Rzewuski Stanisław (1806–1831), badacz literatury, historyk filozofii, oficer powstania 1830 r. Był synem Wacława Seweryna (zob.) i Rozalii z Lubomirskich (zob.), starszym bratem Leonsa (Leona) (zob.). Ur. 24 VI w Wiedniu. Odebrał staranne i wszechstronne wykształcenie domowe.
W l. 1822–4 R. wraz z bratem Leonem przebywał w Paryżu, gdzie studiował literaturę i filozofię na Sorbonie, uzyskując w r. 1824 stopień doktora filozofii. Owocem studiów były dwie rozprawy: De la poésie lyrique et en particulier de Jean Kochanowski… (Paris 1824, w języku polskim: Rys rozprawy […] o poezji lirycznej z uwagami Tytusa Potockiego, „Dzien. Warsz.” 1826 t. 3) oraz De Ionica philosophia commentatio (Paris 1824). W Rozprawie o poezji lirycznej R. poddawał poezję radykalnemu podziałowi na dawną (klasyczną) – «epiczną» i nową (romantyczną) – «liryczną». W tej ostatniej dostrzegał «poezję czującą i żyjącą», kontemplacyjną, zbudowaną na wewnętrznym konflikcie «głębokości myślenia i namiętności serca».
W Paryżu R. wszedł w środowisko chrześcijańskich tradycjonalistów (L. de Bonald, J. de Maistre, F. de Lamennais), stał się zwolennikiem ultramontanizmu i rzecznikiem doskonalenia moralnego w oparciu o katolicyzm. Przyczynę niewoli narodowej odnajdywał w społeczeństwie: «gdyby zaród tej śmierci nie był nurtowanym wewnątrz kraju, nigdy by nie został podbitym» (fragment Dziennika R-ego z r. 1824).
Po powrocie do kraju, we wrześniu 1824, R. wraz z bratem Leonem przyjęty został do Wojskowej Szkoły Aplikacyjnej. Po jej ukończeniu i złożonym 12 X 1826 egzaminie otrzymał nominację na stopień podporucznika do I kompanii lekkiej artylerii pieszej, stacjonującej w Grójcu. Ze względu na pierwsze poważne symptomy choroby płuc, R. złożył prośbę o dymisję, która została jednak odrzucona przez w. ks. Konstantego. W zamian otrzymał urlop w celu leczenia zdrowia u wód. Już w lecie 1827 przebywał na 2,5-miesięcznym urlopie w uzdrowiskach: Salzbrunn (Szczawno Zdrój) i Reinerz (Duszniki Zdrój). Od marca 1828 z kolei 15-miesięczny urlop spędzał na Śląsku. Możliwe, że w r. 1829, w trakcie kolejnego urlopu wyjeżdżał do Drezna, gdzie m. in., wraz z Antonim E. Odyńcem, odwiedził L. Tiecka.
Po powrocie z urlopu – 11 XII 1829 – R. otrzymał przeniesienie do Dyrekcji Materiałów Artylerii w Warszawie. W tym też czasie wraz z Tytusem Działyńskim i Władysławem Zamoyskim redagował dla prasy paryskiej wiadomości o bezprawiu panującym w Król. Pol. w związku z procesem członków Tow. Patriotycznego. Ogłosił rozprawy: Wiadomość o fabryce prochu w Nissie (W. 1828) oraz Myśli o zastosowaniu fizjologii do historii, mianowicie polskiej („Pam. Fiz., Mat. i Statystycznych Umiejętności” 1830).
R. obracał się w zróżnicowanych politycznie środowiskach (od liberalnego „Kuriera Polskiego” po salon literacki Kajetana Koźmiana). Na – przedwczesny jego zdaniem – wybuch powstania zapatrywał się krytycznie, usiłował skupić wpływowych polityków wokół ks. Adama Czartoryskiego, widząc w nim największy autorytet polityczny kraju. Frakcja, przez przeciwników zwana «hrabiowską» (bracia Rzewuscy, Tytus Działyński, Władysław Zamoyski, Bernard Potocki), miała stanowić przeciwwagę dla radykalnych poczynań «klubu patriotycznego». I tak, w styczniu 1831, R. brał udział w intrydze, która miała na celu «ostrzeżenie» gen. Józefa Chłopickiego przed rzekomymi knowaniami klubistów, czego rezultatem było krótkotrwałe aresztowanie Joachima Lelewela.
W lutym 1831, po złożeniu naczelnego dowództwa przez Michała Radziwiłła, R. układał projekt zarządu m. Warszawy przez gubernatora wojennego. Dn. 29 III 1831 awansował na stopień porucznika, a w kwietniu t. r., ze względu na gwałtownie pogarszający się stan zdrowia, opuścił Warszawę i zamieszkał w Grójcu. Dn. 3 V 1831 został członkiem przybranym Tow. Przyjaciół Nauk. Cieszył się szacunkiem różnych środowisk politycznych z racji swej intelektualnej dojrzałości i «właściwej miary» (W. Zamoyski).
Paryski „L’Avenir” zamieścił w tym czasie plotkę o rzekomym kandydowaniu R-ego na tron belgijski. Informacja ta, szeroko powtarzana w Warszawie, wywołała oburzenie jego matki, która uznała ją za niestosowną fantazję. R. zmarł w Krakowie 2 VII 1831, pochowany został na cmentarzu przy kościele św. Bronisławy (wedle życzenia – «w pobliżu mogiły Kościuszki»), w r. 1853, na życzenie brata Leona, zwłoki przeniesiono do kościoła Kapucynów.
R. był żonaty od maja 1831 (ślub w Małej Wsi, pow. czerski, paraf. Belsk) z Józefą z Walickich (1808–1880), córką Józefa, star. mszczonowskiego, i Klementyny Kozietulskiej, siostry płk. Jana Kozietulskiego, 2. v. Zdzisławową Zamoyską (od r. 1834). Małżeństwo było bezdzietne.
Portret – litografia współcz., nieznanego malarza, reprod. w: Skowronek J., Tessaro-Kosimowa J., Warszawa w powstaniu listopadowym, W. 1980 s. 121; – Nowy Korbut, VI (mylnie przypisany R-emu pseud. Rzewuskiego Stanisława <1864–1913>, dramaturga); Bibliogr. filozofii pol., I; Kossakowski, Monografie, II; Pułaski, Kronika; Żychliński, IX 163 (dotyczy żony R-ego), XI; – Kraushar A., Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, Kr. 1906 VIII 29; Łojek J., Opinia publiczna a geneza powstania listopadowego, W. 1982; Łoś R., Artyleria Królestwa Polskiego, 1815–1831, W. 1969; Meloch M., Warszawa w pierwszych dniach powstania listopadowego, w: Studia z dziejów Warszawy 1830–1831, W. 1937; Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 304; Oppman E., Warszawskie „Towarzystwo Patriotyczne” 1830–1831, W. 1937; Rostocki W., Władza wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym, Wr. 1955 s. 53; Smoleński W., Szkoły historyczne w Polsce, Wr. 1952; Starnawski J., O Janie Kochanowskim na ziemi i w mowie Ronsarda, w: Jan Kochanowski. Twórczość i recepcja, Pod. red. Z. J. Nowaka, Kat. 1985 I; Śliwiński A., Joachim Lelewel, W. 1918; – Barzykowski, Hist. powstania, II; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II 125; Dębicki L., Portrety i sylwetki z XIX stulecia, S. I, Kr. 1905; Gawroński F. S., Pamiętnik r. 1830/31, Kr. 1916; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; [Kołaczkowski K.], Wspomnienia jen. K. Kołaczkowskiego, Kr. 1897 II 97; Koźmian A. E., Wspomnienia, P. 1867 I 327, II 106–7, 132, 324, 328, 331, 451–2; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Lelewel J., Listy emigracyjne, Kr. 1949 II; tenże, Pamiętnik z roku 1830–31, W. 1924; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego, W. 1984 II; Odyniec A. E., Listy z podróży, W. 1961 I 85–7; Popiel P., Pamiętniki, Kr. 1927; tenże, Pisma, Kr. 1893 II; Prek F. K., Czasy i ludzie, Wr. 1959, Roczniki Wojskowe Król. Pol. za l. 1827–1830 (W.); [Rolle J. A.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 III; Rzewuska R., Mémoires, Roma 1939 II 191–5; Rzewuska z Jaczewskich J., Wielka rodzina w wielkim narodzie, Kr. 1879; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1913–18 I–II; – „Kur. Pol.” 1831 nr 560, 562 (nekrologi); – B. Kórn.: rkp. 7349 k. 358–374 (listy R-ego do T. Działyńskiego); B. Ossol.: rkp. 5738/I (listy R-ego do J. Buczyńskiego z l. 1826–8); – Kartoteka oficerów WP 1815–1830 r. Zbigniewa Zacharewicza z Kr.
Małgorzata Kamela