Stefan (Stefanos, Stepanos) V Salmastecy zwany też Kostandnupolsecy (zm. 1552), katolikos eczmiadzyński wszystkich Ormian, wykonujący władzę biskupią w ormiańskiej diecezji lwowskiej.
Ur. w Salmaście (Persja, obecnie Iran).
Teologii uczył się S. w jednej z ormiańskich szkół klasztornych w Konstantynopolu. W młodości dłuższy czas przebywał w Moskwie i Polsce, pełniąc funkcje duchowne w gminach ormiańskich; w Polsce poznał podstawy języka łacińskiego. Być może do S-a odnosi się wzmianka w ormiańskiej kronice (tzw. weneckiej) o przybyciu do Lwowa 21 XII 1532 bp. Stepanosa, wardapeta (uczonego w Piśmie) wraz z innymi duchownymi. W r. 1540 wrócił S. do Persji, by objąć stanowisko rabunapeta (rektora) szkoły przy klasztorze p. wezw. św. Stefana w Maghardzie (kanton Jeryndżak). W r. 1541 katolikos eczmiadzyński Grigor XI Biuzanzecy mianował go katolikosem-koadiutorem. Po śmierci Grigora w r. 1545 został S. wybrany katolikosem wszystkich Ormian, czyli najwyższym zwierzchnikiem Kościoła ormiańskiego. Dążył do podniesienia autorytetu swego urzędu, rywalizując z pretendującymi do tego tytułu katolikosami z Sis i Achtamar w Turcji. Odnowił skład kurii eczmiadzyńskiej i doprowadził do wznowienia działalności szkoły duchownej, przy której zgromadził bogatą bibliotekę. W tym czasie przetłumaczył z języka ormiańskiego na perski (w alfabecie arabskim) „Diatessaron” (harmonię ewangeliczną) syryjskiego pisarza Tacjana i sporządził do niego komentarz. Układał wersety (pieśni) religijne, tzw. taghi, które weszły do zbioru Ełowk ew vay inj (O, biada mi); jeden z nich, wcześniej nieznany, ogłosił drukiem M. Krikorian w r. 1962 („Banber Matenadarani”, VI).
Wiosną 1547 zwołał S. do Eczmiadzyna tajny synod ormiańskich możnowładców i dostojników kościelnych, na którym uchwalono wysłanie apelu i poselstwa do papieża oraz władz Republiki Weneckiej i innych państw europejskich z prośbą o wykorzystanie konfliktu między Persją a Turcją (walczącymi o hegemonię w Azji Mniejszej, w tym o panowanie nad Armenią) i zorganizowanie krucjaty antytureckiej. S., wybrany na przewodniczącego poselstwa do Europy (w skład którego weszli także bp Zakaria, wardapeci Dawit i Grigor Ananienc Warakecy oraz diakon Lusik), otrzymał pełnomocnictwa do uznania prymatu papieskiego, gdyż spodziewano się, że będzie to warunek otrzymania pomocy militarnej. T.r. przyjął S. wysłannika Ormian polskich, kapłana Der Nikola i kondakiem (bullą) z 13 XI, adresowanym do kapłanów Der Howannesa i Der Waska oraz seniorów gminy lwowskiej Grigorszacha i Jurka, wyznaczył go na tymczasowego administratora ormiańskiej diec. lwowskiej, zapowiadając jednocześnie rychłą nominację arcybiskupa. Prawdopodobnie jeszcze przed wyjazdem z Eczmiadzyna wyniósł do tej godności swego ucznia Grigora Warakecego, znanego później w Polsce jako bp Grzegorz. Na czas swej nieobecności mianował katolikosem-koadiutorem Mikaela Sebastecy.
Pod koniec r. 1547, przez Aleksandrię, przybył S. do Konstantynopola, gdzie spotkał się z miejscowym patriarchą ormiańskim Astwadzadurem I. Stamtąd prawdopodobnie udał się do Lwowa, gdyż w dalszej drodze towarzyszył mu, oprócz delegatów eczmiadzyńskich, diakon Simon Ilowecy (tj. ze Lwowa). Jesienią 1548 cała grupa dotarła do Wenecji, gdzie S. wręczył doży Francesco Donanie suplikę możnych Armenii. Wiosną 1549 w Rzymie, podczas pierwszej w historii chrześcijaństwa wizyty katolikosa w stolicy papiestwa, złożył na ręce papieża Pawła III deklarację uznania jego prymatu. Podczas audiencji obecny był przebywający w Rzymie kapłan ormiański Petros (Habasz) Jetowpacy (tj. z Etiopii, z którą Turcja była od lat w stanie wojny). Dla zbadania oferty S-a papież powołał 21 VIII t.r. komisję, w skład której weszli kardynałowie M. Cervino, M. Crescenzo i F. Sfondrato. Odwołując się do warunków wynegocjowanych z Kościołem ormiańskim na soborze florenckim w r. 1439, zażądano od Ormian wprowadzenia zmian w liturgii (m.in. dolewania wody do wina). Po pewnych wahaniach i wbrew oporom towarzyszącej mu delegacji, S. przyjął te warunki i złożył wyznanie wiary wg formuły florenckiej w imieniu własnym oraz 27 podległych mu biskupów; w zamian papież uznał go za patriarchę katolickiego i wyznaczył mu jeden z kościołów rzymskich dla celebracji liturgii w rycie ormiańskim. Dn. 6 IX 1549 S. mianował Petrosa swym reprezentantem wobec papiestwa i delegatem dla pielgrzymów ormiańskich w Rzymie, wyświęcając go zarazem na tytularne biskupstwo Malshua (akt nominacyjny sporządził diakon Simon Ilowecy). Dn. 19 XI t.r. uczestniczył w egzekwiach przy trumnie Pawła III, a na początku r. 1550 był świadkiem wyboru (8 II) i konsekracji (22 II) papieża Juliusza III. Dn. 24 II t.r. wziął udział w ceremonii otwarcia Drzwi Świętych, zapoczątkowującej rok jubileuszowy. Został przyjęty przez nowego papieża na audiencji, podczas której raz jeszcze, wraz z towarzyszącymi mu hierarchami, przyjął magisterium Kościoła rzymskiego i złożył obediencję. Podczas pobytu w Rzymie zaprzyjaźnił się ze znanym humanistą P. P. G. Aretino, z którym prowadził dyskusje na tematy religijne i polityczne, dotyczące Persji i Tatarów. Wg Aretina różnili się w sprawach wiary, ale S., «vir humanus et bonae mentis», «argumentował z wielką siłą i nie bez ważkich racji, lecz czasy nie sprzyjały jego zamierzeniom» («magna animo agitabat, non sine gravibus rationibus; sed tempora impediebant eius conatus»). S. podarował Aretinowi rękopis „Diatessaronu”, ozdobiony czterema miniaturami przedstawiającymi krzyż, wjazd Chrystusa do Jerozolimy oraz czterech ewangelistów i ich symbole.
Nie czekając na wznowienie obrad soboru powszechnego (zapoczątkowanego w Trydencie i Bolonii), na którym mógł prosić o zorganizowanie krucjaty, S. zdecydował się jechać na inne dwory europejskie: cesarski, polski i moskiewski. Z Rzymu wystosował list do króla polskiego Zygmunta Augusta, polecając jego opiece wiernych kościoła ormiańskiego („Series arcibiskupow ormiańskich lwowsk[ich] ante unione[m]”). Dn. 25 IV 1550 Juliusz III, który zachęcał S-a do szukania pomocy u cesarza Karola V, wystawił mu paszport na wyjazd oraz dwa jednobrzmiące brewe skierowane do Karola V i Zygmunta Augusta, dosyć ostrożne w treści; przedstawiał w nich S-a jako patriarchę katolickiego przybyłego do Rzymu z wizytą «ad limina» i prosił jedynie o ułatwienia w powrocie do Armenii. W darze od papieża otrzymał S. krzyż, mucet, białe i czerwone ornaty oraz infułę. Po opuszczeniu Italii przebywał t.r. cztery miesiące w Wiedniu, goszczony przez króla rzymsko-czesko-węgierskiego Ferdynanda, młodszego brata Karola V; jednak Habsburgowie, choć nie zrezygnowali z zamiaru odzyskania ziem podbitych przez Turcję, nie byli w tym momencie zainteresowani działaniami na szerszą skalę. Z Wiednia udał się S. prawdopodobnie do Krakowa. Szczegóły jego rozmów na dworze polskim nie są znane, nie wiadomo nawet, czy uzyskał audiencję u Zygmunta Augusta, czy spotkał się tylko z jego doradcami. O wstawiennictwie za S-em jakichś «consiliarii» (może m.in. bliskiego królowi bp. chełmińskiego Stanisława Hozjusza) mówi dokument z 19 XII t.r., w którym król przeznaczył na utrzymanie S-a podatek (30 kop gr) na cały czas jego pobytu we Lwowie, uiszczany corocznie na Wielkanoc przez lwowską gminę Ormian. S. przybył do Lwowa, gdzie bezskutecznie starał się skłonić do jedności z Rzymem niechętnie do tego usposobionych seniorów ormiańskich oraz wprowadzić reformy obrządkowe. Obie gminy ormiańskie: lwowska i kamieniecka odmawiały uznania bp. Grzegorza Warakecego za swego zwierzchnika kościelnego, być może obawiając się jego katolickich przekonań. W tej sytuacji diecezją zarządzał S., co spowodowało, że długo w dokumentach królewskich był on nazywany «patriarcha Armenorum Leopoliensis», a w tradycji kościelnej uchodził za arcybp. lwowskiego. Gorliwość duszpasterska stała się przyczyną jego zatargu z prawosławnym bp. halicko-lwowsko-kamienieckim Arseniuszem Bałabanem; ponieważ S. lub jego nieznany z imienia awakerec (oficjał) «wbrew przepisom religii greckiej i wolności wyznania» dokonał rebaptyzacji w obrządku ormiańskim dwóch chłopców, urodzonych zapewne w rodzinie mieszanej (matka była Rusinką, ojciec być może Ormianinem), Bałaban oskarżył go przed królem o porwanie dzieci. Dn. 19 V 1551 Zygmunt August nakazał S-owi oddanie chłopców matce i biskupowi prawosławnemu. Zapewne t.r. sporządził S. testament (przechowywany w lwowskim archiwum katedralnym jeszcze na początku XIX w.), w którym polecił, aby pochowano go w obrządku katolickim. Wg wiarygodnej ormiańskiej kroniki kamienieckiej zmarł we Lwowie 14 I 1552. Miejsce jego śmierci potwierdza relacja Benedykta Herbesta z r. 1566. Późniejsze źródła i historycy podawali rozmaite daty śmierci (1551, 1555, 1564, 1567), a nawet twierdzili błędnie, że S. powrócił do Eczmiadzyna; w rzeczywistości panował tam w tych latach jego następca, Stepanos Aryndżecy.
S. został pochowany w lwowskiej katedrze ormiańskiej p. wezw. Zaśnięcia św. Bogurodzicy. Płytę nagrobną z jego wizerunkiem w stroju pontyfikalnym (obecnie wmurowaną pionowo w ścianę północną transeptu przy wejściu do zakrystii) ufundował prawdopodobnie bp Grzegorz Warakecy; możliwe, że pierwotna inskrypcja nagrobna była zredagowana w grabarze, tj. alfabecie staroormiańskim (domysł F. K. Zachariasiewicza), ale przed r. 1655 zastąpiono ją inskrypcją łacińską z dwiema błędnymi informacjami: o dacie śmierci (1551) i imieniu papieża, któremu S. złożył obediencję (Juliusz II). W r. 1853 Felicjan Łobeski nie mógł już jej odczytać, stąd wniosek, że tekst istniejący obecnie został odtworzony na podstawie „Herbarza polskiego” Kaspra Niesieckiego, dlatego nie posiada końcowego fragmentu wersji zanotowanej przez Szymona Starowolskiego w „Monumenta Sarmatarum”. Współczesny historyk ormiański, A. Uthudżian, jeszcze w r. 2002 twierdził, że wiadomość o pochowaniu S-a we Lwowie jest fałszywa i uważa ją za uzurpację dokonaną w XVII w., po zawarciu przez Ormian polskich unii z Kościołem rzymskim; w świetle bezspornego świadectwa Herbesta jest to teza bezpodstawna.
Plan krucjaty antytureckiej, podtrzymywany przez następców S-a, urzeczywistnił się w kilkanaście lat po jego śmierci w postaci organizowanej przez papieża Piusa V, tzw. ligi świętej. W historiografii ormiańskiej S. jest uważany za prekursora odrodzenia narodowego i intelektualnego Ormian, które nastąpiło w XVII i XVIII w.
Fot. i opis nagrobka, w: Chrząszczewski J., Kościoły Ormian polskich, W. 2001 s. 86 nr 57, 59 (stan z r. 1925), nr 192 (stan obecny); – Assemani S. E., Bibliothecae Mediceae Laurentianae et Palatinae codicum manuscriptorum orientalium cathalogus, Florentiae 1742 s. 60; Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastique, Paris 1940 IV 374; K‘ristonya Hayastan. Hanragitaran, Erewan 2002 s. 364, 924–5 (A. Owt’oǰyan); Niesiecki, I 108; – Akɘnean N., Azatowt‘ean šaržowme XV–XVI darun Hayoc‘mêǰ, „Handês Amsoreay” R. 31–2: 1917–18, kol. 146–7; Ališan Ł., Hay-Venet, kam aṙnč‘owtiwnk‘ Hayoc‘ ew Venetac‘, Venetik 1896 s. 19, 324–30; tenże, Hayapatowm, Venetik 1901 s. 593; Alpoyačean A., Step‘anos Salmastec‘i ew Step‘anos Aṙnjec‘i kat‘ołikosnerow žamanakagrowt‘iwnɘ, „Sion” R. 10: 1931; Anassian H. S., Ditołowt‘yownner Step‘anos Salmastec‘ow kensagrowt‘yan verabeṙyal, „Ěǰmiacin” R. 13: 1956 nr 8–9 s. 93–9, R. 14: 1957 nr 11–12 s. 68–76; tenże, Step‘anos V Salmastec‘i, „Sion” R. 12: 1980 s. 4–13; [Babak‘anian A.] Leo, Hayoc‘ patmowt‘yown, Erewan 1946 III 190 (liczne błędy); Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869 s. 112; Bžškeanc‘ M., Čanaparhordowt‘iwn i Lehastan, Venetik 1830 s. 107; Chodynicki I., Historia stołecznego królestwa Galicji i Lodomerii miasta Lwowa, Lw. 1829 s. 351; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska, W. 1934 s. 93; Č‘amčeanc‘ M., Patmowt‘iwn Hayoc‘, Venetik 1786 III 517–19; Filitz H., Morello G., Omaggio a San Marco, Milano 1994 s. 98 nr 8; Gromnicki T., Ormianie w Polsce, W. 1889 s. 21; Hovhannisyan A., Drvagner hay azatagrakan mtk‘i patmowt‘yan, Erewan 1959 II 30; Kajetanowicz D., Katedra ormiańska i jej otoczenie, Lw. 1930 s. 9–12; Keuprulian B. i G., La cathédrale arménienne de Lwów et son entourage, Lw. 1931; Kévorkian R. H., La Chiesa Armena, il Vaticano ed il movimento armeno di emancipazione nei secoli XVI–XVII, w: Roma–Armenia, Roma 1999 s. 312, 319; Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce, Lw. 1928 s. 41; Łobeski F., Opisy obrazów znajdujących się w kościołach miasta Lwowa, „Gaz. Lwow.” T. 3: 1853, dod. tyg., nr 6 s. 23; [Minasowicz J. E.] Minasovicius J. E., Tetrasticha vitas singulorum archiepiscoporum Leopoliensium inclitae nationis Armenae in Polonia brevi carmine designantia, Augustae Masoviorum 1762; Obertyński S., Die florentiner Union der polnischen Armenier und ihr Bischofskatalog, „Orientalia Christiana” Vol. 36: 1934 nr 96 s. 34–8; tenże, Na marginesie diecezjalnego schematyzmu ormiańskiego, „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.” R. 26: 1933 s. 203–14; Ôrmanean M., Azgapatowm, Kostandnowpolis 1914 II kol. 1551–2247; Pastor L., Storia dei Papi, Romae 1942 VI 32, 41; Petrowicz G., La Chiesa Armena in Polonia, parte prima, 1350–1624, Roma 1971; tenże, Il Patriarca di Ecimiazin Stefano V Salmastetzi, „Orientalia Christiana Periodica” Vol. 28: 1962 s. 362–401; Piotrowski J., Katedra ormiańska we Lwowie, Lw. 1925 s. 27; Sarpi P., Historia Concilii Tridentini, Lipsiae 1699 s. 654; [Zachariasiewicz F. K.] X. Z., Wiadomość o Ormianach w Polszcze, Lw. 1842 s. 38–9; – Akta grodz. i ziem., X nr 882 s. 59 (błędny regest), nr 906 s. 60; Ališan Ł., Kamenic‘. Taregirk‘ Hayoc‘ Lehastani ew Ṙowmenioy hawastič‘eay yawelowacovk‘, Venetik 1896 s. 19 (kron. kamieniecka); Concilium Tridentinum. Diariorum, actorum, epistularum tractatuum nova collectio, Ed. S. Merkle, Friburgi Brisgoviae 1911 II 15; Dachkévych Y. R., Tryjarski E., «La Chronique de Venise», „Roczn. Oriental.” T. 46: 1989 s. 12, 19, 45; Herbest B., Wypisanie drogi, w: tenże, Chrześcijańska porządna odpowiedź na tę Confessją, która pod tytułem braciej Zakonu Chrystusowego niedawno jest wydana, Kr. 1567 s. 367v; Matricularum summ., V 2 nr 6945 s. 148; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 300; – B. Jag.: rkp. 5445 k. 33; B. Ossol.: rkp. 1739 II k. 3v („Series arcibiskupow ormiańskich lwowsk[ich] ante unione[m]” z r. 1711); Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Akta grodz. lwow., t. 328 s. 666–7, 691.
Krzysztof Stopka