Spinowski [Crell-Spinowski] Teofil (ok. 1621 – po 1669), architekt, inżynier wojskowy, kartograf. Ur. zapewne w Rakowie, był najstarszym synem teologa ariańskiego Jana Crella (zob.) i Rozyny, córki Szymona Pistoriusa (zob.), bratem Krzysztofa Crella-Spinowskiego (zob.) i Jana Crella młodszego (zob.).
W grudniu 1640 wpisał się S. wraz z bratem Krzysztofem do Gdańskiego Akademickiego Gimnazjum pod nazwiskiem Spinaeus. W l.n. posługiwał się nazwiskiem Spinowski, przyjętym zapewne za bratem, który podczas podróży zagranicznych używał pseud. Spinovius, nie chcąc, by kojarzono go z powszechnie znanym z arianizmu ojcem. M. Morelowski przypuszcza, że S. mógł być uczniem działającego w Wilnie architekta i fortyfikatora niderlandzkiego J. van Laerda. Być może, iż było to przed r. 1650 i że z tego okresu pochodzą związki S-ego z Radziwiłłami. Wg Z. Batowskiego w r. 1650 wysłany został S. na koszt koniuszego lit. Bogusława Radziwiłła do Francji i Niderlandów dla zdobycia wykształcenia w zakresie architektury. Dn. 19 VIII 1651 zapisał się na wydz. matematyczny uniw. w Lejdzie.
W r. 1656 uczestniczył S. u boku sprzymierzonego ze Szwedami B. Radziwiłła w bitwie pod Prostkami z siłami Wincentego Gosiewskiego, hetmana polnego lit. (8 X t.r.), kiedy to B. Radziwiłł dostał się do niewoli. S. przeszedł na służbę podczaszego lit. Michała Kazimierza Radziwiłła. Nie zdołał wówczas zabrać ze sobą z Prus Książęcych na Litwę wszystkich instrumentów mierniczych i biblioteki, na co się później skarżył. W r. 1657, przebywając w Białej Podlaskiej oraz w Nieświeżu, wykonał na zlecenie M. K. Radziwiłła model (projekt?) bastionowych obwarowań fortecy nieświeskiej. Być może z działalnością S-ego należy wiązać zmiany w kształcie fortyfikacji zamku nieświeskiego dokonane w poł. XVII w. (o których piszą B. Taurogiński, F. Markowski, M. Tkaczow). Jesienią t.r. został S. wezwany przez B. Radziwiłła do Słucka, gdzie w tym czasie prowadzono intensywne prace fortyfikacyjne. Rozpowszechniona w literaturze teza, że S. był w r. 1658 budowniczym fortyfikacji słuckich, nie wydaje się jednak uzasadniona, przynajmniej jeśli chodzi o fortyfikacje miejskie. W zachowanych postanowieniach magistratu słuckiego z tego okresu, gdzie często jest mowa o pracach fortyfikacyjnych, jego nazwisko się nie pojawia. Z listu S-ego do B. Radziwiłła z 6 II 1658 wynika, że przy budowie obwarowań miejskich S. pełnił rolę krytycznego konsultanta. Większy był prawdopodobnie jego udział w rozbudowie słuckiej cytadeli («nowa forteca»), dla której proponował zastosowanie swojego projektu zamku nieświeskiego, sporządzonego wedle zasad fortyfikacji staroholenderskiej. Przede wszystkim jednak zaprojektował (już w l. 1654–5, za życia hetmana w. lit. Janusza Radziwiłła) budynek mieszkalny w obrębie cytadeli. We wspomnianym liście jest mowa o rozplanowaniu pomieszczeń oraz fasadzie tego budynku. Trudno jednak stwierdzić, czy i w jakim stopniu S. osobiście nadzorował te prace, gdyż budowa ciągnęła się bardzo długo i była prowadzona później przez G. de la Valleé de Gobe.
Latem 1660 przebywał S. w Królewcu, jako jeden z członków ariańskiej kolonii skupionej pod opieką B. Radziwiłła. Pracował tam nad planem miasta. Okoliczności tej pracy znane są z czterech listów S-ego do B. Radziwiłła, wówczas namiestnika Prus Książęcych. Prace były prowadzone w porozumieniu i na zlecenie elektora Fryderyka Wilhelma. S. sporządził dwa plany fortyfikacji Królewca; jeden z nich był inwentaryzacją ich stanu faktycznego, drugi zaś zawierał propozycje zmian na południowym i północnym odcinku fortyfikacji miasta. Pewne opóźnienia tłumaczył tym, że nie chce «oku tylko, jako inszy pospolicie czynią […] wygadzać», uważał, że prace fortyfikacyjne można prowadzić jedynie na podstawie bardzo solidnie przygotowanego planu, z uwzględnieniem dokładnych pomiarów. Prace kartograficzne S-ego zyskały uznanie Radziwiłła i Fryderyka Wilhelma. Radziwiłł chciał, aby S. sporządził również dokładny plan miasta wewnątrz fortyfikacji. S. był gotów w sierpniu 1660 podjąć się tego zadania, domagał się jednak odrębnego zlecenia i środków finansowych (przy wcześniejszych pracach musiał niekiedy za własne pieniądze wynajmować żołnierzy do mierzenia wałów), przede wszystkim zaś upoważnienia do wkraczania na teren wszystkich posesji na terenie miasta dla dokonania ich pomiaru. Problem był w mniemaniu S-ego poważny, «bo tu ludzie są bardzo hardzi» (w czasie jego wcześniejszych prac jeden z burmistrzów zabraniał mu dokonania pomiaru jednej z bram). Propozycja ta nie została więc prawdopodobnie zrealizowana, zwłaszcza, że jesienią 1660 miał S. kłopoty w związku ze śmiercią, najpewniej w następstwie zarazy, «pana Przypkowskiego młodego» (być może jednego z synów Samuela Przypkowskiego). Obawiano się, że S., który mieszkał razem ze zmarłym, może zarazić innych. Musiał zapewne opuścić Królewiec; być może udał się na Litwę. Prace kartograficzne S-ego dotyczące Królewca nie zachowały się.
Kolejny etap życia S-ego związany był z odbudową zamku w Birżach. W starszych opracowaniach przyjmowano, że S. w l. 1662–4 projektował ten obiekt, a do r. 1669 kierował pracami budowlanymi. Badania A. Ciechanowieckiego i S. Pinkusa wykazały, że udział S-ego ograniczył się w Birżach do prac projektowych. S. bardzo rzadko bywał w Birżach. Po obejrzeniu w październiku 1661 miejsca, sporządził (do stycznia 1662) ogólny projekt założenia oraz fortyfikacji zamku birżańskiego. Przyjmuje się, że S. przy współpracy architekta (budowniczego?) J. Ulricha zaprojektował pałac «w stylu włoskim», a w nim plafon przedstawiający spotkanie hetmana pol. lit. Krzysztofa Radziwiłła z królem szwedzkim Gustawem II Adolfem. W obrębie twierdzy S. zaprojektował również zbrojownię i stajnie. Także on jest uważany za autora planu Birż z r. 1662, który pokazywał nowo wytyczoną sieć ulic i działek, podawał nazwiska i zawody właścicieli poszczególnych domów oraz przedstawiał wygląd ważniejszych budowli, jak np. ratusza. Plan ten (reprodukowany przez E. Tyszkiewicza) zaginął. Wiadomo, że przy pracach w Birżach byli czynni również inni architekci (Wawrzyniec Kochański, Samuel Arciszewski). Brak dokładniejszej informacji o działalności S-ego w Birżach może się wiązać z faktem, że był on arianinem, zaś działalność arian w W. Ks. Lit. po ich wygnaniu z Rzpltej w r. 1658 wywoływała protesty władz kościelnych, była więc niewątpliwie ukrywana. Losy S-ego po r. 1669 nie są znane.
Sądząc przede wszystkim na podstawie jego listów, S. był wybitnym specjalistą w zakresie projektowania fortyfikacji i kartografii, znał się także na architekturze cywilnej oraz sztukach plastycznych. Był człowiekiem bardzo wysokiego mniemania o sobie, zazdrosnym i konfliktowym.
Nie wiadomo, czy S. założył rodzinę.
Łoza, Architekci, 288; Oracki, Słown. Warmii, Prus Ks., II; Pol. Enc. Szlach., VIII 136; Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler, XXXI 390 (Z. Batowski); Żernicki-Szeliga E. v., Der polnische Adel und die demselben hinzugetretenen andersländischen Adelsfamilien. General-Verzeichniss, Hamburg 1900 II 371; – Alexandrowicz S., Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, P. 1989 s. 167; Bock F. S., Historia Antitrinitariorum, maxime Socinianismi et Socinianorum, Regiomonti-Lipsiae 1774–84 (reprint: Leipzig 1978) I 158–62; Ciechanowiecki A., Z dziejów budowy zamku w Birżach, „Kwart. Architektury i Urban.” T. 4: 1959 z. 1–2 s. 49, 50, 53, 57–8; Gruszecki A., Fortyfikacja zamku w Nieświeżu, tamże T. 10: 1965 z. 2 s. 144–5; Mieszkowska W., Birże, „Ziemia” T. 2: 1911 nr 51 s. 828; Morelowski M., Zarysy sztuki wileńskiej od gotyku do neoklasycyzmu, Wil. 1939 s. 57; tenże, Znaczenie baroku wileńskiego XVIII stulecia, Wil. 1940 s. 39; Pinkus S., Birţř pilis, Vilnius 1986 s. 26–39, 46; Szenic S., Za zachodnią miedzą. Polacy w życiu Niemiec XVIII i XIX wieku, W. 1973 s. 360; Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937 s. 53, 203; Tazbir J., Bracia Polscy na wygnaniu, W. 1977; Tkačou M. A., Abarončya zbudavanni zachodnich zjamel Belarusi XIII–XVIII ww., Minsk 1978 s. 84; Tyszkiewicz E., Birże. Rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacji, S.-Pet. 1869 s. 44–6, 58–9, 129; – Album studiosorum Academiae Lugduno Batavae, Hagae Comitum 1875; Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, Oprac. Z. Nowak, P. Szafran, W.–P. 1974; Łopaciński E., Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w Wielkim Księstwie Litewskim (XV–XIX w.), W. 1946 s. 21; Taurogiński B., Dane archiwalne o artystach na dworze książąt Radziwiłłów XVI–XIX w., w: Prace i mater. spraw. Sekcji Hist. Sztuki Tow. Przyjaciół Nauk w Wil., Wil. 1938/9 III 23; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V, teka 371 nr 14914, teka 415 nr 16828; B. Czart.: rkp. 389.
Bogusław Dybaś