Panufnik (Panuchnik–Błotnicki) Tomasz (1876–1951), inżynier geodeta, lutnik, instrumentolog. Ur. 18 VI w Brzeźcach pod Warszawą, był synem Aleksandra (Józefa?) i Karoliny z Sielskich. Ukończył gimnazjum realne w Warszawie, szkołę mierniczą w Kursku, a następnie studia miernicze i hydrotechniczne w Wiedniu. W l. 1915–18 był naczelnikiem oddziału hydrotechnicznego w wojsku rosyjskim na froncie zachodnim, w r. 1919 kierownikiem robót I rejonu w zarządzie budownictwa Dowództwa Okręgu Generalnego Warszawa. Pracując w swoim zawodzie, jednocześnie zajmował się amatorsko lutnictwem, którym interesował się od dzieciństwa. Po długoletnich studiach nad akustyką instrumentów staropolskich i starowłoskich poświęcił się całkowicie lutnictwu. W r. 1905 skonstruował pierwszy własny model. Ostatecznie stworzył dwa zasadnicze modele: «Antica» nawiązujący do wzorów klasycznych i «Polonia» o falistym konturze barokowym (wzorowany na skrzypcach żłobionych Marcina Groblicza starszego z XVI w.), z rzeźbioną główką kobiecą zamiast ślimaka i charakterystycznym, fletowym zabarwieniem brzmienia. Na spodach umieszczał intarsjowane sentencje łacińskie. Stosował stalorytowe karteczki rozpoznawcze. Instrumenty P-a odznaczały się silnym, szlachetnym tonem, przy czym budowniczy zalecał stosowanie modelu «Antica» «dla tonacji o brzmieniu koloraturowym», a «Polonia» «dla tonacji o brzmieniu dramatycznym».

P. postawił sobie za cel reaktywację polskiej sztuki lutniczej. W r. 1921 założył w Warszawie przy ul. Zygmuntowskiej 4 fabrykę «Panufnik» (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością) mającą produkować instrumenty smyczkowe systemem fabrycznym. Trudności ekonomiczne doprowadziły już po kilku miesiącach do likwidacji wytwórni, jeszcze przed jej całkowitym rozruchem. Z inicjatywy P-a powstał w r. 1930 Oddział Budowy Instrumentów Smyczkowych przy Państwowej Szkole Rzemieślniczo-Przemysłowej w Warszawie, działający pod jego kierownictwem aż do likwidacji w r. 1935 w związku z reorganizacją szkolnictwa. Jego kontynuacją była założona i kierowana przy współudziale P-a Polska Wytwórnia Instrumentów Muzycznych (Sp. z o. o.), przy której w r. 1938 zorganizował i prowadził kurs budowy instrumentów lutniczych. P. był jednym z inicjatorów i członków założonej w r. 1937 Sekcji Instrumentów Muzycznych przy Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie. Do r. 1939 był też rzeczoznawcą warszawskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. W r. 1940 Niemcy zarekwirowali znaczną część z kolekcji kilkudziesięciu instrumentów znajdujących się w jego pracowni. Sama pracownia (przy ul. Ks. Skorupki 14) uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego w r. 1944. W l. 1945–50 P. mieszkał w Krakowie, nadal pracował i propagował ideę założenia fabryki instrumentów smyczkowych. W r. 1950 powrócił do Warszawy. Zbudował 92 instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówki, wiolonczele). Jego instrumenty zyskały uznanie muzyków i nagrody, m. in. na wystawie we Frankfurcie w r. 1926, Wystawie Wodnej w Bydgoszczy w r. 1927 (złoty medal), Wystawie Muzycznej w Genewie w r. 1927 (srebrny medal), Wystawie Muzycznej w Warszawie w r. 1933 (złoty medal), wystawie w Genewie w r. 1954. Koncertowali na nich m. in. Stanisław Barcewicz, Bronisław Huberman, Alfred, Kazimierz i Michał Wiłkomirscy, Ginette Neveu i Dawid Ojstrach. Ten ostatni otrzymał skrzypce «Antica» z r. 1928 jako jedną z nagród na Konkursie im. H. Wieniawskiego w r. 1935. Muzeum Instrumentów w Poznaniu posiada w swoich zbiorach kwartet P-a (1 skrzypce «Antica», pozostałe «Polonia»), a Stowarzyszenie Polskich Artystów Lutników (W.) kwartet «Polonia» i 1 skrzypce «Antica».

P. opublikował liczne prace z zakresu lutnictwa: Instrumenty smyczkowe „Antica” i „Polonia” (W. ok. 1920, tu fot. modeli «Antica» i «Polonia»), Sztuka lutnicza (W. 1926), Technologia lutnicza (W. 1934 I–II), Ogólny pogląd na budowę instrumentów („Rytm” 1924 nr 12), Lutnictwo polskie („Muzyka” 1950 nr 1, tu fot. modeli «Antica» i «Polonia»). Prace niewydane (rkp. zaginione w r. 1944): Akustyka sal koncertowych, Historia instrumentów smyczkowych, Muzyka i prawo harmonii w wszechświecie, Tajemnica skrzypiec. P. zmarł 18 IX 1951 w Warszawie, został pochowany na Powązkach.

Ożeniony (w r. 1908) z Matyldą z domu Thonnes (1880–1945) z pochodzenia Angielką, skrzypaczką, P. miał synów: Mirosława (zob.) i Andrzeja (ur. 1914), kompozytora i dyrygenta.

Podob. w: Panufnik T., Instrumenty smyczkowe „Antica” i „Polonia”, W. (ok. 1920); – Die Musik in Qesch. u. Gegenwart, X; Mała Enc. Muzyki; Grove’s Dictionary, VI; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słown. Muzyków Pol.; Szulc Z., Słownik lutników polskich, P. 1953; Księga adresowa Polski 1929, W. 1929 s. 1880; Sroka A. R., Księga adresowa przemysłu, handlu i finansów 1922, W. 1922 poz. 20026; – Wiłkomirski K., Wspomnienia, Kr. 1971; – „Gaz. Warsz.” 1921 nr 166 s. 4, nr 202 s. 7–8; „Muzyka” 1927 s. 279, 488, 1930 s. 408, 1935 s. 44, 1937 s. 237; „Muzyka Pol.” 1938 z. 11 s. 518; „Nowa Kult.” 1951 nr 40 (nekrolog); „Świat” 1921 nr 28 s. 18–19 (fot. fabryki «Panufnik»); „Tyg. Powsz.” 1951 nr 39, 40; – Informacje Andrzeja Panufnika z Londynu.

Beniamin Vogel