Naruszewicz Stanisław h. Wadwicz (zm. 1589), kasztelan smoleński. Był synem Pawła (zob.) i nie znanej z imienia córki «komesa Bogorii», bratem Mikołaja, podskarbiego ziemskiego lit. (zob.). Od wczesnej młodości związany był z protestantyzmem i protestanckimi przedstawicielami rodziny Radziwiłłów. Po raz pierwszy spotykamy w źródłach jego nazwisko w marcu 1558, kiedy to – wraz z bratem Mikołajem – procesował się z biskupem wileńskim i jego kapitułą o majętność Widze. W r. 1563 był sprawcą starostwa grodzieńskiego. Dn. 10 VI 1564 na sejmie bielskim mianowany został ciwunem wileńskim i otrzymał 1 000 kop gr lit. zapisanych na majętności Lingmany (Ligmany), które to dobra Stefan Batory (przed r. 1585) puścił mu w dożywocie. N. brał udział w sejmie grodzieńskim wiosną 1568. Został zaproszony przez Zygmunta Augusta na sejm lubelski, który miał uchwalić unię, nie wiemy jednak, czy był obecny w pierwszej fazie sejmu (do marca 1569), ale 1 VII t. r. podpisał akt unii. Bliskie związki N-a z Radziwiłłami pozwalają przypuszczać, że w czasie kolejnych bezkrólewi: po śmierci Zygmunta Augusta, po wyjeździe Henryka Walezego i po śmierci Stefana Batorego, należał do zwolenników kandydatury rakuskiej. W r. 1574 był N. rotmistrzem w służbie Henryka Walezego i jeździł do Lwowa celem zakupu koni i «potrzeb wojennych». Ok. r. 1580/1 (przed 20 I 1582) został kasztelanem mścisławskim. Promocja ta była zapewne wynikiem starań faworyzowanych przez króla Radziwiłłów. N. bowiem poza pełnieniem w l. 1578–9 obowiązków szafarza poborów W. Ks. Lit. (za co przy rozliczeniach w r. 1580 otrzymał 600 złp.) nie zasłużył się zbytnio ani królowi, ani dla kraju. W r. 1582 został mianowany komisarzem do wytyczenia granic posiadłości fundowanego wtedy przez Batorego kolegium jezuitów w Połocku. Dn. 30 V 1588 N. postąpił na kasztelanię smoleńską.

W życiu Jednoty Litewskiej N. nie odgrywał roli pierwszoplanowej, dbał jednak bardzo o rozszerzenie kalwinizmu we własnych dobrach. Był patronem zboru w Horodyszczu, a prawdopodobnie także i w Widzach. Dn. 14 VI 1585 w Wilnie uczestniczył w spotkaniu teologów kalwińskich i luterańskich z terenów W. Ks. Lit., które zorganizował Krzysztof Radziwiłł «Piorun», pragnąc doprowadzić do ściślejszego zespolenia tych konfesji. N. występował poza tym kilkakrotnie w roli świadka pieczętującego zapisy na zbory.

N. odznaczał się dużą zapobiegliwością w powiększaniu swych posiadłości. Z działu rodzinnego prawdopodobnie uzyskał majętność Kruhła w pow. orszańskim i Widze w pow. brasławskim. W r. 1563 znaczne wiano wniosła mu pierwsza żona (poślubiona przed 13 V), Maryna Lwowna Połubieńska, wdowa po Iwanie Kopciu (zm. w lutym t. r.). Były to dobra leżące w woj. podlaskim i brzesko-litewskim (po trzeciej części z majętności: Horodyszcze, Rossosz , Połubicze, Jabłoń, Jaśmin, Witulin). Zapis jej uwikłał jednak N-a w długotrwałe procesy z rodziną Kopciów o opiekę nad Maryną Kopciówną, córką Iwana i Maryny. Po śmierci żony Maryny udało się N-owi zatrzymać większość zapisanych mu przez nią dóbr, m. in. kompleks należący do Horodyszcza oraz Rossosza, o który procesował się w l. 1574–80 z mężem Maryny Kopciówny Kasprem Dembińskim. Przed r. 1565 Borys Żaba zapisał majętność Olechniską, z której podczas popisu 1567 r. N. wystawił 3 konie. Ogólna liczba koni wystawionych t. r. na popisie (55) stawiała N-a w gronie bardziej zamożnych panów W. Ks. Lit. W l. n. powiększył jeszcze swoje dobra.

Dn. 27 I 1583 druga żona N-a Halszka, córka Jana Komajewskiego, marszałka lit., otrzymała, wraz ze swą siostrą Hanną, w darze od matki, starościny kowieńskiej – Krystyny (córki Jana Hlebowicza), dobra: Ownowiany na Żmudzi, Soleczniki Wielkie (z miasteczkami Wielkimi i Małymi Solecznikami i wsiami) w pow. wileńskim z należącymi do nich wsiami danniczymi Hniezdiłowiczami i Wojborowiczami w pow. oszmiańskim, wsią Kimiją koło Zebina w pow. mińskim, majątek Wiszniew z miasteczkiem i dwoma folwarkami – Poberezyńskim i Wojgiańskim – w pow. oszmiańskim, majątek Wołmę w pow. mińskim, folwark (dwór) Ponary w pow. wileńskim i 5 placów w mieście Kownie. Tym olbrzymim kompleksem majątków władał N., sprawując opiekę nad szwagierką. W r. 1584 nabył u Jakuba Kiełbowskiego 4 wsie w pow. brasławskim. W r. 1588 Barbara z Kłoczków Snowska, wdowa po Melchiorze, kasztelanie witebskim, darowała N-owi i jego żonie dobra: Graużyszki, Giedejki, Poholsze i Klewica, leżące w pow. oszmiańskim. Miał N. też znaczny udział w korzystaniu z królewszczyzn. Poza wymienionym już zapisem Zygmunta Augusta, dostał N. drewnictwo wileńskie (1574) od Henryka Walezego, a następnie od Stefana Batorego (ok. 1582/3) dzierżawy rzeżycką i lucyńską leżące na pograniczu litewsko-inflanckim. N. zmarł na początku 1589 r. (przed 29 IV).

Pozostawił N. żonę Halszkę i czworo dzieci: synów – Samuela (zm. bezpotomnie przed r. 1605) i Albrychta (obaj byli gruntownie wykształceni, studiowali, już po śmierci ojca, w Heidelbergu, Strasburgu, Bazylei i Padwie), oraz córki: Krystynę (zm. przed r. 1593), zamężną za Janem Pacem, woj. mścisławskim, i Barbarę (ok. 1580–1627), od ok. r. 1595 żonę Janusza Tyszkiewicza, późniejszego woj. wileńskiego.

Estreicher; Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium, s. 319; Niesiecki; Żychliński; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, W. 1886 IV; Barwiński E., Zygmunt III i dysydenci, „Reform. w Pol.” T. 1: 1921 s. 55; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I 166–7, 169; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1901; Łukaszewicz J., Dzieje Kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1842 I 55; Merczyng H., Zbory i senatorowie, s. 131 ; Wawrzyńczykowa A., Rozwój wielkiej własności na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wr. 1951 s. 54–5; Załęski, Jezuici, IV cz. 1; – Akta Unii; Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII 411, 429, XIV 5–20, 266–71, XVII 433–7, XXIX 454; Litovskaja Metrika, Cz. 3, w: Russ. Ist. Biblioteka, Petrograd 1915 XXXIII 466; Opis’ dokumentov Vilnenskago Central’nago Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1901–13, vypusk 1–10; Zbiór pomników reformacji Kościoła polskiego i litewskiego, Wil. 1911 z. 1; Źródła Dziej., IX cz. 2 s. 210, 218; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. V nr 10 267, 10 274, Sumariusze Metryki W. Ks. Lit. IV k. 110v., 187, V k. 11v., 21, 71v., 243v., 246v., 281, VI k. 1, 15, 132v., 137v., 142, 206v.–207; B. Czart.: rkp. 1352 s. 219–220 (Kojałowicz, Nomenclator).

Jan Dzięgielewski