INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Teofila Strzeżysława Sapieżyna (z domu Jabłonowska)      Portret księżnej Teofilii Strzeżysławy z Jabłonowskich Sapieżyny.

Teofila Strzeżysława Sapieżyna (z domu Jabłonowska)  

 
 
Biogram został opublikowany w 1994 r. w XXXV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Sapieżyna z Jabłonowskich Teofila Strzeżysława (Strzyżysława?), (1742–1816), krajczyna lit., działaczka konfederacji barskiej. Ur. 8 VIII, była córką Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (zob.) i Karoliny z Radziwiłłów, 1.v. Kazimierzowej Sapieżyny, rodzoną siostrą Augusta Dobrogosta Jabłonowskiego (zob.) i przyrodnią Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (zob.), Aleksandra Michała Sapiehy (zob.) i Michała Ksawerego Sapiehy (zob.).

Otrzymała prawdopodobnie staranne wykształcenie. Dn. 3 V 1757 została damą Krzyża Gwiaździstego. Zachowane szczątki jej korespondencji świadczą o zainteresowaniu polityką już w wieku 20 lat. Ok. r. 1761 poślubiła wojewodzica mścisławskiego Józefa Sapiehę (zob.). Latem 1769 oddziały męża, wówczas regimentarza konfederacji lit., zostały wyparte z Litwy przez wojska rosyjskie, on sam dotarł przez terytorium pruskie do Gdańska i ściągnął tu także S-ę. Stamtąd udała się ona na Śląsk, do Cieszyna i Białej, gdzie uformowana została w październiku t.r. Generalność. Wkrótce po zawiązaniu Generalności oboje opuścili szeregi przywódców konfederackich i z początkiem 1770 r. udali się do Prus Królewskich, gdzie przemieszkali cały rok, goszcząc u bpa Ignacego Krasickiego w Heilsbergu (Lidzbark) lub przebywając w Gdańsku. W grudniu 1771 przybyła na wezwanie męża do siedziby Generalności w Cieszynie; S. walnie przyczyniła się, m.in. swym wpływem na Ignacego Bohusza i Józefa Kossakowskiego, do kompromisowego rozwiązania przez Generalność (na przełomie l. 1771/72) sporu między Józefem Sapiehą jako regimentarzem a hetmanem Michałem Ogińskim o komendę nad litewskim wojskiem konfederackim.

Późną wiosną 1772 Sapiehowie, skłonieni przez Annę Jabłonowską (list z 30 V 1772), wyjechali przez Ostrawę, Drezno, Monachium do Francji. Także i tutaj S. angażowała się z wielkim entuzjazmem w działalność na rzecz konfederacji. Prowadziła korespondencję w imieniu jej przywódców (m.in. opracowała projekt oficjalnego listu do Ludwika XV z prośbą o protekcję), męża i własnym, brała udział w życiu towarzyskim elity konfederackiej i starała się rozszerzać jej wpływy we Francji. Bardzo długo wierzyła w sukces konfederacji, opowiadając się przeciw pojednaniu z królem i Rosją, pozostawała w kontakcie z wybitniejszymi konfederatami (m.in. z Michałem Wielhorskim i Karolem Radziwiłłem), poprzez swych francuskich przyjaciół starała się pomagać Kazimierzowi Pułaskiemu i innym, w listopadzie 1772 dyskutowała z Wielhorskim o pisanym przezeń dziele „O przywróceniu dawnego rządu...”, a z C. C. Rulhièrem, gdy zbierał materiały do swej „Histoire de l’anarchie de Pologne”.

Jak wiele ówczesnych arystokratek, miała S. ambicje odegrania wybitnej roli politycznej, a zarazem odznaczała się kokieterią i swobodą obyczajów. Wybrankiem jej serca był blisko z nią współpracujący i ruchliwy działacz konfederacji barskiej Ignacy Bogusz, w okresie pobytu we Francji partnerami jej flirtów stawali się członkowie korpusu wyższych oficerów garnizonu strasburskiego, markiz de la Ferronay (de Leferonay), a nawet – słynny kard. L. R. de Rohan. W czasie pobytu we Francji (od schyłku sierpnia 1772), a zwłaszcza w Paryżu i Wersalu (na przełomie 1773 i 1774) najwięcej czasu i wysiłku poświęciła staraniom o udział w spadku po spokrewnionej z nią księżnie Talmond i uzyskanie dla męża jakiegoś wyższego stopnia oficerskiego w gwardii królewskiej – z gażą, która zagwarantowałaby minimum egzystencji rodzinie. W tym czasie rodzina S-y powiększyła się o dwoje dzieci – Aleksandra i Annę (ur. 8 IV 1775), urodzonych w Strasburgu i wychowywanych przez francuskie piastunki w Lunevillu. Ostatecznie starania spadkowe zakończyły się przyznaniem niewielkiej, ale wieczystej renty w wysokości 4 tys. dukatów rocznie i jednorazowej sumy 12 tys. dukatów na uregulowanie najpilniejszych długów, natomiast mąż otrzymał jedynie nic nie znaczące obietnice «w wypadku pojawienia się wakansów». Fatalna sytuacja materialna (od przyrodniej siostry S-y Anny Jabłonowskiej tylko sporadycznie nadchodziły jakieś finansowe zasiłki), trwałe rozluźnienie codziennych więzi między małżonkami pogłębione wątpliwościami w sprawie ojcostwa Aleksandra spowodowały ostry, choć krótkotrwały, kryzys wewnętrzny S-y, który doprowadził ją prawdopodobnie do próby samobójstwa (w marcu 1776).

Mimo zachęt Anny Jabłonowskiej długo nosiła się z myślą pozostania na stałe we Francji. Rosnące kłopoty materialne zmusiły małżonków do powrotu do kraju zapewne ok. r. 1779 lub 1784. S. doprowadziła do faktycznej (a chyba i formalnej) separacji z mężem, który zamieszkał w Lachowcach na Wołyniu i tylko bardzo rzadko spotykał się i korespondował z dziećmi. S. otrzymawszy po śmierci swego rodzeństwa rozległe majątki rodzinne (zwłaszcza star. czołhańskie na Wołyniu) przeniosła się z sapieżyńskich Wisznic (w woj. brzeskim lit., sprzedane w r. 1801) i od przełomu 1791/2 r. osiadła w Czołhaniu (nazwanym już przez poprzednią właścicielkę Teofilpolem, którą to nazwę starała się S. także upowszechnić). Stopniowo (do r. 1787) zamieszkały z nią dzieci, które niezbyt dobrze znosiły jej apodyktyczny charakter i system wychowawczy. Sprowadziła na swój dwór przebywającego na emigracji markiza de la Ferronaya, a jego synowi udzieliła pomocy finansowej. Z rzadka odwiedzała Warszawę, a stopniowo przestała opuszczać Teofilpol. Kontynuowała styl życia i zainteresowania kulturą stanowiące swoistą syntezę tradycji sarmacko-magnackich z postawami oświeceniowymi. Negatywnie oceniała zmiany dokonujące się pod wpływem rewolucji francuskiej i działań Napoleona. Wg niektórych pogłosek udzielała jednak jakiejś pomocy patriotom przygotowującym powstanie 1794 r., podobno interesowała się insurekcją i Legionami Polskimi we Włoszech.

W r. 1794 S. doprowadziła do decyzji o równoczesnych zaślubinach córki Anny z Aleksandrem Zamoyskim (najstarszym synem kanclerza Andrzeja Zamoyskiego) i syna Aleksandra z Anną Zamoyską (siostrą wymienionego poprzednio Aleksandra). Pierwsze małżeństwo nie doszło do skutku z powodu nieoczekiwanej śmierci córki. Synową przyjęła S. dobrze, starała się o łagodzenie rozbieżności między małżonkami; interesowała się wnuczkami. Po ojcu i po bracie odziedziczyła cenną bibliotekę, którą przeniosła z Lachowiec do Teofilpola. Ekslibris dla jej biblioteki wykonał Alzatczyk J. M. Weis. W r. 1805 podarowała zbiór liczący 2 246 tomów Liceum Krzemienieckiemu. Utrzymywała kontakty towarzyskie, w jej domu odbywały się bale dla młodzieży, korespondowała z Franciszkiem Karpińskim, który przysyłał jej z kolei swoje prace literackie. Złośliwe uwagi Karpińskiego o S-ie («Księżna zwyczajnie po zachodzie słońca dopiero budzi się, a przez całą noc bawić się lubi»), zawarte w opisie Teofilpola powstałym ok. r. 1802 („Podróż w kraju zaczarowanym”, wyd. w tomie „Dzieciom dla rozrywki i nauki, niektóre zabawniejsze historie…”, Wil. 1820), wiążą się z wieloletnimi uciążliwymi staraniami poety o wypłatę procentów i zwrot pożyczonych jeszcze w r. 1794 2 tys. dukatów. Nie przeszkodziło to jednak S-ie przesłać mu do oceny «wierszy na Russa i Woltera», być może jej własnego pióra. Należała niewątpliwie do wyemancypowanych, władczych kobiet swej epoki, ale pod koniec życia dystansowała się od świata, skłonna chwilami do mizantropii. Gospodarowała niefortunnie; po jej śmierci okazało się że z 22 kluczy zostały tylko dwa, obciążone 5 mln złp. długu (L. Sapieha). Hodowała białe mopsy i inne psy, trzymała ptactwo, głównie papugi. «Otoczona olbrzymim dworem, ubrana prawie po męsku, słynęła w okolicy ze swych dziwactw i zamiłowania do etykiety» (S. Kieniewicz). Zmarła w osamotnieniu w swej rezydencji w r. 1816.

Pozostawiła S. bardzo drobiazgowy Dziennik z l. 1771–6 (wyd. krytycznie W. Konopczyński pt. Z pamiętnika konfederatki…, Kr. 1914), zawierający cenne informacje o działaniach i myślach elity konfederacji barskiej w okresie schyłku i po upadku tej konfederacji, a zarazem stanowiący świetny dokument świadomości i szczegółowy opis życia wybitnej, charakterystycznej przedstawicielki swego środowiska.

W małżeństwie z Józefem Sapiehą miała syna Aleksandra Antoniego (zob.) i córkę Annę (zm. 1 II 1794).

 

Portret z synem Aleksandrem, nieznanego malarza, reprod. w: L. Sapieha, Wspomnienia, Kr. 1912; Miniatura na kości słoniowej znajdowała się w zbiorach ks. Druckiego-Lubeckiego, reprod. w: Miniatury, polskie tkaniny i hafty. Pamiętnik wystawy urządzonej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w czerwcu/lipcu 1912 w Warszawie, W. 1912; Miedzioryt, nr inw. 34096, Sztych obrazu Augustyna (?) Mirysa, reprod. w albumie Duvivier, w: Muz. Narod. w Kr., Zbiór Czapskich; Nowy Korbut, VI cz. 1; Słownik literatury polskiego oświecenia, Wr. 1977; Słown. Pracowników Książki Pol.; Dworzaczek; Sapiehowie, II; – Bartoszewicz J., Józef Sapieha. Pismo Zbiorowe Wileńskie na rok 1859, Wil. 1859; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939 s. 2–3; Konopczyński, Konfederacja barska, I, II; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Pachoński J., Legiony Polskie, W. 1971 III; Skowronek J., Z magnackiego gniazda do cesarskiego wywiadu. Aleksander Sapieha, W. 1992; Sobol R., Franciszka Karpińskiego „Podróż w kraju zaczarowanym”, „Pam. Liter.” 1959 z. 3/4 s. 331–40; Wołoszyński R. W., Polska w opiniach Francuzów w XVIII w., W. 1964; Wójcik Z., Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początków XIX w., Prace Muz. Ziemi Nr 15. Prace z zakresu historii nauk geologicznych, Cz. 2, W. 1970; tenże, Kontakty Stanisława Staszica z Zamoyskimi i Sapiehami, w: Stanisław Staszic i Zamoyszczyzna, L. 1976 s. 6–9; – Karpiński F., Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, W. 1987 s. 196 n., 200–2; Korespondencja Franciszka Karpińskiego z l. 1763–1825, „Arch. Liter.” T. 4: 1958; Sapieha K. N., Listy […] w latach 1773–1776 do matki pisane z podróży za granicą, Wyd. J. I. Kraszewski, Wil. 1852 s. 44, 71, 82, 85–90; Sapieha L., Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.), Kr. 1912; Trembecki S., Listy, W. 1956 I 14; – AGAD: Arch. Zamoyskich, teczki 1822, 1823, 1846; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków rkp. 709 (część Dziennika S-y); B. Czart.: rkp. 736, Ew. rkp. 1124, 1182, 1213, 3225; B. Ossol.: rkp. 13700, 13730 (dokumenty dotyczące niektórych spraw majątkowych); B. Pol. w Paryżu: rkp. 46 (Dziennik z l. 1771–1776 S-y, z odpisami i wyciągami z własnej i in. korespondencji oraz różnej dokumentacji), zachowane szczątki korespondencji i dokumentacji rodzinno-majątkowej; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: rkp. 119/II, 570/IIIc (tu m.in. fragmenty Dziennika obejmujące większą część r. 1773), 571/IIId, 573/IIId; – Skowronek J., Dziennik nie tylko konfederatki, „Miscellanea Historyczne” [w druku].

Jerzy Skowronek

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.