Szendzielarz Zygmunt Edward, pseud. i przybrane nazwiska: Łupaszko, Łupaszka, Żelazny, Władysław Hawling, Ryszard Zygmunt Mańkowski (1910–1951), major Wojska Polskiego, dowódca 5. Wileńskiej Brygady Armii Krajowej.

Ur. 12 III w Stryju (woj. stanisławowskie), był najmłodszym synem Karola (zm. przed r. 1931), urzędnika kolejowego, i Eufrozyny z Osieckich. Miał braci: Rudolfa, poległego w czasie walk pod Lwowem w r. 1919, Mariana, rotmistrza 20. p. ułanów, Adama, żołnierza AK, rozstrzelanego przez Niemców w r. 1943, i Edwarda, oraz dwie siostry, z których Józefa, zamężna Kruczkowska, była nauczycielką szkoły powszechnej.

S. uczył się w gimnazjum o profilu matematyczno-przyrodniczym we Lwowie, a następnie w Państw. II Gimnazjum w Stryju. Dn. 24 VI 1930 ukończył kurs przysposobienia wojskowego w 53. pp. Po zdaniu 19 IX 1931 matury wstąpił 14 XI t.r. jako ochotnik do Szkoły Podchorążych Piechoty w Ostrowi Maz. i 12 VIII 1932 ukończył tam kurs unitarny w stopniu kaprala podchorążego. Od 1 X 1932 do 5 VIII 1934 kształcił się w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. Mianowany podporucznikiem, ze starszeństwem z 15 VIII 1934, został przydzielony 11 VIII t.r. do 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie. Był tam dowódcą plutonu w 4., następnie 2. szwadronie, a w poł. r. 1936 objął dowództwo 2. szwadronu. Jako oficer sztandarowy swojego pułku asystował 31 V 1935 przy przewiezieniu prochów Marii z Billewiczów, matki marsz. Józefa Piłsudskiego, do kościoła św. Teresy w Wilnie, a rok później wchodził w skład warty podczas przeniesienia serca Piłsudskiego i prochów jego matki na cmentarz na Rossie. Uczestniczył w zawodach hippicznych, m.in. w r. 1937 na wojskowej olimpiadzie w Białymstoku, gdzie zajął pierwsze miejsce. W r. 1938 podczas upadku z konia doznał urazu kręgosłupa i przez pół roku był hospitalizowany. Awansował do stopnia porucznika ze starszeństwem z 19 III 1938.

Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził S. w dalszym ciągu 2. szwadronem 4. p. ułanów, wówczas w ramach Wileńskiej Brygady Kawalerii, która weszła w skład Północnego Zgrupowania Odwodowej Armii «Prusy» gen. Stefana Dąb-Biernackiego. Przeszedł szlak bojowy od Piotrkowa Trybunalskiego (2–4 IX), uczestnicząc w walkach odwrotowych wzdłuż szosy Radom–Kozienice, a po przeprawie 10 IX przez Wisłę dotarł do Lubartowa. Podporządkowany wtedy kombinowanej Brygadzie Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego, doszedł przez Tyszowce i Krasnobród do Majdanu Sopockiego, gdzie wszedł w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. Pod Medyką 27 IX złożył broń i dostał się do niewoli niemieckiej. Jednak po kilku dniach zbiegł i przekradł się na teren okupacji sowieckiej do Lwowa, gdzie podjął pracę w rzeźni miejskiej. Kilkakrotnie bezskutecznie usiłował przedostać się na Węgry. Wrócił 16 XI do zajętego przez Litwinów Wilna i ukrywał się pod przybranym nazwiskiem Władysław Hawling; pracował jako drwal oraz robotnik budowlany. Wiosną 1940 rozpoczął działalność w ZWZ i pod pseud. Łupaszko wszedł do tzw. Kół Pułkowych (zawiązków przedwojennych formacji wojskowych stacjonujących w Wilnie). Pod okupacją sowiecką dowodził (prawdopodobnie do początku r. 1941) szwadronem nazwanym 4. Pułk Ułanów Zaniemeńskich. Pracował dorywczo, m.in. w bazie zaopatrzenia miasta oraz w handlu.

W czasie okupacji niemieckiej działał S. od końca r. 1941 w komórce wywiadu dalekowschodniego ZWZ i do końca r. 1942 organizował siatkę wywiadowczą na linii kolejowej Wilno–Podbrodzie–Ryga oraz w rejonie Łyntupy–Kiemieliszki–Świr. Na początku r. 1942 osiedlił się w majątku teściów w Szajkunach, gdzie pracował jako robotnik rolny. Od kwietnia 1943 pozostawał w dyspozycji Komendy Okręgu Wileńskiego AK i rozkazem Komendanta Okręgu ppłk. Aleksandra Krzyżanowskiego («Wilka») przejął w sierpniu t.r. dowództwo nad pierwszym polskim oddziałem partyzanckim operującym na Wileńszczyźnie, dowodzonym dotąd przez ppor./por. Antoniego Burzyńskiego (pseud. Kmicic). W rejon bazy «Kmicica» nad jeziorem Narocz dotarł w chwili rozbrojenia i wymordowania jednostki przez sowiecką brygadę partyzancką Fiodora Markowa. Z niedobitków oddziału «Kmicica» zorganizował we wrześniu nowy oddział partyzancki, który działał w inspektoracie «B» Okręgu Wileńskiego AK, dowodzonym przez mjr. Mieczysława Potockiego «Węgielnego». Na przełomie września i października liczący ok. stu żołnierzy, był najsilniejszym oddziałem partyzanckim AK na Wileńszczyźnie; w swym szczytowym okresie rozwoju w lipcu 1944 miał ok. sześciuset żołnierzy. Na przełomie l. 1943 i 1944 rozpoczął S. wydawanie gazetki „Partyzant”. Walczył z Niemcami, partyzantką sowiecką oraz paramilitarnymi jednostkami litewskimi. Dn. 25 XI 1943 prowadził w Sauguciewie wstępne rozmowy z partyzantami sowieckimi, po czym 14 XII t.r. uczestniczył w spotkaniu Krzyżanowskiego z dowódcą Brygady Partyzanckiej im. Gastella, lejtnantem Manochinem. Dn. 25 I 1944 we wsi Swejginie brał udział w rozmowach Krzyżanowskiego z Niemcami, którzy złożyli propozycję zaprzestania walk. W kolejnych rozmowach w lutym t.r. już nie uczestniczył, a Krzyżanowski po konsultacji z Komendą Główną AK zerwał kontakty z Niemcami. Dn. 31 I 1944 pod wsią Worziany oddział S-a (od stycznia t.r. 5. Brygada AK) rozgromił niemiecką ekspedycję w sile kompanii. Pod wsią Radziusze 2 II odparł S. natarcie partyzantki sowieckiej w sile siedmiuset ludzi, zadając straty w wysokości ok. stu zabitych, z dwoma zabitymi po stronie własnej. Od tego czasu jednostkę S-a nazywano «Brygadą Śmierci».

Na rozkaz Komendy Okręgu Wileńskiego AK sformował S. w marcu 1944 nowy oddział partyzancki, 4. Brygadę AK «Narocz», a dowództwo nad nim powierzył swemu adiutantowi, por. Longinowi Wojciechowskiemu «Roninowi». W okresie 20–28 III t.r. obie brygady pod dowództwem S-a prowadziły w rejonie jeziora Narocz akcje przeciw partyzantom sowieckim. W kwietniu, podczas pobytu w Wilnie, został S. aresztowany przez policjantów litewskich i przekazany Niemcom. Więziony był w Kownie i prawdopodobnie zaproponowano mu zaprzestanie walk z Niemcami oraz wspólną akcję przeciw partyzantom sowieckim. Pod koniec kwietnia znalazł się na wolności; być może został wypuszczony przez Niemców na mocy zawartego porozumienia (zaprzeczał temu w przemówieniu wygłoszonym 3 V w okolicy wsi Żukojnia) lub, wg jego powojennych zeznań, zbiegł podczas transportu z Kowna do Wilna. Pod koniec maja został prawdopodobnie awansowany do stopnia rotmistrza (ze starszeństwem z 25 XII 1943), a jego Brygadę włączono do zgrupowania Nr 1 mjr. Antoniego Olechnowicza («Pohoreckiego») (Inspektorat «A») i przesunięto na północ od Wilna w rejon jezior Sużańskich, z głównym zadaniem zwalczania Niemców oraz pomocniczych jednostek litewskich. Dn. 20 VI 1944 Brygada podjęła nieudaną próbę rozbrojenia garnizonu policji litewskiej z Podbrzezia we wsi Glinciszki; w czasie tej akcji zabito czterech Litwinów. Gdy w odwecie policyjny baon litewski zamordował tego samego dnia 38 Polaków zatrudnionych w tamtejszym majątku, S. przeprowadził 23 VI (nie wiadomo, czy na rozkaz Komendy Okręgu AK czy samowolnie) akcję odwetową na wieś Dubinki, zabijając 27 Litwinów. W dn. 25–27 VI t.r. oddziały Brygady wzięły udział w wyprawie karnej na tereny litewskie.

Pod koniec czerwca 1944 rozpoczął S. ze swą Brygadą realizację na Wileńszczyźnie akcji «Burza». Obawiając się jednak współpracy z Armią Czerwoną oraz mając zapewnienie Krzyżanowskiego, iż Brygada zostanie wycofana z Wileńszczyzny w momencie wkroczenia wojsk sowieckich, nie wziął udziału 6 VII t.r. w operacji wileńskiej AK «Ostra Brama». Od 7 VII wycofywał się na zachód, atakując oddziały niemieckie. Nie wykonał otrzymanego 15 VII rozkazu, nakazującego Brygadzie powrót pod Wilno, gdzie miała wejść w skład Korpusu polskiego walczącego u boku Armii Czerwonej. Po aresztowaniu przez wojsko sowieckie 17 VII we wsi Bogusze Krzyżanowskiego i jego sztabu oraz rozbrojeniu większości wileńskich i nowogródzkich oddziałów partyzanckich S. zmienił pseudonim na «Żelazny», a oddział przemianował na Brygadę Warszawską i skierował się na południe w kierunku Grodna. W okolicy wsi Porzecze w Puszczy Grodzieńskiej Brygadę otoczyli 23 VII żołnierze Armii Czerwonej, żądając wcielenia jej do Armii Polskiej w ZSRR pod wodzą gen. Zygmunta Berlinga. S. rozwiązał wówczas jednostkę, polecając chętnym przedzierać się w małych grupach do Puszczy Augustowskiej.

Dn. 25 VII 1944 z ok. dwudziestoma ludźmi przeprawił się S. przez Niemen i od sierpnia t.r. odbudowywał swój oddział na północno-wschodnim skraju Puszczy Białowieskiej, na terenie Obwodu AK Wołkowysk; 20 IX podporządkował się komendantowi Białostockiego Okręgu AK ppłk. Władysławowi Liniarskiemu (pseud. Mścisław). Pod koniec września wrócił na Polesie i na początku października ukrywał się w Puszczy Różańskiej, po czym przeszedł z powrotem na teren powiatów wołkowyskiego i bielskiego (podlaskiego). Jego oddział liczący ok. czterdziestu ludzi kwaterował m.in. we wsi Kituryki; adiutantem S-a został wtedy por. Leon Lech Beynar («Nowina»). Dn. 11 XI awansował S. do stopnia majora. Zimę 1944–5 oddział S-a spędził w Puszczy Białowieskiej w gm. Briańsk, a on sam ukrywał się m.in. w Hajnówce i Kiersnowie oraz na kwaterach w pow. bielskim. Po rozwiązaniu AK 19 I 1945 Liniarski mianował S-a w lutym t.r. komendantem partyzantki Białostockiego Okręgu AK Obywateli (AKO). Dn. 5 IV odtworzył S. 5. Wileńską Brygadę jako oddział dyspozycyjny komendy AKO Białystok; w szczytowym okresie liczyła ona trzystu ludzi i była najsilniejszym zgrupowaniem partyzanckim na Białostocczyźnie. Jednostka walczyła (głównie w obwodach Bielsk Podlaski i Wysokie Maz.) z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, NKWD, WP, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) i Milicji Obywatelskiej (MO). Przeprowadzono 87 większych akcji bojowo-dywersyjnych. Na agentach NKWD i UBP wykonywano także wyroki śmierci, wydawane przez Wojskowy Sąd Specjalny Obwodu Bielsk Podlaski. Od lipca zastępcą S-a był Beynar; od 10 VII oddział nie prowadził już akcji zbrojnych. Na rozkaz Komendy Okręgu Białostockiego AKO rozpoczął S. 7 IX we wsi Stoczek koło Poświątnego demobilizację brygady; 18 IX przyjechał do Gdańska (demobilizacja trwała do końca października), w terenie pozostał jedynie oddział ppor. Lucjana Minkiewicza («Wiktora»).

Na przełomie października i listopada 1945 nawiązał S. kontakt z Olechnowiczem, komendantem eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK – Delegatury Sił Zbrojnych i wszedł do tworzonych przez niego struktur konspiracyjnych. W listopadzie t.r. osiedlił się w gospodarstwie pod Sztumem, które stało się miejscem konspiracyjnych spotkań koncentrujących się na działalności wywiadowczej i propagandowej. W styczniu 1946 utworzył kilka niewielkich patroli dywersyjnych z zadaniem zdobycia środków finansowych na dalszą działalność; ulotki drukowano i kolportowano m.in. w Warszawie, Gdańsku, Poznaniu, Łodzi i Toruniu. Pod koniec stycznia t.r. zamieszkał w Jodłówce pod Malborkiem. W lutym spotkał się z Minkiewiczem i jego kadrowemu oddziałowi, działającemu nadal na Białostocczyźnie (siedemdziesięciu ludzi) nadał nazwę: 6. Wileńska Brygada AK. Dn. 15 IV w majątku Kojty pod Malborkiem reaktywował działalność kadrowej 5. Wileńskiej Brygady AK, którą 25 IV przerzucił do Borów Tucholskich. Trzydziestoosobowy oddział atakował urzędy państwowe oraz posterunki UBP i MO, a także wykonywał wyroki na konfidentach, funkcjonariuszach UBP i NKWD oraz szczególnie aktywnych członkach Polskiej Partii Robotniczej. Podczas koncentracji w Szklanej Hucie (2 V) podzielił S. brygadę na dwa szwadrony, a na początku czerwca utworzył trzeci szwadron (ogólny stan brygady nie przekroczył osiemdziesięciu ludzi). Pozostawiając dwa szwadrony w Borach Tucholskich, udał się ze szwadronem ppor. Henryka Wieliczki («Lufy») w sierpniu na Białostocczyznę, gdzie 14 X dołączył do 6. Wileńskiej Brygady, dowodzonej wówczas przez por./kpt. Władysława Łukasiuka («Młota»). Tymczasem, wbrew rozkazowi S-a, po przeprowadzeniu od grudnia 1945 ok. 170 akcji bojowych, 5. Wileńska Brygada na Pomorzu zakończyła w listopadzie 1946 swą działalność.

Prawdopodobnie w grudniu 1946 otrzymał S. list od ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radkiewicza, proponujący zaprzestanie działalności partyzanckiej w zamian za bezpieczne opuszczenie kraju; propozycję tę odrzucił. Przebywał do marca 1947 przy 2. szwadronie 6. Wileńskiej Brygady i przez pewien czas ukrywał się w Kiersnowie, u Anieli i Mariana Kiersnowskich (zdeponował tam część archiwum 5. Brygady i papiery osobiste). W koloniach wsi Czaje Bagno i Czaje Wólka przeprowadził w dn. 19–24 III t.r. koncentrację pododdziałów i kadry oficerskiej (80 ludzi); zwolnił chcących się ujawnić podkomendnych, ale mimo rozkazu Olechnowicza z kwietnia t.r. oddziału nie rozwiązał. S. udał się do Krakowa, gdzie spotkał się z Beynarem (używającym już wówczas pseud. literackiego Paweł Jasienica); razem z nim i Minkiewiczem rozważał możliwość wyjścia z konspiracji. Wykorzystując pośrednictwo Bolesława Piaseckiego, wysłał w kwietniu list do UBP zawierający warunki rozwiązania oddziału, które jednak nie zyskały akceptacji. Przekazał wówczas dowództwo Łukasiukowi i przeniósł się na Śląsk, choć formalnie pozostawał nadal zwierzchnikiem 6. Wileńskiej Brygady, z którą utrzymywał kontakt przez łączników i kurierów. Wchodził też w dalszym ciągu w skład Wileńskiego Okręgu AK i otrzymywał stałe uposażenie. Ukrywał się następnie w Warszawie, Krakowie i na Podhalu. Na przełomie kwietnia i maja 1947 we wsi Królowa (pow. głubczycki) spotkał się z Olechnowiczem, który ponownie nalegał na ostateczne rozwiązanie 6. Wileńskiej Brygady. Dn. 30 (26 wg Marty Fik) VI 1948 w Osielcu koło Makowa Podhalańskiego został S. aresztowany w wyniku prowadzonej od listopada 1947 przez UBP ogólnopolskiej akcji «X» (skierowanej głównie przeciw Ośrodkowi Mobilizacyjnemu Wileńskiego Okręgu AK). Przetransportowany przez Kraków do Warszawy, był wstępnie przesłuchiwany w gmachu Min. Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Koszykowej, a następnie osadzony w więzieniu Mokotowskim. Prawdopodobnie nie był torturowany. Wraz z aresztowanymi w czerwcu i lipcu 1948: Olechnowiczem, kpt. Henrykiem Borowskim («Trzmielem»), Minkiewiczem, Lidią Lwow («Lalą», «Ewą») i Wandą Minkiewicz («Danką») był sądzony od 23 X 1950 przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie, pod przewodnictwem mjr. Mieczysława Widaja. Grupę oskarżono o kolaborację z Niemcami, atakowanie jednostek radzieckich oraz powojenną działalność szpiegowską i dywersyjną na rzecz «anglosaskich kół imperialistycznych». Dn. 2 XI 1950 został S. skazany na osiemnastokrotną karę śmierci (na karę tę skazano również Olechnowicza, Borowskiego i Minkiewicza, Lwow na dożywocie, a W. Minkiewicz na dwanaście lat więzienia). Prezydent Bolesław Bierut nie skorzystał 5 II 1951 z prawa łaski i 8 II 1951 wraz z pozostałymi skazanymi S. został stracony w więzieniu Mokotowskim. Miejsce pochówku S-a długo nie było znane; jego symboliczny pogrzeb odbył się w 60. rocznicę aresztowania, 30 VI 2008 na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. «Na łączce»). Po odkryciu tam w r. 2013 i zidentyfikowaniu szczątków S-a pochowano je uroczyście 24 IV 2016 na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w grobowcu rodzinnym (kw. A18 rząd 1 grób 30). S. był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V kl. oraz Krzyżem Walecznych (1944), a pośmiertnie przez prezydenta RP na uchodźstwie Kazimierza Sabbata Krzyżem Virtuti Militari IV kl. (1988) oraz przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2007).

W zawartym 28 I 1939 w Wilnie małżeństwie z Anną ze Swolkieniów, córką Wandy i Konstantego, właścicieli majątku ziemskiego Szajkuny (pow. święciański), w czasie wojny kurierką AK, wywiezioną na roboty do Niemiec, gdzie zginęła 24 II 1945 podczas bombardowania Strasburga, miał S. córkę Barbarę (1939–2012). W partyzantce związał się z sanitariuszką 5. Wileńskiej Brygady AK Lidią Lwow (Lwow-Eberle), która towarzyszyła mu do chwili aresztowania w Osielcu.

Dn. 25 XI 1991 Olgierd Christa («Leszek»), dowódca szwadronu S-a z okresu pomorskiego, wystąpił do Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie z wnioskiem o uchylenie wyroków śmierci wydanych na S-a i innych członków Wileńskiego Okręgu AK. Orzeczeniem Wojskowego Sądu Rejonowego (1 X 1993) S. i Lidia Lwow zostali uniewinnieni częściowo, a pozostałych skazanych uniewinniono całkowicie. Po apelacji Christy z 10 XII 1993 Sąd Najwyższy – Izba Wojskowa uchylił 10 XII 1993 wyrok na S-a. Dn. 23 III 2006 Sejm RP przyjął uchwałę, w której uczcił jego pamięć.

Pamięci S-a poświęcone są pomniki wzniesione w Kiersnowie (w r. 1999 przez Anielę i Mariana Kiersnowskich) i Siedlcach (w r. 2001, upamiętniający także żołnierzy S-a). Tablice ku czci S-a i jego żołnierzy znajdują się m.in. w kościele św. Brygidy i bazylice Mariackiej w Gdańsku, kościele p. wezw. św. św. Cyryla i Metodego w Hajnówce, kościele p. wezw. Świętego Ducha w Koszalinie oraz kościołach w Ostródzie i Podstolinie; w Lubichowie położono głaz pamiątkowy. Na Pomorzu i Podlasiu organizowane są rajdy im. S-a.

Postać S-a występuje w powieści Józefa Mackiewicza „Nie trzeba głośno mówić” (Paryż 1969). W r. 1968 w nieoficjalnym obiegu czytelniczym kolportowano w maszynopisie „Balladę o Łupaszce” Janusza Szpotańskiego. W r. 2000 powstał telewizyjny film dokumentalny pt. „Łupaszko” w reżyserii Mariusza Pietrowskiego. S-owi poświęcono wystawy, zorganizowane przez IPN we wrześniu 2001 w Sopocie oraz Fundację «Pamiętamy» i Ligę Republikańską w grudniu 2002 w Toruniu. W r. 2010 w 100. rocznicę jego urodzin Poczta Polska wprowadziła do obiegu kartkę pocztową z jego wizerunkiem, autorstwa Joanny Czerwińskiej. Imię S-a noszą ulice, m.in. w Łodzi, Krakowie i Gdańsku.

Enc. Powsz. (PWN), XXVI; Jasiewicz, Lista strat; Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, Kr. 2002 I (fot.); Rybka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kr. 2003; ciż, Rocznik oficerski 1939, Kr. 2006; Wileński słownik biograficzny, Bydgoszcz 2002; – Aleksandrowicz S., Rotmistrz Zygmunt Szendzielarz, „Przegl. Kawalerii i Broni Pancernej” 1980 nr 99–100 s. 78–83; Atlas Polskiego Podziemia Niepodległościowego, […] 1944–1956, W.–L. 2007 (fot.); Banasikowski E., Na zew ziemi wileńskiej, Bydgoszcz 1997; Erdman J., Droga do Ostrej Bramy, W. 1990; Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, Londyn 1989; Fikus D., Ballada o „Łupaszce”, „Tyg. Solidarność” 1989 nr 20; tenże, Pseudonim „Łupaszka”. Z dziejów V Wileńskiej Brygady Śmierci i Mobilizacyjnego Ośrodka Wileńskiego Okręgu AK, W. 1990 s. 57–63; Garlicki A., Urok Łupaszki, „Polityka” 1990 nr 22 s. 10–13; Grabowski W., Organy bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego, W. 2005; Grunt-Mejer Z., Partyzancka Brygada „Kmicica”. Wileńszczyzna 1943, W. 1997 s. 48; Korab-Żebryk R., Biała Księga w obronie Armii Krajowej na Wileńszczyźnie, L. 1991 s. 135–9; tenże, Operacja Wileńska AK, W. 1988; Kozłowski P., Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko”, W. 2011 (bibliogr., fot.); Krajewski K., Łabuszewski T., Białostocki okręg AK-AKO, W. 1997; ciż, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944–1952), W. 2002; Krajewski K. i in., Brygady „Łupaszki” 5 i 6 Wileńska Brygada AK w fotografii 1943–1952, W. 2010; Królikowski B., Czas ułanów: polski wrzesień 1939, W. 1993; Niwiński P., Działania komunistycznego aparatu represji wobec środowisk kombatantów wileńskich AK 1945–1980, W. 2009 s. 48–52, 54–60, 74–5; tenże, Okręg Wileński AK w okresie 1944–1948, W. 1999; Prawdzic Szlaski J., Nowogródczyzna w walce 1940–1945, Szczecin 1989; Rolicki P., „Łupaszkowcy”, „Karta” 2001 nr 32; Romanowski A., Co to za osobnik? W stulecie urodzin Pawła Jasienicy, w: Seminarium Polskiej Akademii Umiejętności, Kr. 2011 VIII 66–7; Sipowicz-Bogowski H., Burza nad Kresami, Ł. 1993 s. 126–7; Tarka K., Generał Aleksander Krzyżanowski „Wilk”, W. 2000; Tomaszewski L., Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, W. 2001; Wołkonowski J., Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939–1945, W. 1996 s. 131, 160–1; Zarzycki P., Południowe Zgrupowanie Armii „Prusy” we wrześniu 1939 roku, W. 2001; Żakiewicz M., Wileński ośrodek AK na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Gd. 1989; Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, W. 1999 (fot.); – Beynar W. „Orszak”, U boku „Łupaszki” cz. 1: Na ziemi wileńskiej (1914–1944), „Zesz. Hist. WiN-u” 1997 nr 10 (fot.); tenże, U boku „Łupaszki” cz. 2: Na Podlasiu i Pomorzu (1944–1948), tamże 1998 nr 11; Christa O., U Szczerbca i Łupaszki, Gd. 1999 s. 171–5, 192, 286, 290; Jasienica P., Pamiętnik, Kr. 1989 s. 141–2; Krajewski K., Łabuszewski T., Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949. Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, W. 1994; Krupa S., X Pawilon. Wspomnienia AK-owca ze śledztwa na Rakowieckiej, Ząbki 2000; Modelski L., Dziewczyny wojenne, Kr. 2011; Smalewski J., Opowiedział mi Maks. Aresztowanie, „dapros”, „wojennyj sud”, Legnica 1994 s. 6, 48, 100, 175–83, 219, 260–1, 326; Sprawozdanie Dyrekcji państwowego Gimnazjum II w Stryju za r. szk. 1931/32, Stryj 1932; Urbanowski W., Wspomnienia z 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich, „Przegl. Kawalerii i Broni Pancernej” 1978 nr 88 s. 715–16; – CAW: sygn. I.321.4.10, I.321.4.11, I.321.4.12, (4. Pułk Ułanów Zaniemeńskich), sygn. 4099 (teczka personalna S-a); IPN w W.: sygn. 648/1/44 (akta więzienne S-a).

Patryk Kozłowski