Kotiużyński Zygmunt (1826–1894), współtwórca przemysłu cukrowniczego na Ukrainie. Ur. 23 IV w majątku rodzinnym Ositniaczce w pow. czehryńskim, syn Antoniego (1767–1837), podkomorzego pow. czehryńskiego i czerkaskiego, i Teresy Jerlicz, córki Marcina, majora wojsk kor. Do szkoły podstawowej uczęszczał w Złotopolu, a do gimnazjum w Winnicy i Kijowie. W r. 1843 rozpoczął studia na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Kijowskiego. Grał wówczas rolę panicza, miał powóz, konie, salon karciarski, bawił się, pojedynkował i romansował, m. in. z Pisarewową, metresą gen.-gubernatora I. C. Bibikowa. Wkrótce stał się znany «jako arystarch mody, elegancji, król złotej swego czasu młodzieży» (Bobrowski). Ukończył studia dopiero w r. 1848, a w rok potem na uniwersytecie w Charkowie uzyskał, na podstawie rozprawy O fermentacji, dyplom kandydata nauk przyrodniczych. Podczas gdy Ositniaczką zarządzał brat Konrad, K. wziął w dzierżawę sąsiednie wioski w pow. czehryńskim, wraz z cukrownią w Regimentarzówce.
Zainteresował się wówczas K. przemysłem cukrowniczym, do którego rozwoju na Ukrainie wkrótce znacznie się przyczynił. Aby uniezależnić się od miejscowych rafinerii, nawiązał stosunki handlowe z Moskwą i Petersburgiem i w tamtejszych rafineriach szukał rynków zbytu dla cukrowni ukraińskich. Przed wojną krymską, gdy ceny zboża podnosiły się, K. wstrzymał się ze sprzedażą swych wyrobów, aby (dzięki informacjom uzyskanym od gen. Bibikowa) wyzyskać najlepszą koniunkturę i tuż przed zawarciem traktatu handlowego z Ameryką sprzedać swój zapas po cenach b. wysokich. To powodzenie zapewniło mu wysoką pozycję na giełdach moskiewskiej i petersburskiej. W czasie wojny krymskiej K. prowadził już handel cukrem na szeroką skalę, transportując do Moskwy wyroby własne i wielu innych cukrowni ukraińskich. W r. 1858 został wybrany jako reprezentant ziemiaństwa jednym z dyrektorów Banku Państwowego w Kijowie, lecz nie został zatwierdzony ze względów formalnych. W rok później jako delegat pow. czehryńskiego wszedł w skład komitetu do spraw włościańskich obradującego w Kijowie i brał aktywny udział w jego pracach. Wybrany do komisji redakcyjnej dla opracowywania projektów, przyłączył się do mniejszości opowiadającej się za szybkim uwłaszczeniem chłopów. W r. 1859 spłacony przez brata, który zatrzymał rodzinną Ositniaczkę, nabył K. majątek Jaropowce w pow. skwirskim, gdzie wybudował nowoczesną cukrownię. Początkowo produkowała ona rocznie 76 000 pudów mączki cukrowej, jednak pomyślana na zbyt szeroką skalę wkrótce przestała przynosić oczekiwane zyski.
Gdy powstał projekt utworzenia „Tow. Gospodarzy na Ukrainie”, na wzór istniejącego w Warszawie Tow. Rolniczego, w skład komitetu wszedł K.; jemu też powierzono redakcję projektu statutu, który zresztą nie został przez rząd zatwierdzony. W r. 1860 K. wyjechał za granicę w celu zapoznania się z gospodarką agrarną i przemysłową oraz pozyskania korespondentów dla „Rocznika Rolniczego” wydawanego w Kijowie. W drodze powrotnej zatrzymał się w Warszawie, gdzie przed członkami Tow. Rolniczego przedstawił stan prac nad utworzeniem Tow. Gospodarczego na Ukrainie i poznał A. Zamoyskiego, który polecił K-emu werbowanie na Ukrainie akcjonariuszy do Spółki Żeglugi. Po powrocie do Jaropowiec zastał wielki nieurodzaj buraczany, powodujący upadek cukrowni, do którego dołączył się ogólny kryzys finansowy w r. 1861, co zmusiło K-ego do sprzedaży majątku i cukrowni. W okresie przedpowstaniowym K. przeniósł się do Kijowa i tam w l. 1862–3 przychodził z pomocą więźniom politycznym, czy to przez próby ich uwolnienia, czy też przez zaopatrywanie ich w ubranie i żywność. Był świadkiem rozstrzelania Władysława Padlewskiego, dowódcy oddziału rozbitego pod Bułhajami, i Tadeusza Rakowskiego. Początkowo stronił od współudziału w organizacji powstańczej, przyjął jednak urząd agenta Rządu Narodowego, naprzód przy komitecie kijowskim, później w Żytomierzu. Zadaniem jego było utrzymywanie kontaktów z komitetami w Kijowie, Kamieńcu Podolskim i Odessie, a później po upadku powstania rozwiązywanie ich.
Po powstaniu K., pozbawiony środków do życia, zmuszony do zajęcia się ratowaniem majątków swoich krewnych, osiadł w Kijowie i zajął się działalnością adwokacką. Mając duże znajomości i stosunki załatwiał korzystnie spory w sprawach majątkowych, przez co szybko się dorobił. W r. 1871 wyjechał do Austrii i Włoch. Po powrocie do kraju w r. 1872 przejął po zmarłym bracie Ositniaczkę, oczyścił majątek z długów i doprowadził do kwitnącego stanu. Ostatnie lata życia poświęcił na badania nad wytworzeniem nowej odmiany pszenicy, pisząc na ten temat artykuły do pism rolniczych rosyjskich, i prowadził korespondencję dotyczącą kwestii zbytu produktów rolnych z francuskimi i angielskimi młynarzami. W r. 1886 wydał, pod krypt. Z. K., broszurę pt. Droga do ogólnego wyjścia z kryzysu agrarnego (Kijów 1886), w której zwracał uwagę na chwiejność cen zboża i wskazywał środki zaradcze, polegające wg niego na nawiązywaniu kontaktów z przedstawicielami zagranicznych rynków zbożowych, a z pominięciem pośredników miejscowych. W r. 1880 K. rozpoczął spisywanie pamiętników. Po dziesięcioletniej przerwie podjął pracę w r. 1893 i pisał aż do śmierci. Wydane przez syna w r. 1911, pt. Pamiętniki 1826–1894 (Kr. 1911), obejmują lata 1826 do 1872. Pisane stylem niewyrobionym, dają dość pobieżny przegląd wydarzeń, w których K. brał udział, przynoszą jednak pewien materiał do historii południowej Ukrainy, zwłaszcza z l. 1863–4. W r. 1886 K. zawarł związek małżeński z Elżbietą z Trycholskich, córką Karola, marszałka pow. czehryńskiego, wdową po Edmundzie Krasińskim. Miał syna Antoniego (ur. 1888). K. zmarł w Ositniaczce 24 I 1894 r.
Fot. w: K. Z., Pamiętniki 1826–1894, Kr. 1911; – Kozłowski E., Bibliografia powstania styczniowego, W. 1964; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; Słow. Geogr.; – Białkowski L., Podole w XVIII w., Kr. 1920 s. 127; Gawroński Rawita F., Rok 1863 na Rusi, Lw. 1902 I; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją. Andrzej Zamoyski w l. 1861–2, W. 1962; Bobrowski T., Pamiętniki, Lw. 1900 I 225, 283–5, II 107, 143, 146, 147, 152, 158, 183, 199, 304; Iwański A., Pamiętniki, W. 1928; Statystyka cukrowni, Pet. 1879; – „Kwart. Hist.” R. 27: 1913 s. 407–10; – Materiały w Red. PSB.
Irena Homola
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.