Szałowski Antoni (1907–1973), kompozytor.
Ur. 21 IV w Warszawie, był wnukiem Antoniego (1836–1902), ucznia Stanisława Moniuszki i organisty, synem Bonifacego (1867–1923), skrzypka, koncertmistrza Warszawskiej Orkiestry Symfonicznej i profesora Konserwatorium Warszawskiego, oraz Felicji z Adamowiczów (1877–1965). Miał brata Stanisława, poległego w r. 1920 w wojnie polsko-sowieckiej, i siostrę Jadwigę (zm. w l. trzydziestych), urzędniczkę w banku, a także siostrę przyrodnią, Janinę.
Edukację muzyczną rozpoczął S. w r. 1912 pod kierunkiem ojca. Od r. 1919 studiował w Konserwatorium Warszawskim, początkowo w klasie fortepianu u Ignacego Przyałgowskiego i Pawła Lewieckiego, następnie w klasie kompozycji u Kazimierza Sikorskiego, dodając jako «przedmiot specjalny» dyrygenturę u Grzegorza Fitelberga. Pierwsze znane kompozycje S-ego pochodzą z r. 1928, m.in. Mazurek na fortepian, Preludium na wiolonczelę i fortepian (oprac. w r. 1931 w wersji na skrzypce i fortepian, Paris 1932) oraz I Kwartet smyczkowy i Wariacje symfoniczne (wykonane pod dyrekcją Fitelberga, obok dzieł Karola Szymanowskiego i R. Straussa, w r. 1929 w Filharmonii Warszawskiej). Również Fitelberg dyrygował 29 V 1930 prawykonaniem utworów S-ego: Capriccia na orkiestrę (z r. 1929) i Koncertu fortepianowego (z r. 1930). W pierwszych próbach kompozytorskich S. koncentrował się zwłaszcza na kolorystycznych walorach dzieła; język harmoniczny był jeszcze często bliski tradycji, naśladował też łagodniejsze w brzmieniu harmonie C. Debussy’ego czy M. Ravela, równocześnie jednak zbliżał się do śmielszych, bardziej wyrafinowanych współbrzmień, wzorowanych na utworach Szymanowskiego, naznaczonych chromatyką i politonalnością. Studia kompozytorskie ukończył S. w r. 1930 z wyróżnieniem.
Jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej wyjechał S. w r. 1931 do Paryża, gdzie kontynuował naukę kompozycji u Nadii Boulanger. Studia te przyczyniły się do udoskonalenia jego warsztatu kompozytorskiego i zdecydowały o przyjęciu estetyki neoklasycznej. T.r. przystąpił S. do paryskiego Stow. Młodych Muzyków Polaków (SMMP), promującego współczesną muzykę polską za granicą; w r. 1933 pełnił w nim funkcję sekretarza, w r. 1936 wiceprezesa, a w l. 1938–50 prezesa. Z r. 1931 pochodzą jego utwory na skrzypce i fortepian: Prélude (Paris 1932, dedykowany Wacławowi Niemczykowi) oraz Suite (Paris 1933, dedykowany Pawłowi Kochańskiemu); ten ostatni cieszył się dużym powodzeniem, m.in. 17 II 1933 na Festiwalu Muzyki Polskiej w Nicei wykonali go Grażyna Bacewicz i Jerzy Sulikowski. Mniej znane z czasów studiów paryskich są krótkie kompozycje S-ego: Partita na wiolonczelę solo (1933, Paris 1936), Sonatine na fortepian (1933 lub 1934, London 1949) oraz Andante na skrzypce i fortepian (1934, Paris 1936, dedykowane Romanowi Totenbergowi). Zaginął rękopis powstałych w r. 1935 Trzech pieśni dla Zygmunta [Mycielskiego] na głos i fortepian. Z r. 1936 pochodzą Petite humoresque na fortepian (London 1936) oraz Air et bourlesque na wiolonczelę i fortepian (Paris 1969, Kr. 1980), a także kilka kompozycji kameralnych, m.in. Trio na obój, klarnet i fagot (London 1943), Sonatine na klarnet i fortepian (New York 1948), wykonana w r. 1938 na Festiwalu Biennale w Wenecji, w l. trzydziestych włączona do programu nauki w klasie klarnetu Konserwatorium Warszawskiego, oraz III Kwartet smyczkowy (Kr. 1947), wykonany w r. 1941 na XVIII Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej w Nowym Jorku. Uwertura na orkiestrę (W. 1939, Kr. 1947), którą S. zakończył studia u Boulanger, została wykonana 14 IX 1936 w Warszawie przez Orkiestrę Polskiego Radia pod dyrekcją Fitelberga. Zaprezentowana ponownie przez Fitelberga 15 X 1937 podczas Międzynarodowej Wystawy w Paryżu, otrzymała Złoty Medal, a F. Schmitt w „Art Musical” (1937 nr z 5 XI) oraz „Le Temps” (1937 nr z 30 X) uznał ją za dzieło niemal genialne i największe wydarzenie sezonu 1936/7 obok „Muzyki na instrumenty strunowe, perkusję i czelestę” B. Bartoka. Kolejnymi wykonaniami Uwertury (1938 w Londynie, 1939 w USA) dyrygowała Boulanger, przyczyniając się do światowego rozgłosu dzieła. Również w Warszawie, dokąd S. przyjechał na krótko w r. 1938, Uwertura i inne jego utwory spotkały się z przychylną reakcją krytyki i publiczności. W r. 1939 wykonano Uwerturę w Warszawie podczas XVII Międzynarodowego Festiwalu Międzynarodowego Tow. Muzyki Współczesnej. Po powrocie, pod koniec r. 1938, do Paryża S. pisał Symfonię, zamówioną przez Polskie Radio, którą ukończył w r. 1939 (prawykonanie pod dyrekcją Fitelberga, któremu utwór został zadedykowany, odbyło się 24 I 1950 w Polskim Radiu w Katowicach).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. zgłosił się jako ochotnik do Armii Polskiej we Francji, ale ze względów zdrowotnych nie został przyjęty. Prawdopodobnie w tym czasie skomponował na zamówienie Radiodiffusion-Television Française (RTF) muzykę do słuchowisk radiowych o Emilii Plater oraz bitwie pod Grunwaldem (rękopisy zaginęły). W r. 1940 powstała Sinfonietta na orkiestrę symfoniczną, zadedykowana matce (London 1946). Wkrótce przeniósł się S. wraz z matką na południe Francji, zabierając ze sobą najważniejszą część archiwum SMMP. Często zmieniał miejsca pobytu, od Biarritz przez Tuluzę, Vichy, Hyères, Aix-les-Bains po Uriage. W r. 1942 napisał Trzy pieśni ludowe na sopran z fortepianem (Kr. 1950, dedykowane Janinie Raczyńskiej) oraz Concertino na orkiestrę smyczkową (London 1948). W l. 1943–5 komponował balet L’Auberge ensorcelée (Zaczarowana oberża) do libretta Witolda Contiego. Dwukrotnie (1944, 1946) otrzymał stypendium Fundacji im. Lili Boulanger (siostry Nadii) w Bostonie. Pod koniec r. 1945 osiadł z matką ponownie w Paryżu. W r. 1946 został członkiem Związku Kompozytorów Polskich w Warszawie i t.r. uczestniczył w Paryżu w koncercie dobroczynnym zorganizowanym przez SMMP na rzecz odbudowy Filharmonii Warszawskiej.
Na lata powojenne przypadł najbardziej owocny okres w recepcji dzieł S-ego. Znaczącą rolę w tym zakresie odegrali zaprzyjaźnieni muzycy: Paweł Klecki, który 31 V 1946 dyrygował Uwerturą na koncercie inaugurującym ponowne otwarcie Teatru La Scala w Mediolanie, Andrzej Panufnik i Feliks Łabuński, który propagował twórczość S-ego w USA, a także dbający o jej promocję jeszcze przed wojną N. Boulanger, Fitelberg i Niemczyk. Skomponowana w l. 1945–6 Sonatine na obój i fortepian (Paris 1948), została zaprezentowana 8 VI 1948 na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej w Amsterdamie, a wersję koncertową ukończonego w r. 1947 baletu Zaczarowana oberża wykonano w r. 1951 na Międzynarodowym Festiwalu we Frankfurcie nad Menem. Natomiast w Polsce kompozycje S-ego, jako «formalistyczne» i «zarażone kosmopolityzmem», zostały po r. 1950 zakazane; S. został też wtedy usunięty ze Związku Kompozytorów Polskich.
Z przełomu l. czterdziestych i pięćdziesiątych pochodzą dwa utwory S-ego zadedykowane N. Boulanger: Pastorales (Quatre pastorales) na flet i trio smyczkowe (1948) oraz Study (Etiuda C-dur) na fortepian (1950, London 1955), ponadto Concertino na flet i orkiestrę smyczkową (Paris 1951), a także kompozycje dla dzieci na fortepian oraz na skrzypce i fortepian (Pièces pour les enfants, Paris 1953, 1984). Zamówiona przez UNESCO Suita na orkiestrę (1952) została wykonana 9 VII 1953 na koncercie galowym UNESCO w Palais des Beaux-Arts w Brukseli w obecności królowej Elżbiety belgijskiej. W l. pięćdziesiątych podjął S. współpracę z RTF. Pierwszym utworem napisanym dla tej rozgłośni był Triptyque na orkiestrę (1950, Paris 1953); w l.n. powstały ilustracje do słuchowisk radiowych: Améthyste ou les brebis de son pâturage na klawesyn, do słów Catherine de Hulewicz (Paris 1953) oraz L’Autre na chór i orkiestrę kameralną, do słów Janiny Morawskiej (Paris 1954), a także utwór symfoniczny Radio Musique (Paris 1955). W r. 1954 ukończył S., poświęcony pamięci ojca, Koncert skrzypcowy (wykonany 10 IX 1956 w RTF w trakcie Kongresu Kultury Polskiej na Obczyźnie, wyd. Kr. 1977) oraz, na zamówienie nowojorskiego wydawnictwa Omega Music Corporation, Wind Quintet na flet, obój, klarnet, róg i fagot (New York 1956). Dla londyńskiego wydawnictwa Chester skomponował w r. 1955 Divertimento na obój, klarnet i fagot (London 1956). Wraz z Romanem Palestrem i Panufnikiem został uhonorowany w r. 1955 w Londynie nagrodą Oddziałów Wartowniczych przy Armii Amerykańskiej.
W konsekwencji zmian politycznych w Polsce zniesiono w r. 1956 zakaz wykonywania w kraju utworów S-ego i na I Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej «Warszawska Jesień» zaprezentowano (również na bis) jego Uwerturę. Wg Stefana Kisielewskiego «autor podobno gniewał się, że my bolszewicy gramy [Uwerturę] bez jego pozwolenia. Ale trudno: gramy i grać będziemy, bo jest w tym utworze nie starzejąca się, porywająca magia świeżości, elegancji i błyskotliwego temperamentu» („Ruch Muzycz.” 1957 nr 1). W r. 1959, podczas trzeciej edycji Festiwalu «Warszawska Jesień», przypomniano przedwojenne Trio na obój, klarnet i fagot. Opierając się nowym trendom w sztuce i pozostając wierny swym ideałom w działaniu twórczym, S. nie mógł już liczyć na dawne powodzenie; zawsze jednak ceniono go za mistrzowskie opanowanie kompozytorskiego rzemiosła, dzięki któremu wciąż otrzymywał zamówienia. Będąc człowiekiem skrytym, żył z dala od paryskiego środowiska artystycznego, w trudnych warunkach materialnych. W r. 1957 dla RTF skomponował Aria et toccata na orkiestrę kameralną (Paris 1957), w r. 1958 Bagatelle na orkiestrę (Paris 1958), Moto perpetuo na orkiestrę (Paris 1958) i Concerto na obój, klarnet i fagot z orkiestrą (Paris 1959) oraz zadedykowany żonie balet radiowy La femme têtue (Paris 1958, w r. 1960 otrzymał pierwszą nagrodę RTF), a w r. 1959 Mazurka na orkiestrę (Paris 1959) i Petit caprice na orkiestrę (Paris 1959). W r. 1960 skomponował utwory związane tematycznie ze sztuką i literaturą średniowiecza: obraz symfoniczny Hommage à Giotto. Résurrection de Lazare (Paris 1960) oraz Cantate na chór żeński i orkiestrę smyczkową (Paris 1961) do tekstów „Carmina Burana”, wybranych przez żonę i Michała Bristigiera. Z r. 1962 pochodzi ilustracja muzyczna do cyklu ośmiu słuchowisk radiowych Le merveilleux voyage de Suzanne Michel na orkiestrę kameralną, chór i solistów, do tekstu José Pivin (Paris 1962) oraz Allegretto na fagot i orkiestrę (Paris 1962). Dn. 7 II t.r. odbyła się w Państw. Operze Warszawskiej premiera sceniczna baletu Zaczarowana oberża, w choreografii Witolda Grucy i pod dyrekcją Bohdana Wodiczki; S. był jednak niezadowolony z dokonanej bez jego wiedzy i zgody zmiany libretta. W l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych utwory S-ego pojawiały się w Polsce sporadycznie w programach koncertowych.
W r. 1966 przeniósł się S. z rodziną do Franconville pod Paryżem. Powstały tam jego utwory kameralne: Musique na smyczki (Paris 1970) i Six essais na orkiestrę kameralną (Paris 1972, prawykonanie 4 IV 1976 na XVI Festiwalu Polskiej Muzyki Współczesnej «Poznańska Wiosna Muzyczna»). W r. 1970 złożył podanie o obywatelstwo francuskie i otrzymał je 23 X t.r. W r. 1972 dostał nagrodę Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku za całokształt twórczości. Zmarł na skutek wylewu krwi do mózgu 21 III 1973 w Paryżu, został pochowany obok matki na cmentarzu w Thiais (kw. pol. nr 94).
W małżeństwie zawartym w r. 1959 z przybyłą dwa lata wcześniej do Paryża stypendystką z Warszawy, Teresą Bończą-Uzdowską (ur. 1930), 2.v. Gourmaud, córką gen. WP Władysława Bończy-Uzdowskiego, mediewistką, miał S. syna Piotra (ur. 1959), fotografa prasowego, dziennikarza, grafika i scenarzystę, mieszkającego obecnie w Kanadzie.
Twórczość S-ego, charakteryzująca się spoistością stylistyczną, wykazuje cechy zbieżne z tzw. neoklasycyzmem «właściwym» (Z. Helman) szkoły Boulanger: dystans wobec programowości i interpretacji znaczeniowej muzyki, poddanie się dyscyplinie konstrukcji, zachowanie harmonii między czynnikiem obiektywnym i subiektywnym, uobecnienie w muzyce «sérénité», odwołanie do klasycznego kanonu piękna, kult rzemiosła, krytyczny stosunek wobec dodekafonii A. Schönberga i A. Weberna, świadomość łączności z tradycją. Jako kompozytor przyjmował S. postawę rzemieślnika, działającego zgodnie z prawdziwym porządkiem rzeczy, szanującego system reguł i ograniczeń. Wierzył, iż muzyka zawierająca wartości uniwersalne musi być szczera i wypływać z potrzeby serca. Nie poruszał się jedynie w kręgu «obiegowych neoklasycznych formułek», ale potrafił nadać swej muzyce indywidualne rysy. Najbliższy przyjaciel kompozytora Zygmunt Mycielski zaznaczył, że, pozostając wiernym sobie, pisał on muzykę «czystą jak kryształ, precyzyjną i definitywnie wykończoną» („Ruch Muzycz.” 1973 nr 10).
Z okazji setnej rocznicy urodzin S-ego kilkakrotnie wykonano w Polsce jego Uwerturę, m.in. w Warszawie 27 i 28 IV 2007 pod dyrekcją Marka Pijarowskiego i Krakowie 14 i 15 IX t.r. pod dyrekcją Jana Krenza. Sonatina S-ego na klarnet i fortepian została włączona do programu I Międzynarodowego Konkursu im. Michała Spisaka, który odbył się 17–27 IX w Dąbrowie Górniczej. Rękopisy, notatki i szkice S-ego zakupiła od wdowy Biblioteka Narodowa w Warszawie.
Enc. Muzycz., X; Die Musik in Gesch. und Gegenwart, XVI; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London 2001 XXIV; Riemann Musik Lexikon. Ergänzungsband: Personenteil L-Z, Mainz 1975 s. 749; Slonimsky N. i in., Baker’s Biographical Dictionary of Musicians, New York 2001 VI: Słown. Muzyków Pol., II (dot. też ojca S-ego); Spis utworów Antoniego Szałowskiego, „Ruch Muzycz.” 1961 nr 5 s. 15; Szczurko E., Twórczość Antoniego Szałowskiego w kontekście muzyki XX wieku, Bydgoszcz 2008 (fot., spis kompozycji S-ego, bibliogr.); – Bogdany W., Spuścizna rękopiśmienna Antoniego Szałowskiego. Opis źródeł, „Muzyka” 1977 nr l s. 103–16; Gliński M., Współcześni kompozytorzy polscy. Antoni Szałowski, „Muzyka” 1938 nr 1–2 s. 19–20; Helman Z., Muzyka na obczyźnie, w: Między Polską a światem. Kultura emigracyjna po 1939 roku, Red. M. Fik, W. 1992 s. 209–27; taż, Neoklasycyzm w muzyce polskiej XX wieku, Kr. 1985; Imbert M., Oeuvres de M. Antoni Szalowski, „Journal de Debats” 1935 nr z 11 VI; Kaczyński T., Młodzi kompozytorzy polscy w Paryżu w latach 1926–1950 a stosunki muzyczne polsko-francuskie, „Muzyka” 1972 nr 2 s. 106–27; tenże, Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polaków w Paryżu, tamże 1978 nr 3 s. 5–15; Malinowski W., Technika orkiestrowa a forma w Uwerturze Szałowskiego, „Muzyka” 1958 nr 1–2 s. 33–52; Mycielski Z., Muzyka, w: Wierchy – Świtezianka – Zaczarowana oberża, „Ruch. Muzycz.” 1962 nr 6 s. 20–1; tenże, XVI Wiosna Poznańska, tamże 1976 nr 11 s. 14–15; Plechal M., Festiwal Sztuki Polskiej w Paryżu, „Gaz. Pol.” 1937 nr z 28 X; [Rec. z III Kwartetu]: „Ruch Muzycz.” 1948 nr 19 s. 15 (R. Haubenstock); Regamey K., Międzynarodowy festiwal w Amsterdamie, „Ruch Muzycz.” 1948 nr 15–16 s. 6–11; tenże, Muzyka polska na tle współczesnych prądów, „Muzyka Pol.” 1937 z. 7/8 s. 341–52.; tenże, Po festiwalu warszawskim, tamże 1939 z. 5 s. 253–69; tenże, Z ruchu muzycznego w Polsce. Warszawa, tamże 1938 z. 2 s. 74–6, z. 3 s. 133–5; Schmitt F., Festivals de musique polonaise, „Le Temps” 1937 nr z 30 X; tenże, Les dernieres, tamże 1935 nr z 13 VII; Waldorff J., Polscy kompozytorzy na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej, „Kron. Polski i Świata” 1939 nr 17; – Waldorff J., Antek, „Świat” 1962 nr z 14 I; Wywiady z S-m: „Muzyka Pol.” 1938 z. 2 s. 57–60 (K. Regamey), „Ruch Muzycz.” 1973 nr 10 (T. Kaczyński); – „Ostatnie Wiad.” (Mannheim) 1955 nr z 30 X; „Ruch Muzycz.” 1947 nr 18 s. 2; „Życie” (Londyn) 1955 nr z 23 X; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1973: „Kultura” (Paryż) nr 6 (R. Palester), „Monde” nr 29, „Ruch Muzycz.” nr 10 (Z. Mycielski), nr 102, „Życie Liter.” nr 18, „Życie Warszawy” nr 70; – B. Narod.: Zakł. Zbiorów Muzycz., sygn. AKC 15 508 t. 8, sygn. AKC 16 342, 16 343, 16 737 t. 25, sygn. III 10 314/mf. 92 591, sygn. III 10 300 /mf 82 510 (koresp. S-ego, umowy, programy); Bibliotheque nationale de France. Departement de la Musique w Paryżu: Fonds de lettres autographes „Nadia Boulanger”, N. L. A. 109 (292–319, 321–327); BUW: Gabinet Zbiorów Muzycz., Arch. Kompozytorów Pol. (SMMP w Paryżu); – Dok. w posiadaniu Teresy Szałowskiej-Gourmaud z La Garenne-Colombes we Francji.
Elżbieta Szczurko