Ziemie polskie na przełomie XVIII i XIX wieku
W konsekwencji zaborów Rzeczpospolita została podzielona między Austrię, Prusy i Rosję. Przerwano wiele więzów łączących dotychczasowe części kraju, za to rozpoczął się proces ich integracji z państwami zaborczymi.
W Prusach pojawiły się tanie kredyty hipoteczne, przyznawane na podstawie ocen dochodowości folwarków. Ponieważ panowała wówczas dobra koniunktury dla rolnictwa, oceny były wysokie i polska szlachta zadłużała się ponad miarę, przeznaczając znaczną część kredytów na konsumpcję. 
W wyniku przegranej Prus z wojskami Napoleona pod Jeną w 1806 r. z większości ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego w 1807 r. utworzono zależne od Napoleona Księstwo Warszawskie (a Gdańsk przekształcono w Wolne Miasto). Na terenach, które pozostały pod władzą Prus w 1807 r. zniesiono poddaństwo osobiste, rok później uwłaszczono chłopów w dobrach państwowych, zaś w 1811 r. rozpoczęto ich uwłaszczenie na dobrach prywatnych. Była to pierwsza na ziemiach polskich reforma uwłaszczeniowa, czyli taka, która przyznawała chłopom ziemię na własność. Zlikwidowano ponadto cła wewnętrzne i uwolniono obrót ziemią.
Wcześniejsze od reform pruskich były te wprowadzone w Królestwie Galicji i Lodomerii, czyli zaborze austriackim. Ich rezultaty były jednak znacznie skromniejsze. Przeprowadzone za czasów cesarza Józefa II, ograniczały pańszczyznę i władzę panów nad chłopami. Najdalej szedł tzw. patent urbarialny z 1789 r., który faktycznie zamieniał pańszczyznę na podatek płacony państwu i właścicielowi ziemi. Źle przygotowany, patent spotkał się z wielkim oporem właścicieli ziemskich i ostatecznie został odwołany w 1790 r. przez następce Józefa II - Leopolda II. Mimo reform, ustrój społeczny Galicji pozostał stanowy, a kwestia chłopska czekała na rozwiązanie. Nowością wobec czasów przedrozbiorowych był podział stanu szlacheckiego na szlachtę i arystokrację.  
W zaborze rosyjskim zmiany szły w kierunku pogłębienia podziałów stanowych. Zachowano część polskich instytucji, przywracając po śmierci Katarzyny II w 1796 r. samorząd szlachecki z sejmikami. Przywileje szlacheckie straciła za to liczna grupa szlachty zaściankowej i bezrolnej. Zwiększono poddaństwo chłopów poprzez wprowadzenie pochodzącej z Rosji sprzedaży chłopów bez ziemi. 

Księstwo Warszawskie
Księstwo Warszawskie powstało w 1807 r., zaś w 1809 r. rozszerzono je o część zaboru austriackiego. Księciem został król saski Fryderyk August. Nadana przez Napoleona konstytucja wprowadzała równość wszystkich ludzi wobec prawa. Oznaczało to koniec systemu stanowego i poddaństwa chłopów (choć nie likwidowało pańszczyzny). Na mocy osobnej decyzji, w miastach po wykupieniu patentu można było prowadzić działalność dotychczas zastrzeżoną dla członków cechów. Dyskryminacyjną politykę stosowano jednak (na mocy dekretu z 1808 r.) wobec Żydów. Na terenie Księstwa wprowadzono również kodeks Napoleona, który gwarantował prywatną własność i wolność umów. Nie został on odwołany po upadku Księstwa i obowiązywał do końca zaborów.
Włączenie Księstwa w system napoleońskiej blokady kontynentalnej zakończyło dobrą koniunkturę w rolnictwie. Zadłużeni jeszcze w czasach pruskich ziemianie stanęli na skraju bankructwa. Doskonale prosperowali za to dostawcy wojskowi czy producenci przemysłowi. Duże znaczenie miał zwłaszcza przemysł włókienniczy, garbarstwo i hutnictwo. 
Finanse państwa były w opłakanym stanie. Głównym obciążeniem były wydatki wojskowe, do których dochodziła konieczność spłaty tzw. sum bajońskich, czyli długu wobec Francji. Sytuacji finansowej nie poprawiło wprowadzenie w 1810 r. nowej waluty, jaką były bilety kasowe Księstwa Warszawskiego emitowane przez Główną Kasę Wymiany. Wiosną 1812 r., kiedy Napoleon szykował się do wyprawy na Moskwę, Księstwo znajdowało się na skraju bankructwa. 
Na początku 1813 r. Księstwo zostało zajęte przez wojska rosyjskie. Po Kongresie Wiedeńskim 1815 r. z większości Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie, złączone z Rosją osobą monarchy. Wielkopolska powróciła pod panowanie pruskie, a z Krakowa wraz z okolicami powstała Rzeczpospolita Krakowska (Wolne Miasto Kraków).

Zabór rosyjski
Królestwo Polskie formalnie funkcjonowało jako odrębne państwo na podstawie liberalnej konstytucji nadanej przez cara Aleksandra I w 1815 r. Z istnieniem Królestwa Polacy wiązali wielkie nadzieje, widząc w nim szansę na odbudowę państwa polskiego. Liczono zwłaszcza na włączenie doń Ziem Zabranych, czyli pozostałych obszarów zaboru rosyjskiego. W latach 20. Aleksander odchodził jednak od liberalnej polityki, a konstytucja Królestwa była łamana. Sytuacja pogorszyła się jeszcze po wstąpieniu na tron Mikołaja I w 1825 r. Konsekwencją niezadowolenia mieszkańców Królestwa było przegrane powstanie listopadowe w latach 1830-1831. 
Początki funkcjonowania Królestwa były trudne ze względu na zły stan finansów. Niewielkie dochody i znaczne obciążenia (przede wszystkim wydatki na armię oraz długi odziedziczone po Księstwie Warszawskim) przybliżały kraj do bankructwa, które mogło grozić inkorporacją do Rosji. Od tego losu Królestwo uratował książę Ksawery Drucki-Lubecki, który kierował jego finansami.
Pierwszym sukcesem Druckiego-Lubeckiego było osiągnięcie równowagi budżetowej poprzez znaczne zwiększenie obciążenia podatkowego, stworzenie monopoli państwowych, bezwzględną egzekucję należności i ograniczenie wydatków. 
Drucki-Lubecki wprowadził ponadto chroniącą krajowych producentów protekcyjną taryfę celną i wygrał wojnę celnej z Prusami w latach 1823-1825. Jednocześnie udało mu się doprowadzić do obniżenia cła między Królestwem a resztą Rosji, co dawało możliwości ekspansji handlowej na wschód.
Wspierano również przemysł. Starano się ściągnąć zagranicznych specjalistów, a rząd bezpośrednio inwestował w rozwój mocy produkcyjnych. Największe sukcesy odniesiono w górnictwie, hutnictwie i przemyśle włókienniczym. Zmodernizowano Zagłębie Staropolskie, zaczął powstawać Łódzki Okręg Przemysłowy, rozwijał się przemysł w okolicach Warszawy.
Powstającemu przemysłowi pomogła również integracja kraju dzięki inwestycjom transportowym, zwłaszcza w sieć dróg bitych. Do wybuchu powstania listopadowego ukończono około 1000 km traktów, w następnej dekadzie liczbę tę podwojono. 
Ukoronowaniem działań modernizacyjnych Druckiego-Lubeckiego było powołanie Banku Polskiego w 1828 r. Był to pierwszy polski bank emisyjny, który pełnił również funkcję banku państwa. Wobec upadku banków komercyjnych w czasach stanisławowskich, miał za zadanie również udzielanie komercyjnych kredytów. Działalność kredytową prowadziło też powołane w 1825 r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, które wspierało rolnictwo. 
Upadek powstania listopadowego w 1831 r. ściągnął na Królestwo Polskie falę represji. Konstytucję zastąpiono Statutem Organicznym, zlikwidowano część autonomicznych instytucji i wprowadzono stan wojenny, który obowiązywał w latach 1833-1856. Przeprowadzono weryfikację szlachectwa. Aby korzystać z przywilejów, należało udowodnić pochodzenie na podstawie dokumentów. Większa część szlachty nie była w stanie tego zrobić.
W 1841 r. zaczęła się likwidacja odrębności monetarnej Królestwa. Złoty został zastąpiony przez rubla. Początkowo bilety emitowane przez Bank Polski miału napisy dwujęzyczne - po polsku i po rosyjsku, lecz od 1859 r. pozostawiono już jedynie rosyjskie.
W 1833 r. ponownie ustanowiono granicę celną między Królestwem a resztą Rosji. Została ona zlikwidowana dopiero w 1851 r. Wobec utrudnionego dostępu do rynków rosyjskich, część polskich przedsiębiorców zdecydowała się na eksport kapitału do Białegostoku, który znajdował się po drugiej stronie granicy. Ich inwestycje zostały ulokowane głównie w fabrykach tekstylnych - produkty z nich pochodzące z powodzeniem zdobywały wschodnie rynki. W Łodzi doszło do przestawienia się z produkcji wełnianej na bawełnianą, z myślą o rynku krajowym. Postępowała mechanizacja, samo zaś miasto gwałtownie rosło. Rozwijał się też Warszawski Okręg Przemysłowy, z produkcja maszyn rolniczych czy przemysłem tekstylnym.
Bank Polski, na którego czele stali Józef Lubowidzki i Henryk Łubieński, przejął w 1833 r. górnictwo i hutnictwo. Kontynuowano politykę Druckiego-Lubeckiego, rozwijając Zagłębie Staropolskie i Dąbrowskie, z wielką jak na owe czasy Hutą Bankową w Dąbrowie Górniczej. Ostatecznie jednak w obydwu zagłębiach doszło do przeinwestowania. Przejęte przez rząd zakłady zostały zmuszone do ograniczenia bądź zaprzestania produkcji.
Rozwój gospodarczy kraju został przyspieszony przez budowę kolei. W 1847 r. zakończono konstrukcję kolei warszawsko-wiedeńskiej, którą w 1859 r. połączono z Zagłębiem Dąbrowskim. W 1862 uruchomiono linię warszawsko-bydgoską, łączącą Królestwo z ziemiami pruskimi oraz warszawsko-petersburską. Względy militarne utrudniały jednak komunikację: linie kolejowe na prawym i lewym brzegu Wisły nie łączyły się (most kolejowy w Warszawie powstał dopiero w 1877 r.)
Do odwilży politycznej doszło po przegranej Rosji w wojnie krymskiej (1853-1856), kiedy car Aleksander II rozpoczął zasadnicze reformy państwa. Część polityków polskich wiązała z programem cara pewne nadzieje. Szczególną rolę odegrał margrabia Aleksander Wielopolski, który w lojalności wobec cara i stopniowych reformach widział drogą do odbudowania autonomii Królestwa. Jako członek, a od 1862 r. naczelnik Rządu Cywilnego, przeprowadził m.in. dekrety o oczynszowaniu chłopów i równouprawnieniu Żydów. Starał się nieskutecznie przeciwdziałać działalności ruchu niepodległościowego. W 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Po kilkunastu miesiącach walk partyzanckich powstanie zostało stłumione, a kraj poddano brutalnym represjom.
W konsekwencji odwilży posewastopolskiej w Rosji przeprowadzono uwłaszczenie chłopów. Uzyskali oni wolność osobistą, jednak ziemię musieli dopiero odkupić od gminy. Proces ten trwał kilkadziesiąt lat. Kiedy rozpoczęło się powstanie styczniowe, na Ziemiach Zabranych przeprowadzono obowiązkowy wykup ziemi od szlachty po znacznie zaniżonych cenach. Miało to na celu odciągnięcie chłopów od walk i przyspieszyło wykonanie reformy uwłaszczeniowej. 
W Królestwie po wybuchu powstania Rząd Narodowy zapowiedział uwłaszczenie chłopów. Wobec porażki powstania, nie miało to większego znaczenia. W marcu 1864 car wprowadził własny ukaz uwłaszczeniowy. Chłopi uzyskiwali ziemię, na której dotychczas gospodarowali. Ziemię otrzymywali również niektórzy chłopi bezrolni i część służby dworskiej. Zostali w zamian obciążeni podatkiem gruntowym, z którego opłacano odszkodowania dla dotychczasowych właścicieli.

Zabór pruski
W wyniku kongresu wiedeńskiego Prusy odzyskały większą część Wielkopolski, przekształconej w autonomiczne Wielkie Księstwo Poznańskie. Po powstaniu listopadowym, wspieranym przez obywateli Księstwa, polityka Prus uległa zaostrzeniu. Prowadzono germanizację. Obok kwestii językowych, polegała ona również na próbie przejmowania ziemi z rąk Polaków. Autonomię ostatecznie zniesiono po Wiośnie Ludów, w czasie której na terenie Księstwa doszło do powstania. Wielkie Księstwo przekształcono w Provinz Posen. Pozostałe tereny polskie nie posiadały autonomii. 
Pruskie prawo uwłaszczeniowe zostało rozciągnięte na Wielkopolskę w 1823 r. Uwłaszczeniu podlegali zamożni chłopi, w rezultacie reformy stworzono więc duże, efektywne  gospodarstwa. Powstanie Związku Celnego w 1834 r. umożliwiło formowanie się rynku ogólnoniemieckiego, w którym Wielkopolska weszła w rolę dostawcy produktów rolnych. Zadecydowały o tym również przemiany w transporcie. Od lat 20. rozwijała się sieć dróg bitych, zaś w latach 40. zaczęto budować koleje. W 1848 Poznań uzyskał połączenie ze Szczecinem, w 1851 z Bydgoszczą, zaś w 1870 r. z Berlinem. Dla połączenia Prus Wschodnich z Niemcami kluczowe znaczenie miał otwarty w 1857 r. most kolejowy przez Wisłę pod Tczewem. 
Rozwój rolnictwa wspierało założone w 1821 r. Towarzystwo Kredytowe Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Wielkopolskie środowiska ziemiańskie założyły w 1862 r. pierwszy bank akcyjny na ziemiach polskich - "Tellus".
Przemysł wielkopolski związany był z rolnictwem. Obok cukrownictwa i gorzelnictwa pojawiła się również produkcja maszyn dla rolnictwa. Najważniejszą fabrykę założył w Poznaniu w latach 40. Hipolit Cegielski.
Wśród polskich elit pojawiła się idea walki o autonomię poprzez gospodarczą aktywizację Polaków - była to zapowiedź idei pracy organicznej. Czołową postacią ruchu był Karol Marcinkowski, który doprowadził do zbudowania w 1841 r. poznańskiego "Bazaru", placówki wspierającej polską przedsiębiorczość.
Wczesne przekształcenia własnościowe i postępująca modernizacja przyczyniły się do znacznego wzrostu liczby ludności. Zabór pruski jako pierwsza część ziem polskich wszedł w okres rewolucji demograficznej. 

Zabór austriacki
W odróżnieniu od Królestwa Polskiego i zaboru pruskiego, w Galicji wciąż obowiązywał system stanowy, przy czym władze wymagały wylegitymowania się z polskiego szlachectwa. Na rozwiązanie czekała kwestia chłopska. W przededniu rozpoczęcia polskiego powstania w lutym 1846 r. władze austriackie sprowokowały wybuch rabacji galicyjskiej w okolicach Tarnowa, podczas której chłopi napadali na dwory i mordowali ich mieszkańców. Kiedy powstanie krakowskie rzeczywiście wybuchło, nie mogło liczyć na szerszą pomoc. Po jego stłumieniu, Rzeczpospolita Krakowska została włączona do zaboru austriackiego.
Bezpośrednim skutkiem rabacji było pewne polepszenie sytuacji prawnej chłopów. Do istotniejszych zmian doszło jednak w czasie Wiosny Ludów w 1848 r. Gubernator Galicji hr. Franciszek Stadion ogłosił zniesienie pańszczyzny i poddaństwa, następnie wprowadzono w Galicji austriackie regulacje w tej sprawie. Właściciele mieli otrzymywać odszkodowania za przekazaną chłopom ziemię ze specjalnego podatku.
Po 1824 r. wysoka taryfa celna między Galicją a Królestwem Polskim spowodowała przerwanie tradycyjnych więzi gospodarczych między krajami. Bariera gór, dzieląca Galicję od pozostałych ziem austriackich silnie utrudniała handel. Przełomem w tej dziedzinie była budowa kolei. Najpierw w 1847 r. Kraków uzyskał połączenie z koleją warszawsko-wiedeńską, następnie zaś (w latach 1857-1861) ze Lwowem.
Przemysł rozwijał się w Galicji powoli. Tradycyjną gałęzią było górnictwo soli w Wieliczce i Bochni. Po wcieleniu w 1846 roku do Austrii cieszącej się od 1815 roku autonomią Rzeczpospolitej Krakowskiej uzyskano dostęp do Krakowskiego Zagłębia Węglowego. Funkcjonowało też gorzelnictwo i cukrownictwo Nowym przemysłem, było wydobycie ropy naftowej. W 1853 r. Ignacy Łukasziewicz wynalał lampę naftową. W 1856 r. otworzono pierwszą prymitywną rafinerię, zaś w latach 60. rozpoczęto odwierty.
Galicja pozostawała najbiedniejszym ze wszystkich trzech zaborów. Znajdowało to odbicie również w sytuacji demograficznej – szybszy wzrost liczby ludności rozpoczął się dopiero w latach 60.

Jerzy Łazor
Szkoła Główna Handlowa