Straszewicz Stefan (1889–1983), matematyk, profesor Politechniki Warszawskiej.
Ur. 9 XII w Warszawie, był synem Walerego (zm. 1896), oficera armii rosyjskiej, i Kornelii Eufemii z Kuczkowskich, nauczycielki, bratankiem Ludwika (zob.) i Zygmunta (zob.), bratem Jana Wacława (zob.) oraz bratem stryjecznym Czesława (zob.) i Bohdana (zob.).
Początkowo S. uczył się w gimnazjum kolejowym w Skierniewicach, a następnie w Gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie, skąd został usunięty w r. 1905 za udział w strajku szkolnym. Odtąd uczył się samodzielnie i wiosną 1906 zdał maturę jako ekstern w szkole realnej w Białymstoku. W r. akad. 1906/7 był słuchaczem Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego Tow. Kursów Naukowych w Warszawie. Jesienią 1907 wyjechał do Szwajcarii, gdzie studiował matematykę na uniw. w Zurychu; słuchał wykładów A. Hurwitza, E. Schmidta i E. Zermelo z matematyki oraz A. Einsteina z fizyki. Wraz ze studiującymi tam Polakami: Stefanem Bobrem, Zygmuntem Janiszewskim i Tadeuszem Sierzputowskim zorganizował studenckie kółko matematyczne. Przy seminarium matematycznym pełnił też przez pewien czas funkcję bibliotekarza. Dodatkowo brał udział w niektórych wykładach i ćwiczeniach zuryskiej politechniki (Eidgenössische Technische Hochschule). Interesując się szczególnie geometrią, opracował w r. 1909 metodę wykreślania stycznych do krzywych na przykładzie elipsy. Studia uniwersyteckie zakończył uzyskaniem absolutorium w r. 1911. Po powrocie t.r. do Warszawy odbył roczną służbę wojskową w armii rosyjskiej, a następnie w r. szk. 1912/13 uczył matematyki w warszawskich żeńskich gimnazjach K. Kochanowskiej oraz Jadwigi Kowalczykówny i Jadwigi Jawurkówny, a także jako asystent Henryka Czopowskiego wykładał geometrię analityczną i wykreślną w warszawskiej Średniej Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda. Latem 1913, dzięki stypendium Kasy im. Mianowskiego, wyjechał ponownie do Zurychu, gdzie pracował jako nauczyciel szkoły prywatnej M. Husmanna. Prowadząc równocześnie na uniwersytecie badania w zakresie topologii, opublikował rozprawę dotyczącą teorii zbiorów wypukłych w przestrzeni euklidesowej n-wymiarowej pt. Beiträge zur Theorie der konvexen Punktmengen (Zürich 1914), na podstawie której, zaopiniowany przez Zermelo, doktoryzował się w r. 1914 (dyplom otrzymał 18 I 1915) na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym uniw. w Zurychu. W tym okresie przetłumaczył z języka niemieckiego książkę R. Dedekinda „Ciągłość a liczby niewymierne” (W. 1914), a także, kontynuując badania w zakresie geometrii, sformułował podstawowe równania trygonometrii hiperbolicznej i opracował nową oryginalną definicję łuku zwykłego (Über den Begriff des einfachen Kurvenbogens, Zürich 1917). Podczas pobytu w Szwajcarii należał w l. 1915–18 do polskiego Stow. «Filarecja».
Na początku r. 1919 wrócił S. do Warszawy; uczył odtąd matematyki w gimnazjach: Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich oraz im. Jana Zamoyskiego (w obu do r. 1920) oraz wykładał w Państw. Inst. Pedagogicznym (do r. 1923), Wolnej Wszechnicy Polskiej (do r. 1939). W r. 1919, jako docent, podjął też wykłady z geometrii analitycznej na Politechn. Warsz. W r. 1920 został członkiem Polskiego Tow. Matematycznego (PTM). W lipcu t.r. przerwał zajęcia i do października uczestniczył w stopniu podporucznika w wojnie polsko-sowieckiej. W l. 1921–3 prowadził, również jako docent, wykłady z matematyki także w Oficerskiej Szkole Topografów i SGGW, a od r. 1921 był wykładowcą matematyki na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Warsz. W l. 1923–5 sprawował funkcję redaktora naczelnego „Przeglądu Matematyczno-Fizycznego”, organu Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych. Kontynuując badania z topologii, habilitował się z tego zakresu w r. 1926 na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz. na podstawie rozprawy Über die Zerschneidung der Ebene durch abgeschlossene Mengen („Fundamenta Mathematicae” T. 7: 1925). Odtąd pracował tamże jako docent (do r. 1939), a studenckie Koła Chemików i Przyrodników kilkakrotnie wydały jego autoryzowane wykłady Matematyka dla przyrodników (W. 1927, 1928, 1930). Wspólnie z Kazimierzem Kuratowskim opublikował pracę Généralisation d’un théorème de Janiszewski („Fundamenta Mathematicae” T. 12: 1928), w której uogólniając wyniki Janiszewskiego o rozcinaniu płaszczyzny, dowiódł dwóch nowych twierdzeń opisujących ten problem. Osiągnięcia S-a w zakresie topologii, m.in. teoria ciał wypukłych oraz wyniki badań nad rozwiązaniem płaszczyzny przez zbiory domknięte, a zwłaszcza zawarte w rozprawie habilitacyjnej twierdzenia o ilości obszarów, na które rozcina płaszczyznę suma dwóch zbiorów domkniętych, stały się punktem wyjścia dla wielu prac topologów polskich, m.in. Kuratowskiego, Stefana Mazurkiewicza i Bronisława Knastera.
Na Politechn. Warsz. prowadził S. zajęcia od r. 1926 jako zastępca profesora, a od r. 1927 jako profesor nadzwycz. kontraktowy. Dn. 28 I 1928 objął tamże jako profesor nadzwycz. kierownictwo Katedry Matematyki na Wydz. Inżynierii Lądowej. W r. 1932 został jego dziekanem; 26 IX 1933 doprowadził do jego połączenia z wydziałami Inżynierii Wodnej i Geodezyjnym w jeden Wydz. Inżynierii. W l. 1933–5 był dziekanem Wydz. Inżynierii, a potem w r. akad. 1936/7 jego prodziekanem. Dodatkowo w tym okresie wykładał matematykę w Szkole Podchorążych Saperów (1935–9) i Wyższej Szkole Inżynierii Wojskowej (1936–9). Dn. 23 VIII 1938 został profesorem zwycz. W r. akad. 1938/9 był prorektorem Politechniki; na funkcję tę został także wybrany na r. akad. 1939/40.
Duże znaczenie miała działalność S-a w zakresie metodyki nauczania matematyki, doskonalenia programów szkół oraz kształcenia nauczycieli. Od poł. l. dwudziestych (do września 1939) przewodniczył Komisji Matematycznej Książek i Pomocy Szkolnych przy Min. WRiOP, a jako członek Komisji Programowej tego resortu brał udział w opracowaniu projektów programów matematyki dla liceów. Z ramienia Ministerstwa organizował dla nauczycieli matematyki kursy wakacyjne, którymi następnie kierował. Wygłaszał liczne odczyty w ZNP i Warszawskim Ognisku Metodycznym. Przez wiele lat był egzaminatorem z dydaktyki matematyki w Państw. Komisji Egzaminacyjnej dla Nauczycieli Szkół Średnich. W l. 1932–9 działał w International Commission of Mathematical Instruction; wygłaszał na jej konferencjach referaty o nauczaniu matematyki w Polsce, m.in. Sur la préparation théorique et pratique des professeurs des mathématiques en Pologne (Zürich 1932) i Die gegenwärtigen Tendenzen im mathematischen Unterricht in Polen (Oslo 1936). W l. trzydziestych, wraz ze Stefanem Kulczyckim, opublikował wielokrotnie wznawiane podręczniki, m.in. Geometria. Dla 2 kl. gimnazjalnej (Lw. 1934, wyd. 4, Wr. 1949), Geometria. Dla 3 kl. gimnazjalnej (Lw. 1935, wyd. 8, Wr. 1949), Geometria. Dla 4 kl. gimnazjalnej (Lw. 1936, wyd. 8, Wr. 1949), Matematyka. Algebra, trygonometria dla 1 kl. liceum ogólnokształcącego. Wydział humanistyczny i przyrodniczy (Lw. 1937, wyd. 4, Wr. 1948), Matematyka. Algebra, trygonometria i geometria wykreślna. Dla 1 kl. liceum ogólnokształcącego. Wydział matematyczno-fizyczny (Lw. 1937, wyd. 7, Wr. 1949), Algebra. Dla 2 kl. liceum ogólnokształcącego. Wydział humanistyczny i przyrodniczy (Lw. 1938, wyd. 4, Wr. 1949), Algebra. Dla 2 kl. liceum ogólnokształcącego. Wydział matematyczno-fizyczny (Lw. 1938, wyd. 5, Wr. 1948), Geometria analityczna. Dla 2 kl. liceum ogólnokształcącego. Wydział humanistyczny i przyrodniczy (Lw. 1938, wyd. 5, Wr. 1949) i Geometria analityczna. Dla 2 kl. liceum ogólnokształcącego. Wydział Matematyczno-Fizyczny (Lw. 1938, wyd. 5, Wr. 1949). Podręczniki te zawierały wiele oryginalnych koncepcji metodycznych, m.in. wprowadzały do programu nauczania pojęcia przystawania i podobieństwa figur, opartych na elementarnych przekształceniach geometrycznych; napisane zwięźle i jasno cieszyły się wysoką oceną nauczycieli. S. był w l. 1930–9 redaktorem naczelnym czasopisma poświęconego nauczaniu matematyki „Parametr” oraz w l. 1937–9 członkiem redakcji pisma, dotyczącego zagadnień matematyki elementarnej i nauczania jej w szkołach średnich „Matematyka i Szkoła”. Włączył się w działalność Komisji Słownictwa Matematycznego przy Akad. Nauk Technicznych i opracował słownictwo z geometrii elementarnej i geometrii różniczkowej.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, S. stosując się do apelu władz, opuścił na początku września 1939 Warszawę i udał się z rodziną do Wilna. Zatrudnił się tam jako tymczasowy zastępca młodszego nauczyciela matematyki w Liceum Technicznym (przedwojenna Państw. Szkoła Techniczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego). Uczył też na tajnych kompletach. Jesienią 1942 wrócił do Warszawy i podjął zajęcia z matematyki w działających oficjalnie Państw. Wyższej Szkole Technicznej oraz Kursach Rysunku Z. Jagodzińskiego. Równocześnie wykładał matematykę na tajnych kompletach politechnicznych i uniwersyteckich. Po aresztowaniu w listopadzie 1942 Kazimierza Drewnowskiego objął obowiązki rektora tajnej Politechn. Warsz.; pod jego patronatem kontynuowano dotychczasowe formy nauczania jawnego i tajnego, działalność naukową oraz dyskusje nad przyszłym modelem studiów. Był S. doradcą technicznym konspiracyjnego zespołu produkującego w byłym Zakł. Fizyki Politechn. Warsz. odbiorniki radiowe na potrzeby konspiracji; pod jego nadzorem zmontowano także dwie radiostacje foniczne o mocy 1 kW i 500 W. Wybuch powstania warszawskiego 1944 r. zastał S-a na letnisku w Komorowie pod Warszawą; nie mogąc wrócić do zajęć w stolicy, wykładał matematykę na tajnych kompletach w Pruszkowie.
Do Warszawy wrócił S. z Komorowa w lutym 1945. Nawiązał kontakt z Min. Oświaty, które 5 III t.r. powierzyło mu tymczasowe obowiązki Delegata Ministerstwa ds. Politechn. Warsz. Władysław Kuczewski, organizujący już Politechn. Warsz. z tymczasową siedzibą w Lublinie, mianował S-a 4 IV swym zastępcą. Zdecydowana postawa S-a sprawiła, że uczelnia pozostała w Warszawie i przystąpiono do jej odbudowy. S., wybrany w sierpniu 1945 jednomyślnie na rektora, godności tej nie przyjął z powodu złego stanu zdrowia. Został jednak w r. akad. 1945/6 dziekanem Wydz. Mechanicznego, a równocześnie kierował swą przedwojenną Katedrą Matematyki na Wydz. Inżynierii (od r. 1951 na Wydz. Budownictwa Lądowego). Wrócił też jako docent do wykładów geometrii i analizy matematycznej na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Warsz. (prowadził je do r. 1951). W r. 1946 zorganizował na Politechnice Sekcję Szkolnictwa Wyższego ZNP. Od t.r. był członkiem Sekcji Technicznej Rady Szkół Wyższych, potem w l. 1948–57 Sekcji Technicznej Rady Głównej ds. Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Od r. 1947 był sekretarzem Rady Naukowej Kasy im. Mianowskiego (do połączenia jej z Tow. Naukowym Warszawskim w r. 1951). Do władz Politechniki wrócił w l. 1948–51 jako prorektor. Był współzałożycielem powstałego w r. 1948 czasopisma dla nauczycieli „Matematyka” i członkiem jego komitetu redakcyjnego (do r. 1970). Od r. 1953 był przez kilka lat opiniodawcą naukowym Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki.
Równocześnie wrócił też S. do działalności metodycznej. W l. 1946–9 był kolejno członkiem i przewodniczącym Komisji Programów Matematycznych w Min. Oświaty. W r. 1949 zainicjował Olimpiadę Matematyczną, popularyzującą odtąd matematykę wśród uczniów szkół średnich. Opracował szczegółowe założenia metodologiczne Olimpiady i przez dwadzieścia lat (do r. 1969) przewodniczył jej Komitetowi Głównemu. Z czasem opublikował Zadania z olimpiad matematycznych (W. 1956, wyd. 2, W. 1960–1 I–II, przekład angielski jako Mathematical problems and puzzle from the Polish mathematical olympiads, Oxford 1965). Od początku l. pięćdziesiątych włączył się w prace nad reformą szkolną, zwłaszcza w sprawę wymiany programów i podręczników. W poł. l. pięćdziesiątych, wraz z Adamem Bieleckim i Stanisławem Jaśkowskim, przygotował projekt programu nauczania matematyki w szkole podstawowej i średniej. Od r. 1957 był przewodniczącym Komisji ds. Programów i Podręczników Matematyki dla Szkoły Podstawowej i Szkół Średnich. Oprócz wznowień przedwojennych opublikował z Kulczyckim dalsze podręczniki, m.in. Geometria. Podręcznik dla kl. 6 (W. 1949, wyd. 14, W. 1958), Geometria. Podręcznik dla kl. 7 (W. 1949, wyd. 14, W. 1958) oraz Geometria. Dla kl. 8 (Wr. 1950). Wraz z Kulczyckim i Zofią Krygowską ogłosił też poradnik metodyczny Nauczanie geometrii w klasach licealnych szkoły ogólnokształcącej (W. 1954, wyd. 2, W. 1957). Ponownie działał w International Commission of Mathematical Instruction, jako członek (1957–72) i wiceprezes (1962–6), a także w polskich organizacjach naukowych, m.in. Tow. Naukowym Warszawskim (1951 członek korespondent) i PTM (1953–7 prezes).
Naukowo zajmował się S. w tym czasie geometrią nieeuklidesową; z tego zakresu ogłosił pracę Sur la trigonométrie de Lobatschevsky („Annales Polonici Mathematici” T. 4: 1957). Dn. 30 IX 1960 przeszedł na emeryturę. W l. sześćdziesiątych kontynuował wydawanie podręczników we współautorstwie m.in. z Aleksandrem Białasem (Matematyka. Kl. 6, W. 1964, wyd. 16, W. 1978 i Matematyka. Kl. 7, W. 1965, wyd. 16, W. 1979) oraz z Anielą Ehrenfeucht i Olgą Stande (Algebra. Dla kl. 2 czteroletniego technikum i liceum zawodowego, W. 1967, wyd. 16, W. 1986 i Algebra. Dla kl. 2 pięcioletniego technikum i liceum zawodowego, W. 1968, wyd. 16, W. 1986), a także samodzielnie (Matematyka. Dla kl. 3 czteroletniego technikum i liceum zawodowego, W. 1969, wyd. 15, W. 1987, Matematyka. Dla kl. 3 liceum ogólnokształcącego, W. 1969, wyd. 16, W. 1986 i Matematyka. Dla kl. 3 pięcioletniego technikum i liceum zawodowego, W. 1969, wyd. 16, W. 1987).
W r. 1968 otrzymał S. godność członka honorowego PTM. W r. 1974 został doktorem honoris causa Politechn. Warsz. Z okazji 65-lecia jego pracy naukowej i dydaktycznej czasopismo „Demonstratio Mathematica” zadedykowało mu jeden z numerów (Vol. 11: 1978 nr 1), zamieszczono w nim także jego fotografię i notę biograficzną autorstwa Edwarda Otto. W r. 1980 PTM przyznało S-owi nagrodę im. Samuela Dicksteina za zasługi w krzewieniu kultury matematycznej. W r. 1981 został powołany na członka zwycz. reaktywowanego Tow. Naukowego Warszawskiego. S. zmarł 10 XII 1983 w Warszawie, został pochowany 17 XII na cmentarzu Bródnowskim (kw. 21 F–1–1/2). Był odznaczony m.in. Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1928), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1937), Złotym Krzyżem Zasługi (1946), Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1956) i I kl. (1969) oraz Medalem KEN (1967).
W małżeństwie z Bianką z Filippinich miał S. syna Witolda Stefana (zob.) i córkę Janinę, zamężną Smólską, autorkę (m.in. z Anną Zawadzką) wielu podręczników do nauki języka angielskiego.
Bibliogr. Warszawy, V–VI; Biogramy uczonych pol., Cz. 3; Jankowerny W., Jasińska M., Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1915–1944, W. 1972; PSB, (Kulczycki Stefan); Piłatowicz J., Poczet rektorów. Tradycja i współczesność Politechniki Warszawskiej 1826–2001, W. 2001 (fot.); Rektorzy Politechniki 1826–1976, W. 1976 (fot.); Słownik biograficzny matematyków polskich, Red. S. Domaradzki, Z. Pawlikowska-Brożek, D. Węglowska, Tarnobrzeg 2003 (fot.); Słown. pol. tow. nauk., I, II cz. 1–2; Słown. techników, z. 13; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1984; – Dziesięciolecie Politechniki Warszawskiej w Polsce Ludowej 1945–1955, Red. H. Śmigielski, W. 1956 s. 77–8, 106, 171; Historia elektryki polskiej. T. 3: Elektronika i telekomunikacja, W. 1974; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Państwowa Szkoła Techniczna w Wilnie im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, W. 1991 s. 77, 81, 200; Piłatowicz J., Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu międzywojennym, W. 1999; Politechnika Warszawska 1915–1925. Księga pamiątkowa, Red. L. Staniewicz, W. 1925; Politechn. Warsz. 1915–1965; Redaktorzy naczelni „Przeglądu Technicznego”, „Przegl. Techn.” 1966 nr 40 (fot.); 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976, Red. E. Olszewski, W. 1974; Sylwetki trzydziestolecia. Matematycy zasłużeni dla szkolnictwa, „Matematyka” R. 28: 1975 nr 1 (fot. s. 2 okładki); To była wspaniała szkoła. Z dziejów Szkoły im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie (1895–1951), Oprac. H. Świątkiewicz, W. 1995 s. 14, 91; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Politechnika Warszawska 1939–1945. Wspomnienia pracowników i studentów, W. 1990; – „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 44: 1951 s. 124 (częściowa bibliogr.); „Roczniki Pol. Tow. Mat.” S. II: „Wiad. Mat.” T. 11: 1970 s. 247–51 (fot.); „Roczniki Uniw. Warsz.” T. 3: 1962 s. 139; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol.” 1983 nr 258, „Matematyka” R. 37: 1984 nr 3 s. 131–3 (W. Wierzbicki, fot. s. 2 okładki), „Przekrój” 1983 nr 2010–2011, „Stolica” 1984 nr 23, „Życie Warszawy” 1983 nr 295, 297, 298, 301, 303, 304; – AAN: Komitet Nagród Państw., sygn. 1313, Min. WRiOP, sygn. 5912, 6193 k. 203 (Świętosławski Wojciech); Arch. Politechn. Warsz.: sygn. 526 (teczka osobowa S-a); Muz. Politechn. Warsz.: Politechn. Warsz. z tymczasową siedzibą w L.; – Mater. Red. PSB: Ankieta Interpress.
Józef Piłatowicz