Ostroróg Stanisław (właściwie Stanisław z Ostroroga, współcześnie zwany niekiedy Ostroroskim) h. Nałęcz (ok. 1400–1476/7), starosta generalny Wielkopolski, wojewoda poznański. Był najstarszym synem woj. poznańskiego Sędziwoja (zob.), najpewniej z jego żony Barbary, bratem kasztelana gnieźnieńskiego Dobrogosta (zob.). W r. 1419, wraz z bratem Janem (zm. 1427), zapisał się na Uniw. Krak.; o jego studiach nic więcej nie wiadomo. Bywał na dworze królewskim; pokojowcem nazwany był jeszcze w r. 1433. W r. 1424 uczestniczył w pracach nad wytyczeniem granic pomiędzy Polską a Nową Marchią. Od r. 1432 występował jako podstoli kaliski, urząd mógł jednak otrzymać już w r. 1427. W r. 1432 nazwany też został starostą brzeskim kujawskim – zapewne przejął ten urząd po ojcu, który piastował go w l. 1426–31, choć nie można wykluczyć, że był na Kujawach tylko zastępcą ojca. Jako zastępca ojca, wówczas starosty generalnego Wielkopolski, występował też niekiedy na wielkopolskich sądach grodzkich (1432–4). W marcu 1436 brał udział w sejmie sieradzkim, na którym był jednym z gwarantów podpisanego niedawno w Brześciu pokoju z Zakonem. W r. 1438, po śmierci podkomorzego poznańskiego Piotra Korzboka (Korczboka), nazwany został kilkakrotnie (m. in. na sejmie koronacyjnym młodego Władysława III) podkomorzym poznańskim; ostatecznie jednak urząd ten dostał Jan Czarnkowski, a O. powrócił na podstolstwo. Być może zadośćuczynieniem za podkomorstwo było nadanie mu w lutym 1439 starostwa generalnego Wielkopolski. W listopadzie t.r. wraz z innymi panami wielkopolskimi towarzyszył królowi w podróży na planowane rozmowy z Albrechtem Habsburgiem; wystąpił wtedy w Bieczu jako jeden z gwarantów przywileju młodych Jagiellonów dla joannitów. W r.n., gdy Władysław III wyjeżdżał na Węgry, O. stracił starostwo wielkopolskie, które przypadło wówczas Małopolaninowi Krzesławowi Kurozwęckiemu. W l.n. przebywał głównie w Wielkopolsce; nie mają podstaw poglądy, jakoby uczestniczył w wyprawie warneńskiej 1444 r. Po śmierci (w październiku 1444) Wincentego Świdwy z Szamotuł otrzymał kasztelanię międzyrzecką – nie wiadomo, czy była to jeszcze nominacja Władysława III (może na podstawie wcześniejszej ekspektatywy po nieudanym podkomorstwie), czy też O. został wybrany na kasztelana przez obradujący w kwietniu 1445 sejm w Sieradzu, na którym był obecny, podobnie jak i na innych licznych sejmach okresu bezkrólewia. W marcu 1446 miał posłować od sejmu piotrkowskiego na Litwę do Kazimierza Jagiellończyka z żądaniem objęcia przez wielkiego księcia tronu polskiego.
Po wstąpieniu Kazimierza na tron polski O. nie stracił (jak inni nominaci sejmowi) swego urzędu kasztelańskiego. Latem 1447 towarzyszył nowemu królowi w objeździe Wielkopolski, w czerwcu r.n. był przy królu w Małopolsce. W okresie walki Kazimierza o utrzymanie swej niezależności od panów rady O. od lipca 1448 piastował znów wielkopolskie starostwo generalne (do lipca 1451), a na przełomie 1449 i 1450 r. postąpił na bogato uposażoną kasztelanię gnieźnieńską. W r. 1451 uczestniczył w sejmie piotrkowskim, w lipcu 1452 był przy królu w Nieszawie, zaraz potem na sejmie sieradzkim. W pierwszej połowie 1453 r. uzyskał kaliski urząd wojewodziński – był na nim pierwszym od długiego czasu reprezentantem rodziny nie związanej z województwem kaliskim. Latem i jesienią t. r. był przy królu w Małopolsce; w lutym 1454 należał do panów polskich witających w Cieszynie narzeczoną królewską, Elżbietę Habsburżankę. Był wówczas jednym z panów wielkopolskich zalecających królowi przyjęcie Związku Pruskiego pod zwierzchność Korony. W maju 1454 towarzyszył królowi w uroczystym wjeździe do Torunia, a latem t.r. w podróży po Prusach. Po wybuchu wojny trzynastoletniej z Zakonem dowodził, wraz z woj. poznańskim Łukaszem Górką i woj. brzeskim Mikołajem Szarlejskim oraz kaszt. rozpierskim Dziersławem Rytwiańskim, wojskami polskimi (wielkopolskimi) w bitwie z Krzyżakami pod Chojnicami. Okazał się nieudolnym wodzem; relacja krzyżacka podaje, że O. pierzchnął z pola bitwy wraz ze swoim oddziałem i chorągwią. W r. 1455 dowodził jeszcze wojskami królewskimi, które oswobodziły ziemię wieluńską od napastników morawskich; i w tej akcji Długosz obwiniał go o wojskową nieudolność.
W l.n. O. przestał działać na polu wojskowym, zajmując się głównie polityką. Należał do grupy panów wielkopolskich bardzo aktywnie zaangażowanych politycznie w wojnę trzynastoletnią. W r. 1455 był jednym z panów wielkopolskich poręczających arcybiskupowi gnieźnieńskiemu za zabrane na potrzeby wojny kosztowności. W lipcu t.r. prowadził we Frankfurcie nad Odrą rozmowy z elektorem brandenburskim Fryderykiem, którego Zakon proponował jako rozjemcę w sporze polsko-krzyżackim, w miesiąc później prowadził rokowania w Grudziądzu z zaciężnymi Stanów Pruskich, którym Korona miała zapłacić zaległy żołd. Podobne rokowania prowadził potem w lutym i kwietniu 1456, doprowadzając do ugody z Oldrzychem Czerwonką w sprawie wykupu przez Polaków zamków krzyżackich. We wrześniu t.r. stał na czele oddziałów królewskich, które stłumiły rewoltę pospólstwa toruńskiego przeciw radzie miejskiej i zastosowały surowe represje wobec przywódców buntu. W t.r. nadzorował też wybieranie podatków na cele wojenne od miast wielkopolskich. Wiosną 1457 towarzyszył królowi w uroczystym wjeździe do Gdańska; jesienią t.r. reprezentował Wielkopolan na małopolskim sejmiku nowokorczyńskim, który miał uchwalić podatki na wojnę krzyżacką (w podobnym charakterze występował na sejmie nowokorczyńskim w maju 1465). Był też na sejmie piotrkowskim w grudniu 1457. W marcu 1459 należał do delegacji polskiej na rokowania z Zakonem w Chełmnie, a w lipcu t.r., wraz z Janem Czarnkowskim i Ściborem Chełmskim z Ponieca, posłował od króla do Krzyżaków z zadaniem przedłużenia rozejmu. Zabiegał potem o zabezpieczenie zamku malborskiego, paktując – wraz z Czarnkowskim – z sołtysami z Żuław wiślanych; wreszcie w sierpniu t.r. pertraktował z w. mistrzem w Malborku i Sztumie. W r. 1460 uczestniczył w rokowaniach z Czechami w Bytomiu, a gdy wypłynęła sprawa mediacji czeskiej w sporze polsko-krzyżackim, O. – wraz z Janem Tarnowskim – w lutym 1462 posłował do Pragi, gdzie prowadził rozmowy z Jerzym z Podiebradów. Dn. 11 V t.r. był przy królu w Poznaniu, po czym najpewniej uczestniczył w zjeździe Kazimierza Jagiellończyka z Jerzym z Podiebradów w Głogowie. W t.r. należał do tej grupy panów rady, którzy zalecali królowi represje gospodarcze wobec elekta na biskupstwo krakowskie Jakuba z Sienna. O., wraz z podkomorzym lubelskim Grotem z Ostrowa, tworzył komplet sędziowski, który na sejmie piotrkowskim 15 XI 1462 przysądził Koronie ziemie rawską i gostynińską, oddalając pretensje książąt mazowieckich i oleśnickich. Zaraz potem posłował, wraz z Janem Rytwiańskim, na Litwę, dla załagodzenia konfliktów pomiędzy Koroną a Litwą o Podole. Od maja 1463 był członkiem delegacji polskiej, która prowadziła rokowania z Zakonem, doprowadzając wreszcie do sformułowania i podpisania pokoju polsko-krzyżackiego w Toruniu w październiku 1466. W r. 1465 w Kaliszu brał udział w rokowaniach z księżną oleśnicką Małgorzatą na temat zaspokojenia jej pretensji do sukcesji mazowieckiej. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej O. należał do gwarantów traktatu pokojowego przyjętego przez sejm piotrkowski w maju 1467; w t.r. poręczał jeszcze długi królewskie zaciągnięte u mieszczan krakowskich na wojnę pruską.
Przez następnych kilka lat O. był bardzo aktywny w realizacji południowej polityki króla. Jesienią 1467 posłował, wraz z Jakubem Dembińskim (z Dębna) i Janem Długoszem, do Czech, gdzie we Wrocławiu i w Pradze rokował z Jerzym z Podiebradów. W styczniu 1468 O. bawił znów w Czechach i na Morawach, prowadząc mediację pomiędzy Jerzym z Podiebradów i królem węgierskim Maciejem Korwinem, jednając jednocześnie panów czeskich dla kandydatury jagiellońskiej na tron praski. Jesienią 1468 jeździł znów do Czech z Jakubem Dembińskim i kaszt. oświęcimskim Mikołajem Skopem. Wiosną 1469 towarzyszył królowi na Rusi, a latem t.r. rokował znów w Podolińcu sprawy czesko-węgierskie. Od sierpnia do grudnia 1470 znów z woj. sandomierskim Dziersławem Rytwiańskim posłował do cesarza Fryderyka III, podejmując kontakty nawiązane przez Fryderyka poprzez przysłanego wcześniej do Polski Rafała Leszczyńskiego. W początkach 1471 r. O. był w Prusach Królewskich jednym z komisarzy polskich rozsądzających spory w Malborku, Gdańsku i Elblągu oraz egzekwujących uchwalenie podatku na spłatę wojsk zaciężnych; potem w Królewcu prowadził rokowania z w. mistrzem. Latem t.r. należał do orszaku panów polskich odprowadzających do Pragi najstarszego syna Kazimierza Jagiellończyka, elekta czeskiego Władysława; jesienią t.r. powrócił do Polski. W r. 1473 należał znów do posłów rokujących w Nysie, potem w Opawie z przedstawicielami roszczącego pretensje do Czech Macieja Korwina. W r. 1474 O., wraz z woj. poznańskim Łukaszem Górką i wielkopolskim starostą generalnym Maciejem z Bnina (Mosińskim), nieudolnie dowodził oddziałami pospolitego ruszenia broniącymi południowej Wielkopolski przed najazdami księcia żagańskiego Jana. Uczestniczył też w nieudanej polskiej wyprawie zbrojnej na Śląsk, a w listopadzie t.r. negocjował we Wrocławiu rozejm z przedstawicielami Macieja Korwina. W początkach lipca 1475 przebywał przy królu w Nowym Korczynie i tu zapewne otrzymał odeń opróżnione przez śmierć Łukasza Górki województwo poznańskie. Układał potem warunki małżeństwa królewny Zofii z brandenburskim Fryderykiem. Jesienią t.r. należał znów do orszaku panów polskich, towarzyszących królewnie Jadwidze wydawanej za Jerzego, księcia bawarskiego na Landshut – poprowadził tam najliczniejszy orszak ze wszystkich panów polskich. W kwietniu 1476 towarzyszył królowi w objeździe Prus.
Podobnie jak ojciec, O. spędził większość życia w służbie królewskiej. W miarę wykształcony (otarł się o uniwersytet, zadbał też o wykształcenie swego syna), dobrze zapewne znający język niemiecki, a chyba i łacinę, największe zasługi położył w dyplomacji, należąc przez całą trzecią ćwierć XV w. do czołowych polskich negocjatorów spraw krzyżackich i czeskich. W Wielkopolsce nie miał takiego znaczenia jak ojciec, dzieląc tam wpływy z co najmniej trzema wybitnymi osobistościami – Łukaszem Górką, Piotrem z Szamotuł i Maciejem z Bnina.
Niełatwy do ustalenia jest stan majątkowy O-a. Wraz z bratem Dobrogostem, jeszcze za życia ojca, w r. 1434 kupił dobra Trzciel w zachodniej Wielkopolsce (miasto z zamkiem i wsiami: Tuczępy, Stara Jabłonka, Rybojady i Siercz). Dziedziczył po ojcu, początkowo (jeszcze w r. 1448) w niedziale z bratem. Po podziale (zapewne w r. 1449) wziął miasto Ostroróg z przyległościami i 1/2 klucza Międzychód w zachodniej Wielkopolsce oraz pojedyncze wsie. Dużo kupował i zamieniał, m. in. w r. 1466 kupił połowę miasta Grodziska z przyległościami (być może drugą połowę posiadał już wcześniej po ojcu), w r. 1474 nabył części w miasteczku Mrocza, w Wałdowie i w Wałdówku na Krajnie. Obok posiadanej wsi Otoczna koło Wrześni on to zapewne lokował nowe wsie: Sędziwojowice i Stanisławowice. Niewiele dostał od króla: w r. 1452 otrzymał na własność 20 łanów lasu królewskiego graniczącego z jego Otoczną, zaś w r. 1473 król zapisał mu 300 grzywien na wielkopolskim poradlnym. Miał też zapisy na królewskiej Krzywej Górze koło Pyzdr. W r. 1446 nazwany jest starostą międzyrzeckim – być może starostwo dziedziczył jeszcze po ojcu; stracił je w bliżej nie znanych okolicznościach przed r. 1450 (może zamieniając na części w Grodzisku?). W sumie pod koniec życia O-a jego majątek szacować można na 4 miasteczka (lub ich części) i ponad 20 wsi. Miał także kamienicę w Poznaniu. Pod koniec życia dokonał dwu dużych fundacji szpitalnych: w r. 1472 uposażył czynszem rocznym 30 grzywien szpital w Ostrorogu, zaś w r. 1475 nadał 36 fl. rocznego czynszu założonemu już przez ojca szpitalowi we Lwówku. Ostatnia informacja o O-u pochodzi z 16 XI 1476, kiedy to zasiadał na sądach ziemskich w Poznaniu, zmarł niedługo potem; dn. 3 V 1477 opróżniony przezeń poznański urząd wojewodziński otrzymał już jego następca – Maciej z Bnina. Szymon Starowolski przekazał w swych „Monumentach” epitafium O-a, które miało się znajdować w kościele parafialnym w Ostrorogu (jest ono jednak zapewne dopiero tworem samego Starowolskiego lub jego informatora).
Jedyną znaną żoną O-a była Beata z Bystrzycy, której w r. 1449 oprawił 400 grzywien posagu i tyleż wiana. Pochodziła z Bystrzycy Lubelskiej i była zapewne identyczna z tego imienia córką Jakuba z Kobylan i Wichny (córki kaszt. sandomierskiego Michała z Bogumiłowic, Czyżowa i Chmielowa, siostry późniejszego kaszt. krakowskiego i namiestnika królewskiego Jana z Czyżowa). Beata była matką późniejszego kasztelana, wreszcie woj. poznańskiego Jana Ostroroga (zob.), ponieważ ten dziedziczył potem po Czyżowskich. Wg W. Dworzaczka O. miał też córkę Burnetę, wydaną potem za Stanisława Siekowskiego. Zapewne identyczna z żoną O-a (choć nie można wykluczyć, że była jego córką) była Beata z Ostroroga, występująca w l. 1490-4 jako ksieni klarysek gnieźnieńskich, która m.in. w r. 1494 cedowała część spadku przypadłego jej po Czyżowskich wnukowi O-a, a synowi Jana, Stanisławowi – późniejszemu kaszt. kaliskiemu (zob.).
Dworzaczek, tabl. 105; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, I; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; Gąsiorowski, Urzędnicy wpol.; Katalog Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, P. 1885 I 129; – Biskup, Trzynastoletnia wojna; tenże, Wokół „landshuckiego wesela” 1475 roku, Zesz. Nauk. UJ, Prace Hist. nr 56, Kr. 1977 s. 90; Callier E., Ostroróg, P. 1891; Gąsiorowski A., Koligacje panów z Ostroroga w XV wieku, Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza, P. 1979 XIII z. 26, w druku; tenże, Urzędnicy zarządu lokalnego w Wpol., (tu błędna wiadomość, jakoby żona O-a pochodziła z Wiśnicza); Papée F., Studia i szkice z czasów Kazimierza Jagiellończyka, W. 1907 s. 51 n., 283n.; Pawiński A., Jana Ostroroga żywot i pismo „O naprawie Rzeczypospolitej”, W. 1884; Świeżawski A., Wcielenie ziemi rawskiej, gostynińskiej i bełskiej do Korony (1462), Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., S. I, Z. 27, Ł. 1962; (O O-u piszą ponadto wszyscy monografiści jego syna Jana – zob.); – Acta capitulorum, II; Acten der Ständetage Preussens, IV–V; Acten der Ständetage Preussens, Königlichen Antheils (Westpreussen), Hrsgb. v. F. Thunert, Leipzig 1896 I; Akta grodz. i ziem., V; Akta radzieckie poznańskie, P. 1925–31 I–II; Akta Unii; Album stud. Univ. Crac., I 45; Cod. Brand., B IV s. 198–200; Cod. epist. saec. XV, I, III; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., II, IV; Długosz, Opera, XIII–XIV; Knigi pol’skoj koronnoj metriki XV stoletija, W. 1914 I; Kod. katedry krak.; Kod. Litwy; Kod. m. Kr.; Kod. Mpol., IV; Kod. Wielkiej Polski, nr 131, 132; Kod. Wpol., V; Łaski, Liber benef.; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607 roku, Wyd. A. Prochaska, L. 1890; Matricularum summ., I, II, IV, V nr 8128; Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kr. 1937; Rachunki królewskie; Rejestr poboru cyzy z miast Wielkopolski w latach 1462–1465, Wyd. A. Bieniaszewski, J. Latzke, „Przegl. Hist.” R. 68: 1977 s. 551; Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, Hrsgb. v. E. Weise, Marburg 1955 II; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 3520a, 3409, 2700, 2759, 4157; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 505n.; Vol. leg., I 58, 77; Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku, Wyd. H. Kowalewicz, W. Kuraszkiewicz, P. 1959 I nr 1612–1614; Wizytacje dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z XVI wieku, Wyd. B. Ulanowski, Kr. 1920; – Arch. Państw. w P.: Poznań Gr. 2 k. 14, 48, 79v., 83, 156v., Gr. 3 k. 61v., Gr. 4 k. 36, Gr. 5 k. 156, 164, Gr. 6 k. 123, 149, 151, 245v., Gr. 7 k. 204v., 290v., Gr. 8 k. 53v., Gr. 9 k. 1, 58, Gr. 56 k. 15, 88, Gr. 58 k. 32, 48, 65v., Kościan Gr. 1 k. 112v., 137v., 173v., Gniezno Gr. 1 k. 27, 38, 120, 191, Poznań Z. 10 k. 52, Z. 12 k. 186v., 187, Z. 14 k. 28v., 41, 41v., 73, 98, 141, 158v., 171, 176v., 208v., 241v., 262, Z. 15 k. 41, 73, 88v., 92, 101, 109, 116, 152v., Z. 16 k. 93, 150, 170, Z. 17 k. 7v., 77, 112v., 140v., Z. 19 k. 12, Z. 20 k. 3, 9, 22v., 30, Kalisz Z. 8 k. 26, Z. 10 k. 72v., 258, Z. 11 k. 190v., 172, Konin Z. 4 k. 189, Z. 5 k. 2v., Pyzdry Z. 10 k. 54v., Z. 11 k. 41, Z. 14 k. 30, 51v., 57v., 66, 67, 75v., 95, Kościan Z. 10 k. 265v.–266, Z. 13 s. 266, Z. 14 k. 60, Z. 16 k. 88v., 101v., 107; B. Kórn.: rkp. 11266 (Leitgeber S., Ostrorogowie, P. 1965); Materiały Pracowni Słownika Hist. Geogr. Średniowiecznej Wpol. w P., (Ostroróg, Grodzisk, Międzychów, Wojnowice); Materiały Słownika Historyczno-Geograficznego województwa lubelskiego w średniowieczu, Oprac. S. Kuraś, (Bystrzyca).
Antoni Gąsiorowski