod pseud. Gaston de Cerizay opublikował kilka artykułów w miesięczniku „Kultura” (Paryż) w okresie od października do września 1965 r. Spowodowało to wszczęcie czynności prokuratorskich przeciwko M-owi. W maju 1965 Oddział Warszawski ZLP podjął uchwałę przeciwko współpracy z pismami emigracyjnymi. Na zebraniu w Min. Kultury i Sztuki(16 VII 1965) z udziałem Prokuratora Generalnego poinformowano przedstawicieli ZLP i prasy o «niezgodnej z prawem działalności trzech członków ZLP» (J. Grzędziński, J. N. Miller i M.). Postępowanie sądowe nie zostało wszczęte.} Dn. 18 II 1966 M. zmarł w Warszawie po długotrwałej chorobie; pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kwatera nr 93). Był odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych, Komandorią Orderu Polonia Restituta, Węgierskim Krzyżem Zasługi i in. orderami zagranicznymi. Żonaty (od r. 1920) z Wandą Krahelską (z rodziny ziemian poleskich), miał dwie córki: Barbarę Rzepecką i Aleksandrę Niemczykową. M. był prototypem postaci red. Szatybełki w powieści J. Putramenta „Rzeczywistość” (1947).

Nowy Korbut (Słow. Pisarzy, II); Enc. XX w.; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1972 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 127 (fot.), 128, 204; Who’s who in Central and East-Europe 1935/30, Zurich 1937; – Bocheński A., Mowa A. B. na pogrzebie S. M-a 23 II 1966, „Kierunki” 1966 nr 10 s. 4 (fot.); Ciołkosz A., Nieznany memoriał S. M-a, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1967 nr 11 s. 123–8; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Grzybowski K., Janusz Radziwiłł, czyli o konserwatystach, „Polityka” 1969 nr 20 s. 15; tenże, „Życie Literackie” 1961 nr z 23 VII; Horodyński D., Cat. M., „Kultura” (W.) 1966 nr 9 s. 5; Hulewicz J., Książka polska w W. Brytanii w latach wojny 1939–45, „Twórczość” 1946 nr 718 s. 184, 190; Jaruzelski J., M. w „Słowie”. Publicystyka niemiecka w l. 1938–1939, „Dzieje Najnowsze” 1973 nr 1; Katelbach T., „Zet”, „Zesz. Hist.” (Paryż) 1968 nr 13; Kisielewski S., Człowiek wolny – poza czasem, „Tyg. Powsz.” 1971 nr 12 s. 1, 5 (fot.); Koźniewski K., Zamknięte koła, W. 1965 s. 157, 256, 403; Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1964–5 I, II (bibliogr.); Micewski A., Konserwatyści na przykładzie M-a, w: W cieniu marszałka Piłsudskiego, W. 1969; Putrament J., Literaci, W. 1970 s. 292 i n.; Stomma S., Cat., „Tyg. Powsz.” 1966 nr 10 s. 1–2; Wańkowicz M., Przeszłe i przyszłe rozczarowania M-a, „Wiad. Liter.” 1939 nr 8; toż, w: Przez cztery klimaty 1912–1972, W. 1972 s. 137–48; Wnuk W., Ostatni, co tak poloneza wodził, „Kierunki” 1966 nr 14 s. 3–4 (fot.); Zabiełło S., M. publicysta i historyk, „Kierunki” 1966 nr 14 s. 3; Zbyszewski W. A., S. M., „Kultura” (Paryż) 1966 nr 6 s. 27–56; – Bauer-Czarnomski F., Sam na sam, czyli rozmowa z M-em o M-u, Londyn 1941; Bożek A., Pamiętniki, Kat. 1957 s. 259–60, 295–9; Kot S., Listy z Rosji do generała Sikorskiego, Londyn 1955 s. 206, 274, 309; Pawlikowski M. K., M. w listach do przyjaciela, „Kultura” (Paryż) 1967 nr 5 s. 65–75; Rostworowski W., Listy o człowieku idei, W. 1927; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 78–9; Składkowski F., Nie ostatnie słowo oskarżonego, Londyn 1964; Sprawozdania stenograficzne Sejmu RP, 1928–35; – „Polityka” 1969 nr 42; „Polska” (W.) 1970 nr z 12 XII (fot.); „Roczn. Liter.” za r. 1966 (W.) 1968; „Życie Warsz.” 1966 nr 43/4; – Arch. IBL: Odpowiedź na ankietę Pracowni Słow. Współcz. Pisarzy Pol. z r. 1957 „Autobiografie współczesnych pisarzy polskich”, VI 40–4; Arch. SDP: Ankieta i życiorys własnoręczny; Arch. UJ: S. II 516, W. P. II 284–287; Arch. ZLP w W.: Ankieta członkowska i teczka personalna M-a; – Informacje rodziny: żony, siostry S. Orłosiowej, córek: B. Rzepeckiej i A. Niemczykowej. Fragment życiorysu M-a, zaznaczony {}, został usunięty w czasie druku przez Główny Urząd Kontroli Prasy i Widowisk.

Jerzy Jaruzelski