Jabłonowski Stanisław Paweł h. Prus III (1762–1822), poseł nadzwyczajny w Berlinie w okresie Sejmu Czteroletniego, senator kasztelan i wojewoda. Ur. 15 II w Annopolu. Był synem księcia Antoniego Barnaby, woj. poznańskiego, potem kasztelana krakowskiego, i jego pierwszej żony Anny Sanguszkówny. W r. 1783 został J. szefem regimentu gwardii pieszej litewskiej (który zdaje się odkupił od ks. A. K. Czartoryskiego), w r. 1784 został generał majorem, potem generał lejtnantem. Mimo wysokich stopni był wojskowym tylko z imienia, a faktyczne szefostwo gwardii sprawował za niego płk J. Deskur. Gdy w r. 1786 J. posłował na sejm z woj. poznańskiego, zaatakował wraz z F. Ks. Branickim, K. N. Sapiehą, A. Rzewuskim i in. przygotowany przez Departament Wojskowy projekt regulaminu dla kawalerii narodowej i straży przedniej, godzący w system towarzyski, a więc w szlachtę. Występując ostro przeciw Radzie Nieustającej jako dziełu «zagranicznej przemocy i podłej w kraju podległości», piętnował fakt, że do pracy nad regulaminem Departament powołał niższych oficerów, przez co «młodzi starszym prawa pisali». W r. 1788 jako poseł z woj. wołyńskiego podpisał akt konfederacji. Należał do przeciwników króla. Na sesji 30 X, nie chcąc dopuścić do odczytania projektu broniącego Departamentu Wojskowego, wniósł projekt stolnika J. Czartoryskiego o przywrócenie Komisji Wojskowej. Na naradzie u króla (2 XI) Jabłonowscy, ojciec i syn, Potoccy i in. wprawdzie dali się zjednać dla obrony Departamentu, ale na sesji sejmowej 15 XI, chcąc przeszkodzić dyskusji na ten temat, J. pod wpływem posła pruskiego w Polsce Lucchesiniego poruszył drażliwą sprawę ewakuacji wojsk carskich z Rzpltej; jeszcze ostrzej domagał się tego 19 II 1789 r. Dn. 19 I t. r. atakował wraz z innymi posłami Radę Nieustającą, która właśnie w tym dniu padła. Dn. 22 XI J. został zastępcą dotychczasowego posła polskiego przy dworze pruskim, J. Czartoryskiego, i wyjechał do Berlina. J. Czartoryski, szwagier J-ego, nie chciał pozostawać dłużej w Berlinie i on to wysunął kandydaturę J-ego, którą mocno poparł Lucchesini. Do pruskiego ministra Hertzberga pisał o J-m: «il est bon garçon, assez borné, constammement zélé pour la cause prussienne, ennemi déclaré du roi de Pologne et de Russes». Mimo zastrzeżeń, jaki wybór ten budził u króla i w Deputacji do Interesów Cudzoziemskich, J. przybył do Berlina już 11 XII, choć dopiero 27 IV 1790 r. został mianowany formalnie postem nadzwyczajnym i pełnomocnym. Pierwszą audiencję odbył 13 XII. Przyjechał w chwili, kiedy przymierze polsko-pruskie stawało się coraz bardziej aktualne. W ciągu stycznia i lutego 1790 r. J. brał udział we wspólnych naradach z J. Czartoryskim i przybyłym z Warszawy Lucchesinim nad sprawą przymierza. W marcu rozmawiał z Hertzbergiem i gen. Bischoffswerderem o cesji Gdańska i Torunia i, zgodnie z otrzymanym poleceniem (wkrótce odwołanym), o możliwościach zaciągnięcia w Prusach pożyczki w wysokości 1 miliona talarów. Do rozmów prusko-austriackich w Reichenbachu (lipiec 1790) J. nie został dopuszczony. Zetknął się tam z tajnym wysłannikiem Galicjan, T. Morskim, który nie ufając ani talentom politycznym J-ego, ani jego charakterowi, lekceważył pesymistyczne wypowiedzi posła polskiego w sprawie Galicji i ewentualnej wojny prusko-austriackiej. J. uważał misję Morskiego za «akt szaleństwa i śmieszności». Toteż J. i Morski, odmiennie oceniając sytuację, działali stale rozbieżnie, a nawet wzajemnie sobie przeszkadzali. W dodatku Morskiego popierał I. Potocki, który nie ufał «rzekomej mądrości» J-ego, ten zaś krytykował teraz pruską politykę Potockiego. To wszystko nie robiło dobrego wrażenia na politykach pruskich. Wprawdzie 10 VII J. został wreszcie przyjęty przez Fryderyka Wilhelma II, aby wręczyć list Stanisława Augusta, ale aż do końca żadnej roli w Reichenbachu nie odegrał. Nie odegrał jej także potem, a jego rozmowy z królem pruskim czy Hertzbergiem na tle pogarszającego się stosunku Prus do Polski nie dawały żadnych rezultatów. J. zawiadomił Fryderyka Wilhelma o uchwaleniu Konstytucji 3 Maja i otrzymał od niego bardzo przychylną odpowiedź ustną. Sugestie rezydenta saskiego Essena, jakoby J. wyłudził od króla w sposób podstępny odpowiedź piśmienną, którą w Polsce potraktowano jako akt dyplomatyczny, nie są prawdziwe. Na sesji sejmowej 17 V 1791 r. odczytano natomiast depeszę J-ego o życzliwości Fryderyka Wilhelma dla Konstytucji, o czym także donosił (14 V) Stanisław August posłowi polskiemu w Londynie, Bukatemu. Starania J-ego o gwarancję Prus dla Konstytucji (jeszcze we wrześniu 1791 r. J. złożył w tej sprawie notę) pozostały bez rezultatu. Stanowisko J-ego w Berlinie, od początku bynajmniej nie mocne, malało coraz bardziej. Przebywał w tym okresie dłuższy czas w kraju (od października 1791 do marca 1792, w lipcu t. r. wyjechał ponownie z Berlina); zastępował J-ego w czasie jego nieobecności chargé d’affaires legacji polskiej, B. Zabłocki. W sierpniu 1792 r. starał się J. o odwołanie go ze stanowiska posła, co jednak nastąpiło dopiero 10 XII t. r. Podobnie jak jego poprzednik, Czartoryski, J. nie dorastał do powierzonych mu zadań. Wprawdzie były one szczególnie trudne ze względu na dwulicowość Prus, tym niemniej J. nie umiał sobie wyrobić żadnego autorytetu nawet wśród członków polskiej legacji, odnoszących się do niego z lekceważeniem (jej sekretarz Aloy). Zarzucano mu zbytnią uległość wobec Lucchesiniego, a przebywający w Berlinie w lecie 1790 r. Piatoli krytykował go za kompletny brak orientacji i nieinformowanie rządu polskiego o sprawach najbardziej istotnych. W dodatku jego zachowanie i niedorzeczny zbytek, którym się otaczał, wszystkich raziły. W kilkanaście lat potem także i Kołłątaj niechętnie się o nim wyrażał.
Nie znamy losów J-ego w okresie Targowicy i powstania kościuszkowskiego. Słychać o nim dopiero w czasach Księstwa Warszawskiego. Został honorowym członkiem Tow. Przyjaciół Nauk, ale niczym się tam nie zaznaczył. W r. 1807 został senatorem kasztelanem. W sierpniu t. r. naglona przez Francuzów Komisja Rządząca wyznaczyła J-ego i F. Twarowskiego na komisarzy do rozgraniczenia Księstwa Warszawskiego z Prusami i wytyczenia drogi wojskowej między Saksonią a Księstwem (instrukcja dla komisarzy z 19 VIII t. r.). Za pełnienie tej funkcji otrzymał J. 18 000 złp. Nie doczekawszy się listów uwierzytelniających od Fryderyka Augusta, które nadeszły znacznie później, komisarze wyjechali do Elbląga i działali pod nadzorem marszałka Soulta. W związku z konwencją bajońską J., bliski prawdopodobnie F. Łubieńskiemu, wyjechał w lipcu 1808 r. jako komisarz saski do Berlina w celu porozumienia się z intendentem Daru i odebrania ostatecznego wykazu dłużnych sum. Wprawdzie interwencja J-ego przyniosła zmniejszenie ogólnej sumy o przeszło 4 miliony franków, ale Daru nie chciał podpisać sporządzonego przez siebie wykazu. Z początkiem stycznia 1809 r. J. wszedł do komisji do układów z dłużnikami sum bajońskich, która miała być czynna od 10 i do początków marca pod prezydencją J. Wybickiego, ale działalność jej została znacznie przedłużona. W czasie wojny polsko-austriackiej Rada Stanu opuszczając Warszawę zamianowała J-ego w kwietniu 1809 r. komisarzem rządowym dla utrzymania porządku, pertraktowania z władzami austriackimi i ochrony interesów ludności. Tymczasem po wkroczeniu wojsk austriackich do Warszawy jej nowy gubernator S. Julien przejął wszystkie czynności J-ego, nie natrafiając z jego strony na żaden sprzeciw. J-emu brano powszechnie za złe jego zachowanie, tym bardziej że ucisk austriacki wzmagał się. J. utrzymywał stosunki z władzami austriackimi, ale był tak bojaźliwy, że nie zdobył się wobec nich na żadne śmielsze wystąpienie w obronie interesów obywateli ani też na żadną akcję w departamencie warszawskim. Natomiast po wyjściu Austriaków «okazana wszędzie bojaźliwość – jak notuje Niemcewicz – nadgradza (gdy zniknie trwoga) wielkim ruchem, wielkim około małości zatrudnieniem się i drukowanymi odezwami». Dn. 5 VI J. zawiadomił Radę Stanu o oswobodzeniu Warszawy. W r. 1812 został J. senatorem wojewodą. W atmosferze przygotowań do wojny 1812 r. wszedł do delegacji, którą Konfederacja Generalna wysłała do Drezna do Fryderyka Augusta z prośbą, aby do niej przystąpił. W imieniu delegacji J. wypowiedział mowę (11 VII). Po powrocie do Warszawy na publicznej sesji Rady Generalnej Konfederacji w dn. 3 VIII J. zawiadomił o akcesie króla i zdał sprawę z czynności delegacji w Dreźnie. Na sejmie 1818 r. J. jako przedstawiciel senatu należał do sześcioosobowej deputacji, która zawiadomiła cara Aleksandra I o połączeniu się obu izb (27 III). W kwietniu głosował przeciw kompromisowemu projektowi o zmianie prawa małżeńskiego, poparł natomiast projekt kodeksu karnego. J. zmarł w drodze do dóbr swoich na Wołyniu 27 IV 1822 r. Był odznaczony Orderem św. Stanisława (1784) i Orła Białego (1790). Żonaty z Jadwigą z Walewskich, rozwiedzioną z Janem Steckim chorążym kor., miał synów: Antoniego, członka Tow. Patriotycznego, wicereferendarza Król. Pol., i Stanisława.
Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Uruski; – Askenazy Sz., Przymierze polsko-pruskie, W. 1918; Dembiński B., Polska na przełomie, W., Lw., P. [b. r.]; tenże, Misja Ignacego Potockiego w Berlinie w r. 1792, „Kwart. Hist.” R. 51: 1937 s. 181; Dutkiewicz J., Prusy a Polska w dobie Sejmu Czteroletniego, „Przegl. Hist.” 1936 s. 82–3; Herrmann E., Geschichte des russischen Staates, Gotha 1860 VI 364; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 233, 243, 255, 291, 448, 528, 568, 625, 712–3, 716, II 37, 40, 58, 66, 73, 116, 157, 160, 166, 218, 233, 237, 251, 257–8; Konopczyński W., Polska a Turcja, W. 1936; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Łojek J., Materiały do historii polskiej służby zagranicznej w latach 1788–1795, „Przegl. Hist.” 1962 T. 53 z. 3 s. 520–30; Machalski E., Ludwik Gutakowski, prezes Rady Stanu i ministrów, Dubno 1938; Mencel T., Feliks Łubieński, W. 1952; Michalski J., Z dziejów Tow. Przyjaciół Nauk, W. 1953; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 r., W. 1935; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905; Willaume J., Fryderyk August jako książę warszawski, P. 1939; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922; – Arch. Wybickiego, I–II; Dyaryusz Seymu… 1788, W. [b. r.]; Dyaryusz seymu 1790, W. [b. r.]; Dyaryusz seymowy z r. 1812; Dyaryusz seymu Królestwa Polskiego 1818, W. [b. r.] I, II, III; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–13, Kr. 1914; Korespondencja ks. Józefa Poniatowskiego z Francją, P. 1921–9; Koźmian K., Pamiętniki, P. 1858 I; Krasicki I., Korespondencja, Wr. 1958; Materiały do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1918; Mowa JOKs… J-ego, dn. 2 XI 1786; Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta. Dokumenta do historii drugiego i trzeciego rozbioru, Wyd. W. Kalinka, P. 1868 s. 155–6, 170, 188, 285, 328, 342, 353, 362, 365–6, 377, 378, 380, 382, 395, 396, 397, 398; Pamiętniki J. U. Niemcewicza 1809–1820, I: 1809–13, P. 1871 s. 44, 61–2, 73, 75–6, 103–4; Przymówienie się… J-ego… dnia 19 I 1789 r.; Przymówienie się tegoż ex turno dnia 4 XI (1786); Źródła do dziejów II i III rozbioru Polski, Lw. 1902; – „Gaz. Warsz.” 1812 dod. do nr 54 s. 964, 966, nr 63 s. 1149–52; „Kur. Warsz.” 1822 nr 113; – Kartoteka polskich dyplomatów Pracowni Stosunków Międzynarodowych IH PAN, udostępniona przez E. Rostworowskiego.
Helena Wereszycka