Łukawski Walenty h. Nieczuja, pseud. Nieczuja, Witkowski (ok. 1743–1773), konfederat barski, jeden z przywódców zamachu na Stanisława Augusta. Pochodził z zaściankowej szlachty osiadłej na Podlasiu. Brał udział w konfederacji barskiej ziemi zakroczymskiej w stopniu rotmistrza. Bił się niewątpliwie w bitwie pod Dobrą 23 I 1770. Od marca t. r. pozostawał pod komendą regimentarza Walentego Zembrzuskiego. Ł., dzielny żołnierz i «wielkiego animuszu człowiek», ale z usposobienia «hardy i zuchwały», przywoływany był w czerwcu 1771 do subordynacji przez Kazimierza Pułaskiego, a w połowie września t. r. osadzony nawet przez swego regimentarza na kilka dni w areszcie. Gdy 15 VIII Stanisław Strawiński, rotmistrz starodubowski, ustalił z Pułaskim plan porwania Stanisława Augusta, do spisku wciągnięto również Ł-ego. Pułaski pismem z 1 X zapewnił mu rangę pułkownika, a 20 X przypominał o czekającym go zadaniu. Dn. 31 X w Małej Wsi pod Zakroczymiem Ł. wybrał 26 ludzi ze swego oddziału i poprzebieranych za furmanów wyprawił następnego dnia wozami ze zbożem i sianem do Warszawy. Wieczorem 2 XI stanęli wszyscy w stajniach klasztoru dominikańskiego na Nowym Mieście przy ul. Freta. Noc spędził Ł. u żony, która mieszkała wówczas w Warszawie przy Nowym Świecie. Strawiński, kierownik całej akcji, na wiadomość o zaprojektowanej wizycie króla u chorego wuja Michała Czartoryskiego, kanclerza w. lit., zarządził w dniu następnym ostre pogotowie. Janowi Kuźmie powierzył zadanie bezpośredniego pochwycenia króla, sobie osłonę tyłów, Ł. natomiast miał odciąć i rozproszyć orszak królewski, a następnie utworzyć straż przednią. Późnym wieczorem 3 XI zajął Ł. ze swym oddziałkiem stanowisko na ul. Kapitulnej naprzeciw Kapucynów. Po zatrzymaniu karety, gdy król korzystając z zamieszania i ciemności szukał ocalenia przy bramie pałacu kanclerskiego, Ł. pochwycił go i oddał w ręce Kuźmy, po czym zbyt szybko podążając w straży przedniej na umówione miejsce do Lasku Bielańskiego, stracił łączność z resztą spiskowców. Tu, oczekując na nich, nad ranem 4 XI został ze Strawińskim zaatakowany przez kozaków. Kuźma bowiem ulegając perswazjom jeńca pozwolił wrócić mu na zamek, a równocześnie zdradził miejsce spotkania. Strawiński zdołał się przebić, Ł. natomiast legł skłuty spisami, a wzięty za zabitego i obdarty, pozostał na placu.
Strawiński zaopiekował się rannym, który szybko przyszedł do siebie. Ł. schronił się na Jasnej Górze u Pułaskiego, a 27 I 1772 wyrobił sobie w Generalności stopień pułkownika pod pseud. Nieczuja. Pułaski, wobec powszechnego oburzenia na «królobójców», chcąc ratować oblicze, zaaresztował Ł-ego po jego powrocie do Częstochowy. W pierwszych dniach marca Ł. zbiegł z aresztu i pod nazwiskiem Witkowski podążył na Mazowsze. W Żelechach otrzymał wsparcie od Zembrzuskiego, ale gdy Pułaski, w porozumieniu z Radą Wojskową, zaczął ścigać Ł-ego swymi ordynansami, opuścili go wszyscy. Dn. 22 VI Ł. poniósł porażkę od Rosjan w Rogowie na Podlasiu. Tropiony przez kilka miesięcy, wpadł w końcu sierpnia w ręce rosyjskie. Sprowadzony do Warszawy w nocy z 31 VIII na 1 IX, osadzony został najpierw w pałacu Radziwiłłowskim pod strażą gen. Aleksandra Bibikowa, a później w prochowni przy ul. Boleść. Przesłuchany był po raz pierwszy 31 X 1772.
Rozprawa przed sądem sejmowym toczyła się od 7 VI do 27 VIII 1773. Obrońca Ł-ego Cyprian Sowiński, patron asesorii kor., ze względu na oczywistą winę i przyznanie się do niej swego klienta, apelował przede wszystkim do członków sądu o miłosierdzie i łaskę. Król 2 VIII prosił w swym przemówieniu o łagodny wymiar kary dla Ł-ego. Dn. 28 VIII sąd ogłosił wyrok skazujący Ł-ego i Józefa Cybulskiego oraz nieobecnych Pułaskiego i Strawińskiego na karę śmierci przez ścięcie. Dn. 10 IX 1773 na szafocie wystawionym u wylotu ul. Inflanckiej Ł. «zachował taką moc ducha, że zdawał się wyrastać ponad sromotę niesławnej i publicznej egzekucji» (N. W. Wraxall na podstawie relacji naocznego świadka T. Wroughtona). Zwracając się do tłumu 20 tys. widzów prosił Boga i Ojczyznę o przebaczenie; nie pozwolił zawiązać sobie oczu i spokojnie położył głowę pod topór kata. Po egzekucji ciało, z wyjątkiem rąk, poćwiartowano i spalono na miejscu, a popioły rozwiano; ręce zaś zawieszono na słupach przy trakcie Zakroczymskim.
Tym samym orzeczeniem z 28 VIII sąd skazał Mariannę z Mendeńskich, żonę Ł-ego, oskarżoną o zatajenie wiadomości o projektowanym zamachu, na 3 lata domu poprawczego, zaliczając jej 22 miesiące przebyte w więzieniu. Była jeszcze przymusowym świadkiem egzekucji męża; wstrząśnięta strasznym widokiem jego śmierci, zmarła po dwóch dniach, pochowana na cmentarzu Powązkowskim. Pozostały nieletni syn Jan, zgodnie z wyrokiem, pozbawiony został majątku, nazwiska rodowego oraz wszelkich praw i prerogatyw szlacheckich. Informacje J. Kitowicza o równoczesnym jego wytrzebieniu uznać należy za niezgodne z prawdą.
Estreicher; Finkel, Bibliografia; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Uruski, (u obu h. Radwan niewątpliwie błędny); – Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, II 170 (bibliogr., archiwalia); Kwasieborski S., Częstochowa za konfederacji barskiej, W. 1917 s. 180, 212, 214–5, 221–2, 239; Ostrożyński W., Sprawa zamachu na Stanisława Augusta, Lw. 1891 (s. 13–5 bibliogr.); [Rolle] Dr Antoni J., Porwanie króla, w: Wybór pism, Wyd. W. Zawadzki, Kr. 1966 I; Rulhière C., Histoire de l’anarchie de Pologne, Paris 1807 IV 243, 245; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, I, III; – Kitowicz J., Pamiętniki, czyli historia polska, Oprac. P. Matuszewska i Z. Lewinówna, W. 1971; Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Wyd. H. Schmitt, Lw. 1857 II 93, 99, 103–9, 115; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, Pet. 1914 I; Opisanie zasadzek na króla jegomości dnia 3 listopada roku 1771 uczynionych, [b. m. i r.], oraz w: Konfederacja barska, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1928 s. 148–57; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, Oprac. W. Zawadzki, W. 1963; Processus iudiciarius in causa respectu horrendi criminis regicidii…, W. 1774; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1914; – AGAD: Arch. Roskie LXIV/59, Zbiory Komierowskich 67/87, Zbiór z Suchej 64/81, 93/114, 234/282; Arch. Państw. w Ł.: Zbiór Bartoszewiczów rkp. 170 s. 184–92, 205–8; B. Jag.: rkp. nr 3050 s. 5, 16, 437, nr 7233 (zespół akt rozprawy sądowej Ł-ego).
Wacław Szczygielski