Sokołowski Mieczysław Kazimierz, pseud.: Grzymała, Ojciec, Pomian, Unikat (1898–1944), oficer WP i Armii Krajowej. Ur. 23 IX w Częstochowie; był synem Mieczysława, inżyniera budowlanego, i Antoniny z Mieleckich, bratanicy Kazimierza (zob.).
W r. 1918 ukończył S. Gimnazjum im. H. Sienkiewicza w Częstochowie; w l. szkolnych był komendantem harcerstwa okręgu częstochowskiego oraz działał w Polskiej Organizacji Wojskowej. Od 20 X 1918 do 24 V 1919 był elewem Szkoły Podchorążych Piechoty Polskiej Siły Zbrojnej w Ostrowi Mazowieckiej-Komorowie w kl. F, której komendantem był Stefan Rowecki. Po ukończeniu szkoły w stopniu podporucznika służył w 3. pp Legionów jako dowódca plutonu w kompanii Jana Rzepeckiego na froncie polsko-sowieckim. Od r. 1921 w stopniu porucznika był instruktorem w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie i w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu. W l. 1924–9 służył w 49. pp (Kołomyja). Dn. 1 I 1928 awansował do stopnia kapitana. W l. 1930–5 służył w 55. pp (Leszno w Poznańskiem), najpierw jako adiutant dowódcy ppłk. S. Roweckiego, potem dowódca kompanii. Ukończył kurs unifikacyjny w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie i w r. 1934 awansował do stopnia majora. W r. 1935 przeniesiony został do Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP), w którym został dowódcą baonu «Wołożyn».
Od marca 1939 (mobilizacja osłonowa) S. znajdował się już ze swą jednostką w rejonie Suchej Beskidzkiej. We wrześniu 1939 jego baon w składzie 2. p. KOP (I Brygada Górska) przeszedł cały szlak bojowy Armii «Kraków» jako jednostka «o znakomitej wartości bojowej» (M. Porwit) od Zawoi i Makowa Podhalańskiego aż do pierwszej bitwy pod Tomaszowem Lub. (15–16 IX). Po kapitulacji Armii «Kraków» S. uniknął niewoli i przedostał się do Warszawy. Nawiązał kontakt z S. Roweckim i J. Rzepeckim; od grudnia 1939 był już w konspiracji jako komendant Obwodu IV Ochota Służby Zwycięstwu Polski (potem Związku Walki Zbrojnej) i zajął się tworzeniem szkieletowych jednostek obwodu.
Dn. 19 IX 1940, w czasie obławy, S. został schwytany w swoim mieszkaniu przy ul. Filtrowej 81; 22 IX t.r. znalazł się w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. W marcu 1941 zwolniono go wskutek zabiegów żony. W stanie skrajnego wyczerpania powrócił do Warszawy, «przypominał szkielet obleczony żółtą, pomarszczoną skórą, z potwornie opuchniętymi nogami, bo między innymi nabytymi w obozie dolegliwościami, nabawił się również choroby słoniowej» (I. Rowecka-Mielczarska). Po powrocie do sił i organizacyjnej kwarantannie w sierpniu t.r. ponownie objął poprzednie stanowisko, a w listopadzie awansował do stopnia podpułkownika.
Z chwilą wybuchu powstania warszawskiego 1944 r. S., jako ppłk «Grzymała», został dowódcą wszystkich jednostek powstańczych na obszarze Obwodu IV Ochota Armii Krajowej (AK). Po krwawych walkach, wobec całkowitego niemal zużycia amunicji, nieosiągnięcia wyznaczonych celów i przy braku łączności z dowództwem powstania i sąsiednich obwodów, nocą z 1 na 2 VIII 1944, na odprawie swego sztabu, podjął decyzję o opuszczeniu dzielnicy, zwolnieniu rannych, części nieuzbrojonych i kobiet oraz wymarszu do Lasów Chojnowskich. Rankiem 2 VIII zgrupowanie S-ego liczące ok. 300 ludzi dotarło w okolice majątku Pęcice (na północny wschód od Pruszkowa) i stoczyło krótki, lecz gwałtowny bój ze stacjonującą tam jednostką niemiecką. Starcie to przyniosło śmierć 91 powstańców. Większość zgrupowania osiągnęła wieczorem 3 VIII Lasy Chojnowskie, dołączając do znajdujących się tam innych oddziałów partyzanckich. S., jako najstarszy stopniem, wyznaczony został na dowódcę całości sił w Lasach Chojnowskich. Dn. 15 VIII otrzymał rozkaz komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk. Antoniego Chruściela («Montera») marszu na Mokotów. Jego zgrupowanie, nazywane pułkiem «Grzymały» lub Grupą Odsieczy i liczące 700–800 ludzi, wyruszyło nocą z 16 na 17 VIII do Lasu Kabackiego, a w nocy z 18 na 19 VIII podjęło dalszy marsz w wyznaczonym kierunku. S. znajdował się przy pierwszym baonie maszerującym przez Wilanów. Gdy zbliżył się on do pałacu w Wilanowie, rozpoczął gwałtowny i chaotyczny nocny bój z jego niemiecką załogą. S. ciężko ranny w chwili, gdy podrywał swych żołnierzy do ataku, został rankiem 19 VIII dobity przez Niemców, przeszukujących pobojowisko. Jego oddział rozbito i tylko jedna jego część dotarła na Mokotów. Po wojnie S. został staraniem żony ekshumowany i pochowany na cmentarzu Wilanowskim w kwaterze wojskowej żołnierzy 1939 r. i powstańców warszawskich.
S. był żonaty z Gudulą z Kreutzingerów (ślub w kwietniu 1933), bratanicą płk. Józefa Kreutzingera (zob.), która w r. 1949 wyjechała do Szwajcarii i tam ponownie wyszła za mąż; z małżeństwa z nią S. miał córkę Zofię (ur. 1935), zamężną de Giarauvel, zamieszkałą w Szwajcarii.
W r. 1994 władze dzielnicy Ochota nadały imię S-ego odcinkowi Trasy Łazienkowskiej, pomiędzy ul. Białobrzeską a Al. Jerozolimskimi.
Bratem S-ego był Ludwik (5 VI 1897 – 3 XII 1940), chemik, pracujący przed drugą wojną światową w Inst. Materiałów Uzbrojenia, aresztowany w czasie tej samej obławy co S. i wywieziony do obozu w Oświęcimiu, gdzie zmarł z wycieńczenia.
Siostra S-ego Maria Sokołowska-Okońska, pseud.: Maria Wawerska, Maria II, Tola (8 XII 1900 – 15 XI 1985), nauczycielka, w czasie wojny była dowódcą Grupy Kobiecej Organizacji Małego Sabotażu «Wawer», podporucznikiem AK, uczestniczką powstania warszawskiego, następnie więźniem obozów jenieckich.
Fot. siostry S-ego, Marii, w Mater. Red. PSB; – Wielka ilustrowana encyklopedia powstania warszawskiego, W. 1997 IV 610 (dot. siostry S-ego); Roczn. Oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932 (tu data ur. 24 IX) Bartelski L., Mokotów 1944, W. 1986; Borkiewicz A., Powstanie warszawskie 1944, W. 1964; Brykowski R., 49 Huculski Pułk Strzelców, Pruszków 1992 (fot. s. 18, 22); Kunert A. K., Rzeczpospolita Walcząca. Powstanie Warszawskie 1944, W. 1994; Łączność, sabotaż, dywersja. Kobiety w Armii Krajowej, Londyn 1985 s. 162; Michalski C., Wojna warszawsko-niemiecka, W. 1974 (dot. siostry S-ego); Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1983 III; Porwit M., Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku, W. 1973–8 II–III; Powstanie warszawskie. 1 sierpnia – 2 października 1944. Służby w walce, Red. R. Śreniawa-Szypiowski, W. 1994; Steblik W., Armia «Kraków» 1939, W. 1989; Strzembosz T., Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy, W. 1983 s. 205, 252, 416; Szarota T., Stefan Rowecki «Grot», W. 1983; Szkoła Podchorążych Piechoty. Księga pamiątkowa 1830 – 29 XI – 1930, Ostrów-Komorowo 1930 s. 305 (fot. zbiorowa), 434; Wroniszewski J. K., IV Obwód Armii Krajowej Ochota. Okręg Warszawa, W. 1997 (fot.); tenże. Ochota. 1939–1945, W. 1976 (fot.); – AK w dokumentach, IV (w indeksie błędnie jako Ludwik); Broniewski S., Całym życiem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, W. 1983; Dzien. Personalny MSWojsk., W. 1928 s. 51; Rowecka-Mielczarska I., Ojciec. Wspomnienie córki gen. Stefana Grota-Roweckiego, W. 1990 s. 23, 25, 38 (fot.); – „Życie Warszawy” 1994 nr 200; – Arch. paraf. rzymskokatol. św. Anny w Wilanowie: Liber Mortuorum, 1945 poz. 137; – Mater. Red. PSB: Wspomnienia siostry S-ego Marii Sokołowskiej-Okońskiej i informacje Zofii Stoltz z W., życiorys M. Sokołowskiej-Okońskiej w oprac. Witolda Gutkowskiego.
Marek Getter