Starzeński Adam Edward Stanisław (1872–1956), ziemianin, działacz ruchu ochrony przyrody.
Ur. 6 III we Lwowie, był synem Edmunda Józefa Justyna (1845–1900) i jego pierwszej żony Pauliny z Heydlów (1848–1876). Informacje o rodzicach w życiorysie Leopolda Ludwika Starzeńskiego (zob.). Przyrodnim bratem ojca S-ego był Leopold Eugeniusz (zob.).
S. ukończył gimnazjum oo. jezuitów w Kalksburgu pod Wiedniem, a następnie studia na Uniw. Lwow.; wg informacji wnuczki, Marii był botanikiem i, wg not biograficznych wnuczki, Teresy i synowej, Izabeli, współpracował w Krakowie z Ogrodem Botanicznym UJ. W r. 1898 kupił majątek Płaza z Oblaszkami w pow. chrzanowskim, gdzie zaczął gospodarować; dwa lata później, po śmierci ojca odziedziczył Mogielnicę (pow. trembowelski). Ożeniwszy się w r. 1899 z Marią z Wodzickich, zarządzał przez 40 lat także leśną posiadłością teścia w Porębie Wielkiej (pow. limanowski) w Gorcach. Przed pierwszą wojną światową był członkiem Rady Powiatowej w Chrzanowie i członkiem jej wydziału oraz prezesem chrzanowskiego wydz. okręgowego Galicyjskiego Tow. Kredytowego. W okresie międzywojennym gospodarował również w niedalekim od Płazy majątku Kościelec (pow. chrzanowski), który odziedziczył po teściu; zgromadził tu cenną kolekcję sztychów i litografii o tematyce związanej z historią Polski (spłonęła w pożarze dworu w r. 1943). Działał w stowarzyszeniach myśliwskich, początkowo jako jeden z wiceprezesów Małopolskiego Tow. Łowieckiego we Lwowie, a od r. 1927 jako wiceprezes Tow. Łowieckiego Zachodnio-Małopolskiego w Krakowie, które w r. 1929 zmieniło nazwę na Małopolskie Tow. Łowieckie, Oddział w Krakowie; od kwietnia 1932 do poł. maja 1939 był jego prezesem. Od r. 1935 był delegatem woj. krakowskiego z pow. chrzanowskiego do Polskiego Związku Stowarzyszeń Łowieckich w Warszawie.
Szczególne zasługi położył S. w sprawie ochrony przyrody, w tym we wprowadzeniu zasad ochrony zwierzyny łownej w kołach łowieckich i w polskim ustawodawstwie łowieckim. Przyczynił się też do zapewnienia ochrony flory stepowej na obszarze między Seretem a Zbruczem. Wspólnie z Tadeuszem Świerzem-Zaleskim spowodował utworzenie w l. 1927–30 rezerwatu przyrody w Gorcach, nazwanego im. Władysława Orkana. W r. 1933 z jego inicjatywy powstał w Oblaszkach pierwszy w Polsce rezerwat dla tokowisk cietrzewia. W l. 1932–7 był członkiem Państw. Rady Ochrony Przyrody (PROP), kierowanej przez Władysława Szafera; sprawował w niej funkcję rzeczoznawcy w sprawach łowieckich. W l. 1937–9 działał w Komitecie Ochrony Przyrody w Krakowie pracującym pod kierownictwem Szafera. Ideę ochrony przyrody propagował w artykułach, m.in. To o tem, to o owem („Ochrona Przyr.” R. 13: 1933), apelował o zapewnienie ochrony ptactwu łownemu (O wędrownej kuropatwie, tamże R. 14: 1934) oraz zwierzynie, w tym łosiom i niedźwiedziom („Kwartalny Biul. Inform. PROP” 1935, 1936, 1938). Podobną problematykę poruszał też na łamach „Łowca Polskiego”.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. wraz z żoną przedostał się do Lwowa. W r. 1940 przywieziono ich do Kazachstanu, gdzie zostali osiedleni we wsi Michajłówka w obwodzie semipałatyńskim. Odzyskawszy wolność po układzie Sikorski–Majski 1941 r., udali się do obwodu bucharskiego w Uzbekistanie. W r.n. wydostali się z ZSRR z armią gen. Władysława Andersa i osiedli w Teheranie. Zaproszeni przez lorda F. Scotta wyjechali, zapewne w r. 1943, do jego posiadłości Deloraine w Kenii. Po dwu latach, prawdopodobnie w r. 1945, zamieszkali w Nairobi, gdzie S. podjął pracę w Muz. Corynden, a następnie w oddziale botanicznym «E. A. Herbarium». W l. 1943–54 zebrał na terenie równikowej Afryki Wschodniej zielnik z ponad 10 tys. okazów tamtejszej flory; od r. 1947 przesyłał go sukcesywnie do Zakł. Botaniki PAN w Krakowie (obecnie znajduje się w Inst. Botaniki UJ). Zielnik ten «stał się jednym z najcenniejszych zbiorów naukowych w Europie» (list Szafera do syna S-ego, Pawła Starzeńskiego z r. 1964). Wg Szafera S. «obok wysokiej kultury miał wielki osobisty urok, który uczynił go w kołach zajmujących się przed wojną ochroną przyrody w Polsce, osobą popularną, budzącą szczery szacunek». S. zmarł 6 XII 1956 w Nairobi i tam został pochowany.
W małżeństwie (ślub 29 IV 1899) z Marią z Wodzickich (1879–1963), córką Antoniego (zm. 1918) i Ludwiki z Żurowskich, miał S. dwóch synów: Antoniego Edmunda (1900–1973), żonatego od r. 1923 z Krystyną Mańkowską, który gospodarował do r. 1939 w przekazanej przez ojca Płazie, w czasie wojny był wicedyrektorem Rady Głównej Opiekuńczej w Krakowie, po wojnie utrzymywał się z tłumaczeń, oraz Pawła Jerzego (zob.).
Fot. S-ego z żoną (ok. 1945) w Mater. Red. PSB; – Słown. biologów; – Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VI 317; Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; – Kroll B., Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, W. 1985 (dot. syna Antoniego); Ochrona przyrody i jej zasobów. Problemy i metody, Red. W. Szafer, Kr. 1965 I; Szafer W., Adam Starzeński (1872–1956), „Chrońmy przyr. ojczystą” 1957 z. 5 s. 34; tenże, Rzut oka na stan obecny ochrony przyrody w Polsce na tle 17-letniej działalności Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Kr. 1937 tabl. VI; Szpetkowski K., Historia łowiectwa na Ziemi Krakowskiej, Kr. 2002 s. 44, 381–3; Tacik T., Zbiory afrykańskie Adama Starzeńskiego, „Fragmenta Floristica et Geobotanica” R. 2: 1956 cz. 1 s. 182–3; Zemanek A., Pro memoria, „Wiad. Botaniczne” T. 40: 1996 nr 314 s. 93; – Szafer W., Sprawozdanie z działalności Państwowej Rady Ochrony Przyrody w roku 1932, Kr. 1933 s. 4; Szematyzmy Król. Galicji, 1903–14; – Starzeński P., Ostatni polscy rycerze, Londyn 1968 s. 40–1, 68; – B. Jag.: sygn. Przyb. 2961/7 (koresp. zagraniczna Szafera, 1959) k. 44–5, sygn. Przyb. 306/73 t. 1 (koresp. zagraniczna Szafera, 1964) k. 56; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 7545 t. 7 (koresp. S-ego, 1936–7), sygn. 10417 (koresp. S-ego, 1936); – Mater. Red. PSB: Nota biograf. S-ego nadesłana przez synową, Izabelę Starzeńską z W.; – Informacje wnuczek S-ego (córek Antoniego), Marii Szpineter z Kr. i Teresy Starzeńskiej-Kwileckiej z P. oraz Krzysztofa Szpetkowskiego z Kr.
Alina Szklarska-Lohmannowa