Potoczek Stanisław, pseud. Wojtek z Grodziska, Wojtek z Ostrej Górki, Wicek, Wicek chłop z Górki, Wojtek z Jaworka, Chłop spod Nowego Sącza (1849–1919), chłopski działacz polityczny i społeczny, poseł do Sejmu Krajowego we Lwowie oraz do Rady Państwa w Wiedniu. Ur. 11 IX w Rdziostowie (pow. nowosądecki), w rodzinie chłopskiej, był synem Błażeja i Marii z Płachtów, bratem Jana (zob.).
P. ukończył czteroklasową szkołę ludową w Nowym Sączu, ale większość swojej wiedzy zdobył drogą samouctwa. Pracował na roli. Zarazem też bardzo wcześnie rozpoczął działalność w organizacjach samorządowych i politycznych. W l. 1876–91 był wójtem w rodzinnej wsi w Rdziostowie, gdzie posiadał 33-morgowe gospodarstwo. Pod wpływem ks. Stanisława Stojałowskiego organizował chłopów do legalnej działalności mającej na celu poprawę ich warunków życiowych. Swoje pierwsze artykuły publikował P. w „Wieńcu” i „Pszczółce” oraz, po nawiązaniu kontaktów z Bolesławem Wysłouchem, w „Przyjacielu Ludu”. W l. 1890–1905 był członkiem Rady Powiatowej w Nowym Sączu i członkiem Wydziału Powiatowego. W l. 1906–9 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego tejże Rady. W r. 1909 został jako pierwszy chłop obrany jej przewodniczącym (zwanym zwyczajowo marszałkiem powiatowym), ale władze austriackie nie zatwierdziły tego wyboru. Głównym jednak terenem działalności P-ka stał się Sejm Krajowy i założone przezeń stronnictwo pn. Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh) oraz pismo „Związek Chłopski”. P. wszedł do sejmu galicyjskiego w r. 1889, kiedy to po kilkunastoletniej przerwie wybrano znów kilku posłów chłopskich do sejmu. Utworzyli oni tam w r. 1890 Klub Katolicko-Ludowy, w którym P. był zastępcą przewodniczącego. Wybrany w okręgu nowosądeckim P. był posłem do sejmu galicyjskiego w l. 1889–1908. W sejmie zajmował się nie tylko sprawami swego powiatu, w którym cieszył się dużą popularnością, ale także problematyką ogólnospołeczną i polityczną. Bardzo dużo przemawiał i wniósł 30 interpelacji. Najważniejsze jego wnioski sejmowe – to wniosek o utworzenie włości rentowych i o włączenie obszarów dworskich do gmin oraz domaganie się reformy wyborczej i prawa powszechnego głosowania (1895). W r. 1895 był zastępcą przewodniczącego Komisji Sejmowej do rewizji katastru gruntowego i członkiem Komisji Agrarnej.
Już w l. osiemdziesiątych P. organizował komitety przedwyborcze, wystawiające chłopskich kandydatów na posłów. Zgrupowani wokół P-ka chłopi domagali się utworzenia samodzielnej chłopskiej organizacji, patronował tej akcji ks. Stojałowski. P. doceniał jego zasługi, mając jednak na uwadze zatargi ks. Stojałowskicgo z władzami duchownymi i państwowymi, starał się od niego uniezależnić. Poparcia szukał u Wysłoucha. Gdy jednak kierowany przez niego ruch ludowy stawał się radykalny, P. zdecydował o przyjęciu zasad wiary katolickiej dla przyszłej organizacji ludowej. Program statutu, opracowanego głównie przez P-ka, został ogłoszony w „Pszczółce” w r. 1892, a w rezultacie usilnych zabiegów P-ka odbyło się 3 VII 1893 pierwsze walne założycielskie zebranie ZSCh. Od r. 1893 do r. 1908 P. był prezesem Związku. Stronnictwo to miało charakter lokalny, obejmowało swym zasięgiem głównie powiat nowosądecki, częściowo limanowski i brzeski, w innych powiatach posiadało małe grupy członków i sympatyków. Przechodziło liczne ewolucje polityczne, wchodząc w taktyczne sojusze zarówno ze Stronnictwem Chrześcijańsko-Ludowym ks. Stojałowskiego, jak i Stronnictwem Ludowym Jana Stapińskiego. Reprezentowało ono przede wszystkim interesy zamożnych chłopów, zwalczało ideologię socjalistyczną. Niewątpliwie ZSCh pozostawało pod wpływem kleru galicyjskiego, choć w pewnych okresach zdobywało się i na samodzielne wystąpienia, domagając się rozwoju oświaty na wsi i podnoszenia kultury rolnej. Organem ZSCh było pismo pt. „Związek Chłopski”, ukazujące się od 1 IV 1894, początkowo jako dwutygodnik, potem trzy razy w miesiącu w Nowym Sączu. Nakład pisma dochodził do 3 000 prenumeratorów. P. był wydawcą i redaktorem naczelnym aż do końca ukazywania się pisma, tj. do lutego 1908 (w ostatnim miesiącu wychodziło jako tygodnik). Pisywali tam przede wszystkim, choć nie wyłącznie, lokalni działacze Sądecczyzny, sam P. publikował głównie swoje interpelacje, sprawozdania, odezwy. Jako działacz stronnictwa kładł duży nacisk na rozszerzanie oświaty. W r. 1898 zorganizował w Rdziostowie pierwszą w Sądecczyźnie wypożyczalnię wiejską Tow. Szkoły Ludowej. Z jego inicjatywy nastąpiła budowa szkoły dla gospodyń wiejskich w Podegrodziu, otwartej w r. 1914. Reprezentował w swej działalności i publicystyce pragmatyzm, trzeźwość i tzw. zdrowy, chłopski rozum. Artykuły jego były na ogół rzeczowe i jasne. Był bardzo popularny w powiecie jako dobry mówca i gospodarz, był także członkiem zarządu głównego Tow. Kółek Rolniczych od r. 1895.
Politycznie ZSCh pod kierunkiem P-ka kilkakrotnie zmieniał taktykę. Parokrotnie zbliżano się do ludowców i zawarto nawet dwukrotnie (1897 i 1904) Unię «ludową» z posłami i działaczami ludowymi. Unia ta rozpadała się jednak po kilku miesiącach. W r. 1905 z inicjatywy kleru doprowadzono do połączenia się kilku grup chrześcijańsko-społecznych w Polskie Centrum Ludowe. Do tej nowej formacji politycznej wstąpił i ZSCh na czele z P-kiem. Miało to na celu stworzenie silnego ośrodka politycznego, przeciwstawiającego się rosnącym wpływom ludowców w Galicji. W l. 1907–11 P. był posłem do Rady Państwa, wybranym w okręgu 48 (Nowy Sącz, Stary Sącz, Grybów, Ciężkowice, Muszyna) z ramienia Polskiego Centrum Ludowego, wskutek słabej znajomości języka niemieckiego nie odegrał w parlamencie wiedeńskim większej roli, choć składał różne wnioski. Z Centrum P. wystąpił jesienią 1907, a ugrupowanie to wkrótce rozpadło się. W r. 1908 nastąpiło zbliżenie ludowców z konserwatystami. Za cenę różnych ustępstw gospodarczych i politycznych ludowcy zgodzili się wejść do Koła Polskiego w Wiedniu, rezygnując tym samym z pewnej niezależności politycznej i zawierając sojusz z rządzącymi konserwatystami. Zbyteczne stało się w tej sytuacji istnienie odrębnej organizacji ZSCh. Zrozumiał to P. i wstąpił do klubu Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) jako poseł do sejmu, został członkiem Rady Naczelnej PSL, rozwiązał ZSCh i zawiesił wydawanie „Związku Chłopskiego” w r. 1908. Po rozłamie w PSL w r. 1913 usunął się od aktywnej działalności politycznej. Przyczyniły się do tego także i wiek, i choroby. Brał jeszcze udział w różnych ogólnych wystąpieniach w ruchu ludowym, opowiadając się raczej po stronie PSL-«Piasta». P. zmarł 19 IV 1919 w Rdziostowie i został pochowany w Nowym Sączu na cmentarzu na Helenie.
Z małżeństwa z Eleonorą z Sikorskich (1857–1936) P. miał kilku synów, m. in. Błażeja, Franciszka i Narcyza (zob.).
Szczechura T. i R., Zagadnienia kulturalno-oświatowe i społeczno-gospodarcze wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889–1918. Materiały bibliograficzne, W. 1969; ciż, Zagadnienia społeczno-polityczne wsi w czasopismach polskiego ruchu ludowego 1889–1918, W. 1967; Enc. Org., XVIII; W. Enc. Powsz. (PWN), VI 641; Freund F., Das oesterreichische Abgeordnetenhaus… 1907–1913, Wien–Leipzig 1907 (fot.); Oesterr. Biogr. Lexikon, Lf. 38; Giza, Władze stronnictw lud., s. 579, 584, 587; – Antoń S., Dzieje ruchu ludowego Sądecczyzny w latach 1870–1914, „Roczn. Sądecki” T. 8: 1967 s. 73, 75, 76, 77, 79, 85–90; Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; tenże, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; Giza S., Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895–1965, W. 1967; Gurnicz A., O równą miarkę dla chłopów, W. 1963; Kącki F., Ks. Stanisław Stojałowski i jego działalność społeczno-polityczna, Lw. 1937 s. 140, 150; Kisielewski T., Heroizm i kompromis, W. 1977; Konefał J., Bracia Potoczkowie i początki katolickiego ruchu ludowego w Galicji, „Tyg. Powsz.” 1980 nr 20; tenże, Parlamentarna działalność Potoczków, „Roczniki Human.” 1981 z. 2 s. 223–43; tenże, U źródeł katolickiego ruchu ludowego w Galicji, „Chrześcijanin w Świecie” 1980 nr 86; Najdus W., Szkice z historii Galicji, W. 1960 II; Pigoń S., Zarys nowszej literatury ludowej, Kr. 1946; Potoczek J., Chłopi sądeccy a reprezentacja powiatowa (1890–1914), „Roczn. Sądecki” T. 10/11: 1969 s. 317, 319, 320 (podob.), 325–44; tenże, Kalendarium historii ruchu chłopskiego Sądecczyzny w latach 1848–1918, tamże T. 12: 1971 s. 165–219; tenże, Sojusznicy czy przeciwnicy, tamże T. 8: 1967 s. 133, 134, 135, 137, 139, 141, 142, 143, 144 (fot. wspólna), 145, 147, 152–67; Studia z dziejów ruchu ludowego, W. 1969; Szaflik J. R., Pod patronatem czy bez patronatu? „Roczn. Sądecki” T. 15/16: 1974–7 s. 137–45, 152–7; Szczepański S., Z dziejów ruchu ludowego w Polsce, Kr. 1924 s. 14; – Stapiński J., Pamiętnik, W. 1959; Witos W., Wspomnienia, Paryż 1965 I; – Kalendarz J. Czecha, 1908–11; „Przyjaciel Ludu” 1907 nr 45 s. 3; – B. Jag.: rkp. 8085 III k. 190–191; B. Ossol.: Teki Wysłouchów, Korespondencja S. Potoczka nr 71–82, 71–84 i in.; – Antoń S., Twórczość ludowa Sądecczyzny, (rkp. u autora w Nowym Sączu); Papiery rodzinne w zbiorach Jerzego Potoczka w Nowym Sączu.
Krzysztof Dunin-Wąsowicz