Niemcewicz (Ursyn Niemcewicz) Stanisław h. Rawicz (1753–1817), poseł na sejmy, gubernator grodzieński. Ur. w Klenikach, majątku rodowym, leżącym tuż pod Brześciem Lit., był synem Franciszka (zob.) i Anny Korytyńskiej, bratem stryjecznym Juliana (zob.) Posiadał dobra Adamkowo, przylegające do północno-wschodnich granic Brześcia Lit. W l. 1768–73 kształcił się w Szkole Rycerskiej w Warszawie. Wg K. Kraszewskiego był «zdolny, gorącego serca i umysłu». Brał udział w komisji demarkacyjnej przy ustalaniu nowej granicy litewsko-rosyjskiej po pierwszym rozbiorze. W r. 1776 powołany do Departamentu Wojskowego, pełnił tam funkcję regenta do spraw litewskich. Za swą pracę w Departamencie przedstawiony został królowi do nagrody na sejmie 1778 r. Marszałek sejmu Ludwik Tyszkiewicz i kilku posłów wypowiadało się wówczas za powiększeniem N-owi pensji regenta. Był deputatem z woj. brzeskiego na Trybunał Lit. w kadencji zimowej 1781–2 r. W r. 1782 posłował z woj. brzeskiego na sejm i na sesji 21 X zabrał głos w obronie bpa Kajetana Sołtyka. Pełnił też wówczas funkcję sędziego sejmowego, a następnie sędziego w okresie międzysejmowym w kadencji piątej (1 VI – 30 IX 1784). Dn. 4 II 1783, już jako starosta rewiatycki (po scedowaniu mu tegoż stanowiska przez ojca), na sejmiku pogromnicznym zdawał relację ze swych czynności sejmowych. Na sejmie 1786 r. został wybrany do Rady Nieustającej i w l. 1786–8 zasiadał w jej Departamencie Policji. W tym czasie N. jeździł z ramienia Komisji Skarbowej Kor. do Libawy, aby przez ten port, pomijając pośrednictwo pruskie, zapewnić Rzpltej tańszy transport soli zagranicznej.
Na sejmiku brzeskim 16 XI 1790 N. został, dzięki poparciu Kazimierza Nestora Sapiehy, posłem na Sejm Czteroletni. Na przełomie l. 1790–1 był sędzią grodzkim brzeskim. W dn. 3 maja należał do posłów niechętnych Ustawie Rządowej. W ciągu 1791 r. pełnił funkcję sędziego sejmowego. Wiosną t.r. na sesji prowincjonalnej poruszał sprawę wyłamywania się mieszczan spod zwierzchnictwa swych panów. Wyłuszczał też swe uwagi w tej sprawie kanclerzom. Na plenum zaś sejmowym 20 VI podał przygotowany, wspólnie z J. Wawrzeckim, projekt idący w kierunku rewizji prawa o miastach z 18 IV; choć projekt ten został w sposób istotny przeredagowany (w duchu potwierdzenia reformy), N. zgodził się firmować tę nową wersję, uchwaloną 27 VI jako „Ostrzeżenie względem egzekucji prawa o miastach … wolnych...”. Dn. 3 III 1791 wszedł w skład deputacji do spraw Kurlandii, która z siedzibą w Warszawie miała wysłuchać skarg obywateli na swego księcia i opracować w ciągu 2 miesięcy projekt dla zapobieżenia bezprawiom. Prace komisji przeciągnęły się jednak na cały prawie rok. Po złożonym przez N-a sprawozdaniu z jej działalności sejm uznał za konieczne powołanie 29 V 1792 nowej komisji, w skład której wszedł również N. Miała ona urzędować w Mitawie, ale wskutek zmiany sytuacji politycznej nie rozpoczęła swych czynności. Sejmik gospodarski z 16 II 1792 zobowiązywał N-a i trzech pozostałych posłów brzeskich, aby starali się pozyskać zgodę Izby na wydzielenie szlachcie czynszowej pow. brzeskiego w dziedziczne władanie gospodarstw na terenie jednego ze starostw, by w ten sposób przywrócić jej pełnię praw obywatelskich.
Wiosną 1792, w przewidywaniu wojny z Rosją, N., zgodnie z memoriałem K.N. Sapiehy, przygotowywał pow. brzeski do «obrony obywatelskiej». Wziął następnie udział w tej wojnie w stopniu rotmistrza, jako dowódca 32 chorągwi w II Brygadzie Kawalerii Narodowej Petyhorskiej, zwanej też i Pińską, którą dowodził brygadier Piotr Antoni Twardowski. Brał niewątpliwie udział w bitwie pod Mirem (11 VI 1792). Nie udało się nam wykryć udziału N-a w konfederacji targowickiej. On to natomiast niewątpliwie podpisał w Warszawie 19 IV 1794 akces do powstania kościuszkowskiego. Przez kilka tygodni (maj–lipiec) pomagał gen. Maciejowi Frankowskiemu w Brześciańskiem w prowadzeniu agitacji propowstańczej i w rekrutacji milicji wojewódzkiej. Wiosną 1795 był członkiem komisji do «ulikwidowania» «zaborów i krzywd», popełnionych przez korpus A. Suworowa w woj. brzeskim.
Po rozbiorach N. stał się lojalnym obywatelem imperium rosyjskiego. Zapewne jeszcze od Pawła I otrzymał godność rzeczywistego radcy stanu. Po przywróceniu urzędów z wyboru N. został pierwszym marszałkiem gub. grodzieńskiej i funkcję tę pełnił w ciągu dwóch kadencji w l. 1801–7. W r. 1805 ogłosił w Grodnie 3-tomowy Zbiór praw i ukazów tak w pamiętnikach jako i oddzielnie ogłoszonych: o prerogatywach szlachty… Miał tytuł konsyliarza stanu. N. wykazał wiele inicjatywy w akcji mającej na celu wyodrębnienie zaboru rosyjskiego. W czasie wojny z Prusami przybył do Petersburga i przedłożył Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu swe Myśli względem ziem litewskich i ruskich (10 XII 1806). Przedstawił w nich plan autonomii ziem polskich zaboru rosyjskiego z nawiązaniem do Konstytucji 3 maja. Równocześnie prowadził na szeroką skalę odpowiednią agitację. W porozumieniu z Czartoryskim opracowywał odezwy do obywateli i wojska, kolportując je po całym obszarze zaboru pruskiego i rosyjskiego. Wzywały one Polaków do udzielania poparcia wojskom rosyjskim i podjęcia walki przeciw Francuzom. Wysuwane przez Czartoryskiego plany odbudowy Polski w unii personalnej z Rosją, w opracowaniu których brał udział N., nie zostały zaakceptowane przez Aleksandra I. Po pokoju tylżyckim N. napisał Uwagi względem ducha, jaki panował dotychczas w prowincjach przyłączonych do Polski i jakieby Rządowi należało przedsięwziąć miary dla utworzenia w nich teraz pożytecznej dla siebie opinii. Memoriał ten kładł nacisk na potrzebę opracowania zasad przyszłej organizacji narodowej w ośmiu polskich guberniach. Pomysły N-a były brane pod uwagę w planach odbudowy Polski podejmowanych przez Aleksandra I i Michała Sperańskiego w l. 1809–10. Przed wybuchem wojny 1812 r. N. wyjechał w głąb Rosji (wg Juliana Niemcewicza miał być wywieziony tam przez władze carskie). Dn. 26 XI 1815 brał udział w deputacji guberni litewskich do Aleksandra I w Warszawie. W r. 1816 został cywilnym gubernatorem grodzieńskim. Do ostatnich chwil życia zaprzątnięty był swą ideą odbudowy Polski. Jeszcze 8 IX 1817 list jego do Czartoryskiego cały wypełniony był wiadomościami o bliskim przyłączeniu Litwy do Królestwa: «Mówią powszechnie w Petersburgu, że plany nowej dla Litwy organizacji już dojrzewają», był przekonany, że na zbliżającym się sejmie warszawskim «do Królestwa Polskiego przyłączeni zostaniemy». Miał trzeci stopień honorowego członka loży «Węzeł Jedności». Zmarł N. 22 XI 1817. Pozostawał w stanie bezżennym.
Estreicher; Estreicher w. XIX; Słown. Geogr., XV 8; Uruski; Żychliński, XXI; – Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Iwaszkiewicz J., Litwa w 1812 r., W.–Kr. 1912; Kraszewski K., Tradycje kodeńskie, Kr. 1893 s. 33, 38–9, 77; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Mościcki H., Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Mrozowska K., Szkoła Rycerska, Wr. 1961; Skowronek J., Antynapoleońskie koncepcje Czartoryskiego, W. 1969; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Smolka S., Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, Kr. 1907 I; Szczuka L., Marszałkowie szlachty guberni grodzieńskiej, „Ateneum Wil.” R. 2: 1924 s. 424; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922 II; Zienkowska K., Sławetni i urodzeni, W. 1976; – Akty powstania Kościuszki, III; Akty Vil. Archeogr. Kom., II 178, 194; Diariusz sejmu… 1778…, W. 1779 s. 69–70, 186, 247; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, II; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Ogiński M., Pamiętniki o Polsce i Polakach, P. 1873 IV 173; Vol. leg., IX 2, 4, 31, 208, 211, 250, 467; – „Kur. Lit.” 1817 nr 10; – B. Czart.: rkp. 5231 (Projekty i memoriały N-a), 5447 (Korespondencja N-a); – Wg informacji prof. Leonida Żytkowicza w Arch. Uniw. Wil. znajdować się może rkp. recenzowanej przez niego pracy magisterskiej P. Snarskiej o działalności N-a.
Wacław Szczygielski