Mikołajczyk Stanisław, pseud. Stem (1901–1966), działacz ruchu ludowego, premier rządu emigracyjnego, wicepremier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Ur. 18 VII w Holsterhausen w Westfalii, dokąd rodzice jego (pochodzący z rodziny chłopskiej) wyemigrowali z Krotoszyńskiego: ojciec pracował jako górnik. Po powrocie do Wielkopolski rodzice M-a kupili sześciohektarowe gospodarstwo rolne w Strzyżewie koło Krotoszyna. M. brał udział w powstaniu wielkopolskim (1918/19) i w wojnie 1920 r. Poza 4 klasami szkoły powszechnej ukończył trzymiesięczny kurs szkoły rolniczej w Swarzędzu i pięciomiesięczny kurs Uniwersytetu Ludowego w Dalkach. Pracował na gospodarstwie rodziców, a w r. 1930 nabył gospodarstwo (20 ha) w Międzylesiu koło Wągrowca. M. związał się od r. 1922 z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL) «Piast». Był w r. 1927 jednym z założycieli, a w l. 1928–30 prezesem pozostającej pod wpływem «Piasta» organizacji p. n. Wielkopolski Związek Młodzieży Wiejskiej. W wyborach do Sejmu RP kadencji 1930–5 M. uzyskał mandat z okręgu nr 33 Gniezno z listy 7 Centrolewu. Był sekretarzem Klubu Parlamentarnego PSL-«Piast», później (od 1931) Stronnictwa Ludowego (SL). W Sejmie występował głównie w sprawach rolnych i samorządowych. Od r. 1930 wybierany do władz naczelnych stronnictwa, wchodził do Rady Naczelnej PSL-«Piast», do Rady Naczelnej SL (1931–3 sekretarz), od r. 1933 do Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL, w którym, po wymigrowaniu Władysława Kiernika, pełnił obowiązki wiceprezesa. Pełnił też (na miejsce Stanisława Wrony) obowiązki prezesa w okresie od września 1934 do lutego 1935. Był w l. 1930–9 wiceprezesem Zarządu Wojewódzkiego PSL-«Piast», następnie SL w Poznaniu.

W scalonym SL M. reprezentował stanowisko umiarkowane w kwestiach reform społecznych zgodnie z tradycją «Piasta» i postawą przeważającą wśród działaczy ruchu ludowego w Wielkopolsce. Wypowiadał się zarazem za zaostrzeniem walki z sanacją i skłonny był szukać sojuszników w centrum i na prawicy. Głosił poglądy agrarystyczne. Działał w Wielkopolskim Tow. Kółek Rolniczych, którego prezesem wybrano go w r. 1936, a także w innych organizacjach i instytucjach społeczno-gospodarczych. Po wyemigrowaniu Wincentego Witosa M. był jednym z głównych realizatorów jego koncepcji politycznych i utrzymywał z nim stale kontakty. W r. 1936 opowiedział się za wysuniętą m. in. przez Witosa i Władysława Sikorskiego koncepcją konsolidacji sił centrowo-opozycyjnych, określaną mianem Frontu Morges. W r. 1937 poparł ogłoszenie strajku chłopskiego przeciwko sanacji i gdy należący do przeciwników zorganizowania strajku Maciej Rataj ustąpił czasowo ze stanowiska urzędującego prezesa, M. kierował stronnictwem i przygotowaniami do strajku.

Zmobilizowany w r. 1939, brał M. udział w kampanii wrześniowej, przeszedł granicę polsko-węgierską i był internowany w obozie Hangony, następnie przedostał się do Francji. Został prezesem utworzonego we Francji Komitetu Zagranicznego SL oraz od grudnia 1939 był urzędującym wiceprzewodniczącym emigracyjnej Rady Narodowej do 3 IX 1941, kiedy to objął w rządzie Sikorskiego stanowisko wicepremiera i tekę ministra spraw wewnętrznych, został również przewodniczącym Komitetu dla Spraw Kraju. Po śmierci Sikorskiego został (14 VII 1943), jako przedstawiciel SL i za poparciem Winstona Churchilla, premierem rządu. W okresie tym M. był jednym z głównych działaczy obozu politycznego na emigracji, złożonego obok ludowców z przywódców Stronnictwa Pracy (SP), grupy Jana Kwapińskiego z Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i grupy Mariana Seydy ze Stronnictwa Narodowego. Przeciwstawiał się politykom sanacyjnym i większości endecji (grupie Tadeusza Bieleckiego). M. bez powodzenia podejmował starania o zgodę Związku Radzieckiego i aliantów na przedwojenną granicę polsko-radziecką, przekreślone przez postanowienia teherańskie (28 XI – 1 XII 1943) Wielkiej Trójki. W lipcu 1944 pozostawił wolną rękę czynnikom krajowym w sprawie decyzji o wybuchu powstania warszawskiego. Dwukrotne (w lipcu i październiku 1944) podróże M-a do Moskwy nie przyniosły porozumienia ze stroną radziecką i z przedstawicielami Krajowej Rady Narodowej (KRN) oraz Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, m. in. z powodu oporu emigracyjnych działaczy PPS, piłsudczyków i endeków przeciwko przyjęciu linii Curzona jako podstawy granicy polsko-radzieckiej. Spotkawszy się z opozycją większości członków swego gabinetu, M. 24 XI 1944 ustąpił ze stanowiska premiera. Odtąd działał w imieniu emigracyjnego SL i jako polityk popierany przez rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W kwietniu 1945 M. uznał uchwały konferencji jałtańskiej (z lutego t. r.). Zaproszony na konferencję konsultatywną w Moskwie 17–21 VI 1945, wszedł w skład Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945 – 8 II 1947) jako drugi wicepremier oraz minister rolnictwa i reform rolnych. Wszedł również do KRN. Był członkiem polskiej delegacji na konferencję poczdamską w lipcu 1945. Brał też udział w rozmowach 16 VIII t. r. w Moskwie w sprawie podpisania umowy o granicy polsko-radzieckiej.

Po powrocie do kraju M. czynił starania mające na celu połączenie pod swoim kierownictwem dwóch odłamów ruchu ludowego, działających pod nazwą Stronnictwa Ludowego, w duchu zmajoryzowania skrzydła radykalnego. Kiedy próby te nie dały rezultatu, zwolennicy M-a przyjęli 22 VII 1945 nazwę Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Prezesem został chory już Witos, tak że polityką stronnictwa kierował faktycznie M., będący wiceprezesem. Kongres PSL, 24 I 1946 (już po śmierci Witosa) wybrał M-a prezesem. Wokół M-a i PSL zaczęły się konsolidować różne siły nastawione opozycyjnie wobec dokonujących się społecznych i politycznych przemian. M. nalegał na szybkie przeprowadzenie wyborów, licząc na uzyskanie większości mandatów i objęcie władzy. Partie robotnicze (PPR i PPS) wysunęły propozycję utworzenia wyborczego Bloku Stronnictw Demokratycznych (łącznie z PSL, SL, Stronnictwem Demokratycznym i SP). W rozmowach na temat bloku w lutym 1946 M. zażądał 75% mandatów, czyli przekazania faktycznie całej władzy. Przed referendum (30 VI 1946), poprzedzającym wybory, PSL w przeciwieństwie do zblokowanych stronnictw zalecało głosowanie «nie» na pierwsze pytanie – w sprawie zniesienia senatu. Wyniki referendum przyniosły sukces partiom bloku z PPR na czele, a odrzucenie przez PSL koncepcji wspólnej listy wyborczej ustawiło je w otwartej opozycji do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (choć M. w nim nadal zasiadał). Zbliżyło to prawicowe skrzydło PSL do działających przeciw władzy ludowej sił reakcyjnych, które udzielały M-owi poparcia. Równocześnie rozwijała się opozycja przeciwko M-owi w łonie PSL. W wyniku wyborów do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 PSL otrzymało 28 mandatów poselskich (na 444). Po wyłonieniu przez sejm w lutym 1947 nowego rządu M. pozostał przewodniczącym klubu poselskiego PSL i prezesem rozpadającego się stronnictwa, w którym powstała antymikołajczykowska frakcja PSL–Lewica z Józefem Niećką i Czesławem Wycechem na czele. Zawiedziony w swych rachubach związanych z polityką mocarstw zachodnich, M., korzystając z pomocy ambasady amerykańskiej, 21 X 1947 potajemnie wyjechał z Polski.

Po opuszczeniu kraju M. zrazu próbował wznowić działalność wśród emigracji londyńskiej, ale gdy doznał tu niepowodzeń, zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie starał się stworzyć konkurencyjny dla Londynu ośrodek emigracji politycznej. Został prezesem PSL na emigracji. Był też przewodniczącym Międzynarodowej Unii Chłopskiej (International Peasant Union). W latach «zimnej wojny» brał żywy udział w kampanii antykomunistycznej i antyradzieckiej, wyrazem której m. in. była jego książka The Pattern of Soviet Domination (Londyn 1948 i in. wyd.). Zmarł 13 XII 1966 w Waszyngtonie i został pochowany na cmentarzu Mount Olivet.

Z małżeństwa z Cecylią Ignasiak (1901–1951), więzioną w czasie okupacji w niemieckich obozach koncentracyjnych, miał M. syna Mariana.

Giza S., Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej 1944–1967. Materiały bibliograficzne, W. 1970; tenże, Władze stronnictw lud., s. 600, 628, 629, 631–3, 644–9; – Borkowski J., Działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego w latach 1945–1947, „Roczn. Dziej. Ruchu Lud.” 1960 nr 2; tenże, Kształtowanie się antymikołajczykowskiej opozycji w kierownictwie Polskiego Stronnictwa Ludowego 1946–1947, w: Polska Ludowa. Materiały i studia, W. 1962 I; tenże, Pertraktacje przedwyborcze między Polską Partią Robotniczą i Polską Partią Socjalistyczną a Polskim Stronnictwem Ludowym (1945–1946), „Kwart. Hist.” 1964 nr 2; tenże, Postawa polityczna chłopów polskich w latach 1930–1935, W. 1970; Buczek R., Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945, Londyn 1975; Duraczyński E., Delegatura rządu emigracyjnego i reprezentacja czterech stronnictw „obozu londyńskiego”, w: Problemy wojny i okupacji 1939–1944, W. 1969; tenże, Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego 1939–1943, W. 1966; Hemmerling Z., Ruch ludowy w Wielkopolsce 1919–1939, W. 1971; Kowalski W., Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie (1939–1945), W. 1970; Malinowski (Pobóg-Malinowski) W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn I960 III; Rożek E. J., „Allied Wartime Diplomacy – A Pattern in Poland”, (w jęz. pol. w:) Pol. Inst. Spraw Międzynarod. Zagadnienia Niemcoznawcze, Zesz. Bibliogr., W. 1958 nr 3 (60); Szaflik J. R., Początki konspiracyjnego ruchu ludowego, W. 1973; tenże, Polskie Stronnictwo Ludowe Piast 1926–1931, W. 1970; Wojtas A., Stronnictwo Ludowe na emigracji w okresie rządów gen. Sikorskiego, „Dzieje Najnowsze” 1973 nr 4; – Korespondencja przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR z prezydentem Stanów Zjednoczonych i premierem Wielkiej Brytanii w okresie wielkiej wojny narodowej 1941–1945, W. 1960 I–II; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, W. 1966 III, IV; Nagórski Z. (senior), Wojna w Londynie, Paryż 1966 (fot.); Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Raczyński E., W sojuszniczym Londynie, Londyn 1960; Strajk chłopski w 1937 r., W. 1960 I–II.

Red.