INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Stanisław Kostka Ortyński h. Łabędź      wzmianka o Stanisławie Kostce Ortyńskim - w dokumencie z roku 1760 w zbiorze: Drobne militaria z lat 1621-1877 - w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie - sygn.: BJ Rkp. 7916 IV - źródło kopii cyfrowej: POLONA.pl - rubrykacja: iPSB.

Stanisław Kostka Ortyński h. Łabędź  

 
 
Biogram został opublikowany w 1979 r. w XXIV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Ortyński Stanisław Kostka h. Łabędź (ok. 1708–1779), komendant milicji Potockich, podczaszy zwinogrodzki, konfederat barski, sybirak, autor i wydawca książeczek do nabożeństwa. Pochodził z niezamożnej rodziny wiodącej się z Ortyńców w pow. samborskim. Był pułkownikiem Kozaków humańskich i równocześnie komendantem milicji nadwornej Franciszka Salezego Potockiego, krajczego kor., a następnie woj. kijowskiego. W r. 1746 występował jako cześnik zwinogrodzki woj. kijowskiego. Wg Edwarda Rulikowskiego O. był dzielnym i energicznym dowódcą. Umocnił Humań, ośrodek ogromnych dóbr Potockich zwanych Humańszczyzną. Otoczył miasto głęboką fosą, wałem i ostrokołem, bronił je przed najazdami Kozaków siczowych i hajdamaków, osłanianych przez zarządcę Nowej Serbii gen. Iwana Chorwata. O. wielokrotnie rozpraszał plądrujące watahy (w l. 1745, 1749, 1750, 1757), a niekiedy, w odwet, wyprawiał się na Sicz. Powodowało to z kolei protesty władz rosyjskich (np. w r. 1749) czy skargi Kozaków zaporoskich przeciw O-emu (1757). Równocześnie O. był komisarzem dóbr brahiłowskich Potockiego pod Winnicą. Wytknął trakt z Brahiłowa do Humania (długości ok. 160 km). Zakładał wzdłuż niego osady wiejskie, a zapewniając im ochronę wojskową, przyczynił się do większego spokoju tych stron i rozwoju życia gospodarczego. W r. 1758 pełnił urząd podczaszego zwinogrodzkiego, którym pozostał do końca życia. Dn. 25 IV 1763 August III mianował O-ego sędzią (z roczną pensją 1 000 zł) w nowo utworzonym (7 III) sądzie pogranicznym woj. bracławskiego. Do kompetencji O-ego należało sądzenie spraw cywilnych w sporach między obywatelami tatarskimi i polskimi. W r. 1764 podpisał z woj. kijowskim elekcję Stanisława Poniatowskiego. Sejm 1766 r. powołał O-ego do komisji dla ustalenia granic między woj. kijowskim i woj. bracławskim. W r. 1767 posłował z woj. bracławskiego na nadzwycz. sejm warszawski pod węzłem konfederacji radomskiej. Sejm ten rozszerzył kompetencje O-ego jako sędziego pogranicznego sądu bracławskiego, przyznając mu moc sądzenia również spraw kryminalnych i podnosząc roczną pensję do 2 000 złp. Powołany był wówczas również do dwóch komisji sejmowych dla rozsądzenia spraw majątkowych starostwa winnickiego (w Bracławskiem) i dóbr królewskich Kuryłówka (w woj. ruskim).

O. wziął udział w konfederacji barskiej jako regimentarz części chorągwi koronnych oraz oddziałów zbrojnych szlachty ukraińskiej, które własnym sumptem zorganizował. W kampanii wiosennej 1768 r. na Podolu dał się poznać jako dzielny żołnierz i dobry dowódca. Wśród Rosjan uchodził za przywódcę barskiego (predvoditel barskij – wg F. Wojejkowa) i zajmującego pierwsze miejsce po Józefie Pułaskim (wg P. Kreczetnikowa). O. śpiesząc z Antonim Pułaskim z odsieczą oblężonym w Berdyczowie, poniósł 10 VI pod Wiernyhorodkiem klęskę i w Koziatynie (na południe od Berdyczowa) ranny kilkakrotnie spisami i od kul wzięty został do niewoli. Gdy oblężeni ujrzeli O-ego i jego najbliższych towarzyszy, sprowadzonych (12 VI) pod mury Berdyczowa, w dniu następnym poddali forteczkę oblegającym. Stąd O. poprowadzony został (18 VI) z Kazimierzem Pułaskim i in. do obozu przejściowego w Połonnem. Tu obiecano mu (27 VIII) zwolnienie za odciągnięcie od konfederacji Józefa Pułaskiego i Michała Krasińskiego, pod warunkiem jednakże uprzedniego złożenia recesu i deklaracji o współodpowiedzialności żony, dzieci i całego domu w razie niedotrzymania zobowiązania. O. odmówił. Odrzucił również drugą w tej sprawie propozycję z 18 IX. Dn. 30 X poprowadzono go do Kijowa, a stąd po pewnym czasie przez Tułę i Kazań do Tobolska. Mimo wydanego ukazu z 10 (21) IX 1773 o zwolnieniu jeńców konfederackich O. wrócił do kraju na przełomie 1773/4 r. dopiero po specjalnym wstawiennictwie Stanisława Augusta.

O. słynął z pobożności. Jeszcze w r. 1767 wydał własnym kosztem książkę dominikanina Pawła Ruszla „Skarb nigdy nieprzebrany Kościoła Św. tj. nieporównany Krzyża Pańskiego szacunek…” (Berdyczów 1767). Po powrocie z niewoli przedrukował tamże dziełko pt. „Droga ubita do nieba przy rozpamiętywaniu męki Jezusowej, z przydanemi nabożeństwami, …z przyłączeniem życia swojego nieszczęśliwości…” (b. r.) oraz „Gościniec prosty do nieba życiem Syna Bożego i jego świętych kochanków utorowany przez O. Franciszka Dzielowskiego… po piąty raz dziś z przydatkiem swoim wydany…” (1774). Zarówno „Drogę”, jak i „Gościniec” uzupełnił własnymi rozważaniami i opatrzył przedmową, w której podał dzieje swej niewoli. Z „Gościńca” korzystano na terenach ukrainnych przez cały prawie wiek (wg E. Iwanowskiego). W Brahiłowie zbudował obok ogrodu trynitarzy kalwarię, czyli stacje drogi krzyżowej. Sejm rozbiorowy 1773–5 r. powołał O-ego do trzech komisji dla rozsądzenia spornych spraw majątkowych na Ukrainie. O. zmarł w r. 1779 w Brahiłowie i tam został pochowany u trynitarzy.

Żonaty był O. z Katarzyną z Wronowskich, z dzieci jego znaną jest jedynie córka Teresa, zamężna za Antonim Wieczfińskim (zm. 1803), podsędkiem kijowskim.

 

Estreicher; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Słown. Geogr., (Berdyczów, Humań); Uruski; Żychliński, VIII 290–1, 293; – Gawroński (Rawita Gawroński) F., Historia ruchów hajdamackich, Brody 1913 I 201, II 121; [Iwanowski E.] Heleniusz E., Pamiątki polskie z różnych czasów, Kr. 1882 II 173–5, 179; tenże, Rozmowy o Polskiej Koronie, Kr. 1873 I 563; tenże, Wspomnienia narodowe, Paryż 1861 s. 352–8; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Kraushar A., Konfederaci barscy na Syberii, Kr. 1895 s. 19; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911; tenże, Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 II 5, 9, 10; [Rolle J.] Dr Antoni J., Zameczki podolskie, W. 1880 I 225–6; – Elektorów poczet; Kreczetnikow P., Radom i Bar, P. 1874 s. 117, 122, 151; Moszczyński A., Pamiętniki, P. 1867 s. 101, 136, 168; Sbornik Russ. Ist. Obšč. 1893, LXXXVII, 214; Vol. leg., VII 255, 491, 726, 772, 788, VIII 514, 584, 600; – Kalendarzyk polityczny dla Królestwa Polskiego i W. Ks. Lit. na r. 1779, 1780, W.; – AGAD: Arch. Roskie XV/21 (korespondencja O-ego), Zbiór Popielów 329, Zbiór z Suchej 345/441 s. 62–72; B. PAN w Kr.: rkp. 1145 k. 311, 320, 334.

Wacław Szczygielski

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.