Moczyński Zygmunt (1886–1960), kupiec, działacz Polonii w Wolnym Mieście Gdańsku. Ur. 17 V w Wałczu, był synem profesora gimnazjalnego Piotra i Salomei z Zelewskich. Początkowo uczył się w domu pod okiem ojca, następnie ukończył gimnazjum w Wałczu, uzyskując w r. 1904 świadectwo maturalne. Jako uczeń gimnazjalny brał udział w pracy konspiracyjnej w kołach gimnazjalnych Tow. Tomasza Zana oraz organizacji Czerwona Róża, zamienionej później na «Pet» – Przyszłość. W l. 1904–8 studiował prawo i ekonomię na uniwersytetach w Berlinie, Krakowie i Wrocławiu, gdzie w r. 1908 uzyskał stopień doktora praw oraz złożył państwowy egzamin referendarski. W czasie studiów uniwersyteckich działał w Związku Młodzieży Polskiej «Zet», a w l. 1905–6 był członkiem jego Centralizacji, która kierowała działalnością Związku. Z ramienia tego Związku wziął udział w zjeździe młodzieży polskiej w Sopocie w r. 1906. W r. 1908 pracował krótko w Spółdzielni «Rolnik» w Mogilnie. W l. 1908–9 był prokurentem firmy zbożowej «Ceres» w Gdańsku. Należał tam do polonijnego Tow. Ludowego «Jedność», którego przez jakiś czas był sekretarzem. Po odbyciu obowiązkowej służby wojskowej w armii niemieckiej w Gdańsku-Wrzeszczu w l. 1909–10, był w Wielkopolsce kierownikiem Spółdzielni «Rolnik» w Śmiglu, a następnie do lata 1914 kierował Spółdzielnią «Rolnik» w Żninie. Działał tutaj również w ruchu sokolim. W czasie pierwszej wojny światowej w l. 1914–18 służył w armii niemieckiej, pod koniec na froncie wschodnim w Mołodecznie, gdzie był tłumaczem z języka rosyjskiego. Z chwilą wybuchu ruchów rewolucyjnych w wojsku niemieckim został w listopadzie 1918 przewodniczącym rewolucyjnej Rady Żołnierskiej w Mołodecznie.
W r. 1919 przeniósł się M. na stałe do Gdańska, gdzie przebywał do końca 1938 r. Po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska otrzymał jego obywatelstwo. Początkowo był przedstawicielem tajnej ekspozytury Głównego Urzędu Zaopatrzenia Armii Min. Spraw Wojskowych; dokonywał na jego rzecz zakupów i wykonywał zlecone mu zadania. W l. 1919–23 był kierownikiem firmy handlowej «Lambert i Krzysiak, Gdański Handel Zamorski S. A.», w l. 1923–8 – kierownikiem firmy «Gdański Handel Zagraniczny», a w l. 1928–38 – kierował firmą «Kompania Handlu Zagranicznego». Od r. 1921 należał do «Gminy Polskiej», politycznej organizacji Polaków gdańskich, w której założeniu współuczestniczył i był autorem jej statutu. Równocześnie działał M. w zawodowej organizacji polskich robotników i rzemieślników, p. n. «Zjednoczenie Zawodowe Polskie», gdzie zyskał sobie duże uznanie. W r. 1923 został wybrany posłem z polskiej listy wyborczej do Sejmu Gdańskiego (Volkstag) drugiej kadencji. W Sejmie Gdańskim został przewodniczącym polskiej grupy poselskiej liczącej wówczas 5 posłów. Również w wyborach z r. 1927 do Sejmu Gdańskiego trzeciej kadencji został M. ponownie wybrany posłem, pozostając nadal przewodniczącym polskiej frakcji sejmowej. Tymczasem pogłębiająca się coraz silniej rozbieżność poglądów między M-m a działaczami polskimi w Gdańsku doprowadziła do rozbicia «Gminy Polskiej». W wyborach do jej władz w r. 1927 M. doprowadził do rozłamu i wybrano dwa zarządy tej organizacji: jednemu przewodniczył dawny prezes «Gminy Polskiej» Józef Czyżewski, prezesem drugiego został M. i pozostał na tym stanowisku do września 1928. Rozłamowi nie zdołał zapobiec ówczesny Komisarz Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku Henryk Strasburger. Postępowanie Strasburgera spotykało się z krytyczną oceną ze strony szeregu polskich działaczy w Gdańsku, a przede wszystkim ze strony M-ego. Zarzucano wówczas polskim czynnikom rządowym, a głównie Komisarzowi Generalnemu, że nie dbają należycie o dobro i przyszłość Polaków w Gdańsku. M. należał do współautorów memoriału złożonego 28 VI 1929 (w dziesiątą rocznicę zawarcia traktatu wersalskiego) władzom polskim, zatytułowanego „Tragiczna przyszłość Polonii gdańskiej”, podpisanego przez wszystkich trzech posłów polskich do Sejmu Gdańskiego (Antoni Lendzion, Leon Miszewski i M.). W odczycie wygłoszonym 17 II 1930 w Poznaniu pt. Polityka polska w Gdańsku M. równie ostro jak poprzednio w memoriale – skrytykował postępowanie rządu polskiego, a przede wszystkim Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku, w sprawach Polaków gdańskich. Odtąd M. przeszedł do wyraźnej opozycji wobec H. Strasburgera, wykorzystując przy tym nadal osobiste znajomości i kontakty w Warszawie. M., popierając powstające wówczas w Gdańsku pomysły utworzenia w Wolnym Mieście Gdańsku tajnej polskiej organizacji bojowej, opartej na wzorach Związku Strzeleckiego względnie dawniejszej Polskiej Organizacji Wojskowej, związał się bliżej z działaczami Związku Strzeleckiego w Gdańsku, głównie z Henrykiem Muszkiet-Królikowskim i Ludwikiem Muzyczką. Niewątpliwie brał M. w l. 1930–1 pewien udział w tworzeniu w Gdańsku tajnej polskiej organizacji bojowej, a może również współdziałał w redagowaniu i wydawaniu nielegalnego pisma, atakującego bardzo ostro Niemców gdańskich, „Grom”, drukowanego w Gdyni, którego pierwszy numer ukazał się 13 V 1931 (wszystkich numerów ukazało się 18 w l. 1931–3). Policja Wolnego Miasta Gdańska nie zdołała, mimo usilnych poszukiwań, wykryć wydawców i redaktorów tego pisma. (Wypowiedzi M-ego po r. 1945, jakoby on był inicjatorem i organizatorem na terenie Gdańska tajnej polskiej organizacji bojowej «Niepodległość» oraz redaktorem i wydawcą pisma „Grom”, nie znajdują potwierdzenia w innych materiałach źródłowych).
Na skutek krytycznego stanowiska wobec Strasburgera M. usunął się chwilowo od dalszej oficjalnej działalności społeczno-politycznej; nie kandydował też do Sejmu Gdańskiego w wyborach z r. 1930. Dopiero po ustąpieniu Strasburgera ze stanowiska Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku nawiązał M. nowe kontakty z jego następcą Kazimierzem Papée, który przybył do Gdańska w marcu 1932. Rozdarcie wśród Polonii Gdańska trwało jednak nadal. W wyborach do Sejmu Gdańskiego z r. 1933 M. zgłosił własną listę wyborczą, nazywając ją «listą gospodarczą» (lista nr 9), a po zblokowaniu obu polskich list wyborczych, pod naciskiem Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku, został wybrany posłem. W sejmie tym przewodniczył polskiej grupie parlamentarnej liczącej tylko 2 posłów. Następnie wziął M. aktywny udział w tworzeniu nowej, konkurencyjnej dla «Gminy Polskiej» organizacji politycznej Polaków w Gdańsku, p. n. «Związek Polaków w Wolnym Mieście Gdańsku» (ZPwWMG), powstałej w czerwcu 1933. M. został wybrany marszałkiem Rady Naczelnej Związku i funkcję tę pełnił do wybuchu drugiej wojny światowej, ale i na tym stanowisku nie zdołał pozyskać sobie wielu współpracowników. W listopadzie 1933 z inicjatywy ZPwWMG zostało utworzone Polskie Zrzeszenie Pracy jako organizacja pracodawców i pracobiorców. Prezesem Rady Naczelnej tego Zrzeszenia został M. Działał również w innych stowarzyszeniach polskich w Gdańsku; był też członkiem zarządu «Gdańskiej Macierzy Szkolnej». Interesował się organizacjami polskich studentów Politechniki Gdańskiej. Pod koniec 1932 r. M. założył Związek Popierania Gdańsko-Polskich Stosunków Gospodarczych i został jego prezesem. Kiedy Związek ten przestał działać we wrześniu 1934, a na jego miejsce powstała oficjalna już Gdańska Izba Handlu Zagranicznego, M. został jej prezesem w r. 1934; ze stanowiska tego został odwołany z końcem 1938 r. W tym czasie M. wyjechał z Gdańska i osiedlił się na wsi, w Modliszewie, w pow. gnieźnieńskim. Po zrzeczeniu się w lutym 1939 obywatelstwa Wolnego Miasta Gdańska otrzymał w marcu t. r. obywatelstwo polskie.
Wysiedlony w czasie okupacji niemieckiej z Wielkopolski, przedostał się M. do Krosna, gdzie od 16 III 1940 do drugiej połowy 1944 r. pracował jako urzędnik biurowy w Polskich Hutach Szkła, zatajając swą działalność w Wolnym Mieście Gdańsku, ponieważ gauleiter Gdańska Albert Forster wyznaczył nagrodę 5 000 marek niemieckich za jego schwytanie. Współpracował z polskim ruchem oporu (Armia Krajowa). W drugiej połowie 1944 r. przedostał się M. potajemnie do Lublina i zgłosił się do dyspozycji Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W kwietniu 1945 został skierowany do Gdańska, gdzie podjął pracę w gdańskim Urzędzie Wojewódzkim jako kierownik Oddziału Narodowościowego w Wydziale Społeczno-Politycznym. Równocześnie był zastępcą przewodniczącego Wojewódzkiej Komisji Weryfikacyjnej. Funkcje te pełnił do 30 IV 1947. Od marca 1947 do r. 1950 był dyrektorem Giełdy Zbożowo-Towarowej w Gdańsku. W l. 1945–50 działał także w Miejskiej Radzie Narodowej (MRN) w Gdańsku jako członek Komisji Odbudowy. Był również radnym Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku. W l. 1946–50 działał w Polskim Związku Zachodnim (PZZ) jako członek zarządu Gdańskiego Okręgu oraz członek Rady Naczelnej PZZ. Brał udział w zwołanym przez PZZ do Warszawy na 9 i 10 XI 1946 «Kongresie Polaków Autochtonów z Ziem Odzyskanych» i wygłosił na nim referat o życiu politycznym Polaków tych ziem, uwzględniając przede wszystkim teren Kaszub i Gdańska. Został też powołany na członka honorowego Tow. Rozwoju Ziem Zachodnich. M. był od r. 1945 członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), z której usunięty 23 X 1948 na skutek fałszywych donosów, został jednak w pełni zrehabilitowany przez Wojewódzki Sąd Partyjny PPS w Gdańsku 6 XI 1948. Od grudnia 1948 do maja 1950 r. był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). W t. r. przeszedł na emeryturę. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Powstańców Pomorskich; miał odznakę za Walkę o Szkołę Polską. M. wyróżniał się jako mówca, ale jego działalność społeczno-polityczna wywoływała tak w okresie istnienia Wolnego Miasta Gdańska, jak i po r. 1945 kontrowersyjne oceny. Szczególnie dotyczyło to lat 1930–5 i działalności M-ego w ZPwWMG. Krótko przed śmiercią, od 22 I do 26 VI 1959, dyktował M. swe wspomnienia; maszynopis, w którym jest jednak szereg omyłek i nieścisłości, znajduje się w zbiorach Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk.
M. zmarł w Gdańsku-Oliwie 15 II 1960, pochowany został 18 II na cmentarzu w Gdańsku-Oliwie. M. był żonaty od r. 1909 z Anną Piotrowską, pozostawił córkę Halinę, zamężną za Januszem Sicińskim.
Fot. w zbiorach WAP w Od.; – Danziger Bürgerbuch, Bilder aus Leben und Wirken Danziger Männer und Frauen in Politik, Wirtschaft, Presse, Kunst, Wissenschaft, Volksbildung, Danzig [1927] s. 81 (fot.); Handbuch für den Danziger Volkstag, dritte Wahlperiode 1928/31, Danzig [1928] s. 93, 116; toż, fünfte Wahlperiode, Danzig [1933] s. 98, 111; Die Volkstagswahlen von 1920, (Wahl zur Verfassunggebenden Versammlung), 1923 und 1927 und die Volksentscheide vom 9 XII 1928 in der Freien Stadt Danzig, Danzig 1929 s. 22, 33; – Drugi rok pracy Związku Polaków w W. M. Gdańsku, Gd. 1935 s. 13–16 (artykuł M-ego); Mikos S., Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, W. 1971; Podlaszewski M., Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1933, Gdynia 1966; Stępniak H., Zygmunt Moczyński (1886–1960), w: Działacze polscy i przedstawiciele RP w Wolnym Mieście Gdańsku, Gd. 1974 (fot.); – Wodzicki R., Wspomnienia, Gdańsk–Warszawa–Berlin 1928–1939, W. 1972 (fot.); – „Dzien. Bałt.” 1960 nr 41; „Głos Wybrzeża” 1948 nr 319, 1960 nr 41, 42; „Kur. Morski” 1948 nr 295; „Kur. Pozn.” 1930 nr 80 s. 4; „Pol. Świat Pracy” 1937–8; „Straż Gdań.” 1933–8; „Związkowiec” 1922–36; „Życie Liter.” 1974 nr 35 s. 6, nr 46 s. 17; „Życie Warsz.” 1960 nr 42 s. 2; – B. Gdań. PAN: rkp. 5005 k. 48, rkp. 5070 (mszp. wspomnień M-ego); WAP w Gd.: sygn. 259 I, 621, 709, 714, sygn. 260, 2155, Akta dr Z. Moczyńskiego, teczki 1–3, teczka 4 (fot.).
Marian Pelczar