Stanisław z Łowicza (zm. po 1540), humanista, doktor medycyny, profesor Uniwersytetu Krakowskiego.
Pochodził z Łowicza w diec. gnieźnieńskiej, był synem Jana.
Na Uniw. Krak. wpisał się S. w semestrze letnim 1511. Był uczniem Jana z Oświęcimia zwanego Sakranem, ale jak sam stwierdził, również inni «świetniejsi mistrzowie wpłynęli na jego wiek młodzieńczy i wykształcenie». Możliwe, że w l. 1512–14 przebywał na studiach zagranicznych (w Rzymie?), gdzie zdobył tytuł bakałarza. Należał do wybitnych indywidualności krzewiących w Krakowie prądy humanistyczne; wydał listy F. Filelfa (Philelphusa) „Epistolae familiares” (kolejne, zmienione wydania ukazywały się pod różnymi tytułami w Krakowie w oficynie Jana Hallera w l. 1512, 1513 i 1517), dedykując je zwolennikowi nowych prądów, bp. płockiemu Erazmowi Ciołkowi. Działalność dydaktyczną rozpoczął być może jako bakałarz w r. 1516 w Bursie Ubogich. Dn. 16 IV 1517 ponownie (?) wpisał się na Uniw. Krak.; t.r. został promowany na magistra sztuk wyzwolonych i rozpoczął wykłady jako docent extraneus poza wydziałem. Dn. 25 I 1519 został wybrany na seniora Bursy Jerozolimskiej; na stanowisku tym pozostał do r. 1524. W tym czasie często występował przed sądem rektorskim w sprawach studentów bursy. Był dobrym dydaktykiem, propagującym także wśród studentów idee humanizmu. W r. 1520 ogłosił „Modus epistolandi” – podręcznik epistolograficzny swego mistrza Jana z Oświęcimia i na jego podstawie prowadził wykład w półr. letn. t.r. W r. 1521 wydał własne kompendium pisania listów De arte componendi et resolvendi epistolas… (częściowo oparte na pracy Konrada Celtisa „Tractatus de condendis epistolis”, Ingolstadt 1492), do którego dołączył krótki przewodnik ortograficzny Enchiridion ortographie. T.r. opublikował również reguły i przykłady listów Stanisława Biela „Exordia epistolarum Stanislai Albini…”.
S. zapoczątkował w Krakowie teatr szkolny; wraz ze studentami Bursy Jerozolimskiej (głównie pochodzenia szlacheckiego: Jakubem Kryskim, Mikołajem Kobyleńskim, Jerzym Latalskim, Pawłem Głogowskim, Janem Wolskim i in.) przygotował wystawienie łacińskiej sztuki humanisty niemieckiego J. Lochera „Iudicium Paridis”, z którą wystąpił m.in. na dworze królewskim wobec królowej Bony i królewicza Zygmunta Augusta w lutym 1522. W przedstawieniu brał udział (w roli Junony) Szymon z Łowicza, syn Macieja, niesłusznie określany jako brat S-a. T.r. sztuka została wydana drukiem; w liście dedykacyjnym skierowanym do marsz. dworu królowej Mikołaja Wolskiego S. odżegnywał się od «gier plautowskich i terencjuszowskich», które proponował pozostawić ludowi. Dn. 27 V 1524 został S. powołany do Kolegium Mniejszego i rozpoczął wykłady na Wydz. Filozoficznym. W r. 1529 był dziekanem tego wydziału. Równocześnie studiował medycynę; dn. 22 I t.r. jest potwierdzony jako bakałarz medycyny, a 16 II 1531 został promowany przez Łukasza Noskowskiego na doktora medycyny (jako jeden z nielicznych doktorów medycyny promowanych w Krakowie). Dn. 9 V 1535 znalazł się wśród kolegiatów Kolegium Większego, rewidujących dokumenty erekcji kolegiaty św. Anny w Krakowie. Dn. 18 III 1538 wystąpił jako dziekan Wydz. Medycznego. Do końca życia pozostał członkiem Kolegium Mniejszego i prowadził wykłady na Wydz. Filozoficznym. Zmarł po 15 X 1540.
S. występuje w powieściach „Wójt wolborski” Anny Kowalskiej (W. 1954) i „Skrzyżowane berła” Jana Piaseckiego (W. 1961).
S. mylony jest z dwoma innymi Stanisławami z Łowicza, działającymi na Uniw. Krak. w 1. poł. XVI w. Starszy Stanisław z Łowicza (zm. ok. 1550), profesor teologii Uniw. Krak., znany kaznodzieja w kościele św. Anny, otrzymał stopień doktora teologii 30 IV 1526, a od r. 1530 był proboszczem w Pajęcznie. Brano go za S-a z powodu prowadzonych wykładów i posiadanych beneficjów, szczególnie w l. 1517–20, kiedy wykładał na Wydz. Filozoficznym, chociaż S. czynił to poza wydziałem jako extraneus. S. mylony jest również ze Stanisławem Biedą (zob. Bieda Stanisław) z Łowicza (zm. 1574), mnichem zakonu bożogrobców miechowskich, doktorem teologii i pisarzem teologicznym. S-owi przypisywano utwory Biedy dotyczące kultu Niepokalanego Poczęcia NMP oraz zbiór reguł życia zakonnego.
Estreicher; Nowy Korbut; – Chodynicki, Dykcyonarz, II 73; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Kośmiński, Słown. lekarzów; PSB (Bieda Stanisław); – Wachholz L., Wydział lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego i jego grono nauczycielskie od r. 1364–1918, Kr. 1935 s. 43–4; – Barycz, Historia UJ; Czapnik M., Bożogrobca Stanisław z Łowicza i jego księgozbiór, w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi. Studia i materiały, Red. J. Wojakowski, W. 1996 XVII 17–49; Fijałek J., Studia do dziejów uniwersytetu krakowskiego i jego wydziału teologicznego w XV wieku, Rozpr. AU Wydz. Filol., S. II, T. 14: 1899 s. 18, 36; Grabowski A., Starożytności historyczne polskie, Kr. 1840 I 102 (mylnie jako Szymon); Hist. Nauki Pol., VI; Kotula R., Właściciele rękopisów i starodruków, Lw. 1929 s. 65; Koźmian A. E., Wyciągi piotrowickie, Wr. 1842 s. IX–X; Król B., Mrozińska S., Raszewski Z., Inscenizacja „Iudicium Paridis” na Wawelu w roku 1522, „Pam. Teatr.” 1954 z. 1 s. 3–22; Lipiński J., Sztuka aktorska w Polsce 1500–1633, W. 1974; Morawski, Historia UJ, II; Sołtykowicz J., O stanie Akademii Krakowskiej, Kr. 1810 s. 201; Winniczuk L., Epistolografia. Łacińskie podręczniki epistolograficzne w Polsce w XV–XVI wieku, W. 1953 s. 36–7, 54–60; Wiszniewski, Hist. liter. pol., VI 134–5, 315, VII 226–8, IX 178, 205, 410; Wójcicki K. W., Teatr starożytny w Polsce, W. 1841 I 105, 108; – Acta rectoralia, II; Album stud. Univ. Crac., II 130, 171; Birkenmajer L., Zapiski historyczne wśród starych almanachów Biblioteki Jagiellońskiej, „Kwart. Hist.” R. 17: 1903 s. 417; Conclusiones Univ. Crac., s. 199, 236–7; Liber beneficiorum et benefactorum Universitatis Iagiellonicae in saeculis XV–XVIII, Wyd. J. Michalewicz, M. Michalewiczowa, Kr. 1991 V cz. 1 s. 96; Liber diligentiarum; Statuta nec non liber promotionum, s. 164, 182; – Arch. UJ: Mater. L. Hajdukiewicza (Stanisław z Łowicza); B. Jag.: rkp. 5359 t. 7 k. 97; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1598 k. ostatnia.
Maria Michalewicz