Pieniążek (Odrowąż-Pieniążek) Czesław Felicjan Hilary, pseud. i krypt.: ?, Autor „Biedy naszej”, Felicjan Bolecki, Centifolius Peregrinus, Centyfugius Peregrinus, Cz.O.P., Cz.P., Cz.Pk, Kalasanty Czop, P. (1844–1917), pedagog, pisarz, aktor. Ur. 15 I w Kowalowych koło Tarnowa, był synem Stanisława Ignacego Feliksa (1809–1894), uczestnika powstania listopadowego, właściciela tej wsi, i Felicji z Krajewskich, bratem stryjecznym Jarosława (zob.). Uczęszczał do krakowskiego Gimnazjum Nowodworskiego, a następnie do gimnazjum w Tarnowie; jako uczeń 8 klasy tej szkoły wstąpił w marcu 1863 do oddziału powstańczego formowanego w Krakowie przez Erazma Skarżyńskiego i został mianowany podporucznikiem. W kwietniu t.r. pod nazwiskiem Franciszka Łazarskiego przedostał się do Królestwa i walczył w oddziale Anastazego Władysława Mossakowskiego jako adiutant dowódcy. Po rozbiciu oddziału pod Jaworznikiem powrócił do Galicji. W Krakowie został przydzielony do powstańczej administracji wojskowej i nadzorował najpierw konspiracyjne wytwórnie naboi, a potem stajnie. Później wszedł w skład małej grupy jazdy dowodzonej przez Ludwika Mycielskiego, która z początkiem lipca 1863 przekroczyła granicę Królestwa i po kilkudniowym rajdzie wróciła do Galicji. W październiku t.r. P. został adiutantem Skarżyńskiego, który z ramienia Rządu Narodowego prowadził akcję organizacyjną w zachodniej Galicji. P. przebywał wówczas w Krakowie, gdzie po zdaniu matury w Gimnazjum Nowodworskiego rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym UJ, słuchając w pierwszym półroczu r. akad. 1863/4 wykładów z zakresu historii literatury polskiej, estetyki, historii i archeologii. Już w latach szkolnych P. ujawnił zdolności literackie i w r. 1861 zadebiutował artykułami w lwowskim czasopiśmie „Czytelnia dla Młodzieży”. Wkrótce jednakże – jak świadczy jego szkolny kolega Kazimierz Chłędowski – «teatr tak [mu] głowę zawrócił, że pomimo przedstawień ojca, wbrew jego woli wstąpił do teatru krakowskiego». Występował w nim tylko w r. 1864, grając m.in. Edwina w „Odludkach i poecie” oraz Lubomira w „Panu Geldhabie” A. Fredry; występy jego na ogół – jak zanotował Karol Estreicher – «wcale nie były fortunne», a «wybrawszy sobie na benefis rolę tytułową „Mazepy” (Słowackiego) zupełne zrobił fiasko». W styczniu 1865 przeniósł się na niemiecką scenę do Bielska, w t.r. jego nazwisko pojawiło się raz jeden w repertuarze działającego w Krakowie teatru austriackiego, latem zaś występował w Rzeszowie w zespole Konstantego Łobojki. Grał także w Stanisławowie. Porzuciwszy myśl o karierze scenicznej nie zerwał przecież związków z teatrem, pisał recenzje z przedstawień (np. w r. 1870 w krakowskich „Kwiatach”) oraz ogłaszał prozaiczne utwory komediowe, przeważnie jednoaktówki: Egzaltowana (wyd. Kr. 1864), Słomiany wdowiec (wyst. w P. i Kr. w r. 1886, wyd. Kr. 1887), Biały wachlarz (wyd. Lw. 1889), Na przystanku (wyst. w Kr. w r. 1889, wyd. Lw. t.r.). Dwie ostatnie miały spore powodzenie na scenach amatorskich i były wznawiane drukiem jeszcze w międzywojennym dwudziestoleciu.

Ok. r. 1866 P. przeniósł się do Lwowa, gdzie podjął studia prawnicze na uniwersytecie. Równocześnie uprawiał działalność publicystyczną i dziennikarską. Ogłosił broszurę Uwagi nad kwestią najżywotniejszą dla naszego kraju (Lw. 1867), za jaką uważał «przymusowe nauczanie i reformę szkół i szkółek». Pisał do pisma dla ludu „Dzwonek”, do „Dziennika Literackiego” oraz rozpoczął długoletnią współpracę z „Dziennikiem Polskim” (swoje artykuły sygnował tu także krypt. P. oraz znakiem ?). Związał się również ze Stowarzyszeniem Młodzieży Handlowej Lwowskiej i w parę lat później na jego jubileusz opracował zarys dziejów tej organizacji (Stowarzyszenie Młodzieży Handlowej Lwowskiej…, Lw. 1873), która przyznała mu godność członka honorowego. We Lwowie przebywał P. niedługo, w drugim półroczu r. akad. 1867/8 znowu zapisał się na Wydział Filozoficzny UJ, teraz słuchał wykładów głównie z historii, germanistyki, literatury polskiej, a także z filologii klasycznej, filozofii i historii sztuki, studia ukończył w r. 1870. Jeszcze w czasie ich trwania redagował i wydawał pisma ludowe: „Nowiny ze Świata” (1869) i „Włościanin” (1869–70), oraz czasopismo beletrystyczne „Kwiaty” (1870); nawiązał wówczas korespondencję z Józefem Ignacym Kraszewskim, prosząc go o rady w pracy redakcyjnej. W l. 1870–3 P. mieszkał wraz z żoną i dziećmi w Dreźnie, znalazł się tu początkowo w trudnej sytuacji materialnej, w której przyszedł mu z pomocą Kraszewski, dostarczając dorywczych zarobków; później prowadził internat (pensję?) dla polskiej młodzieży katolickiej. W Dreźnie wygłaszał również odczyty z zakresu historii i literatury polskiej, m.in. w r. 1871 O autorkach polskich, a w szczególności o Sewerynie Duchińskiej (P. 1872). W tym też czasie nawiązał współpracę z „Dziennikiem Poznańskim”.

Od r. 1873 podstawą egzystencji P-a stała się praca nauczycielska. Uczył – głównie języka polskiego, także niemieckiego i historii polskiej – kolejno jako zastępca nauczyciela w lwowskiej Wyższej Szkole Realnej w l. 1873/4–1874/5, a w r. 1876 w tamtejszym II Gimnazjum. Zapewne w r. 1876 zdał egzamin nauczycielski z języków polskiego i niemieckiego. W l. 1876/7–1881/2 był zatrudniony jako nauczyciel, a następnie (od r. 1879) jako profesor w Wyższej Szkole Realnej w Stryju; piastował tutaj – obok innych funkcji społecznych – godność radnego miasta i członka Rady Szkolnej. Na skutek jego zabiegów powstało w tym mieście Tow. Pomocy Naukowej dla Ubogich Uczniów. W r. 1882 przeniósł się do Krakowa, gdzie uczył najpierw w Gimnazjum Nowodworskiego, a od r. 1884/5 w Wyższej Szkole Realnej (przemianowanej w r. 1902 na I Wyższą Szkołę Realną); uczył także w prywatnych krakowskich pensjach żeńskich. «Dar nauczania miał rzadki» – wspominał jego wychowanek z Gimnazjum Nowodworskiego Lucjan Rydel – co w połączeniu z patriotyczną postawą profesora sprawiało, «żeśmy wszyscy przepadali za nim». P. występował również jako propagator fizycznego wychowania młodzieży szkolnej i niektóre z jego pomysłów w tym zakresie były urzeczywistniane. W r. 1904 przeszedł na emeryturę z tytułem radcy szkolnego, po czym kilka lat spędził na wsi. W r. 1912 objął dyrekcję utworzonego w t.r. Gimnazjum Realnego w Zakopanem, kierował nim do r. 1914 i postawił na wysokim poziomie. Z prac pedagogicznych P-a wziętość zyskał przerobiony z F. Wiedemanna Przewodnik pedagogiczny dla nauczycieli i każdego, kto się wychowaniem dzieci zajmuje… (Stryj 1879, wyd. 2. w r. 1883). Opracował podręcznik Opowiadania z dziejów kraju rodzinnego dla szkół wydziałowych (Lw. 1893, kilka wydań) oraz był jednym z autorów zredagowanego przez Ludwika Kubalę wielotomowego wydawnictwa Dzieje powszechne ilustrowane (Wiedeń 1894–1905). Interesował się także zagadnieniem poprawności językowej (broszura O lekceważeniu ojczystej mowy, Zakopane 1913).

P. kontynuował też działalność publicystyczną i literacką. Zapewne w związku ze studiami uniwersyteckimi powstała obszerniejsza kompilacyjna praca Mesjanizm i towiańszczyzna w ogólnym zarysie („Tydzień” 1875–6, osobno Lw. 1877). Od początku 1875 r. wydawał i redagował dwutygodnik dla ludu „Wieniec”, wychodzący na przemian z „Pszczółką”; wegetujące pisemka odkupił od niego w sierpniu t.r. ks. Stanisław Stojałowski. W l.n. aż do końca życia ogłaszał ponadto liczne broszury dla ludu o tematyce społecznej i historycznej oraz rocznicowe, popularne życiorysy wybitnych pisarzy (Adama Mickiewicza, Mikołaja Reja, Piotra Skargi). Na rocznicę grunwaldzką napisał opowiadanie historyczne Polska i Krzyżacy (Kr. 1910). P. współpracował z prasą wszystkich trzech zaborów, tak zachowawczą jak i demokratyczną („Bluszcz”, „Czas”, „Gaz. Narod.”, „Głos Narodu”, „Kron. Codz.”, „Kur. Warsz.”, „Kur. Krak.”, „Kur. Pozn.”, „Nowa Reforma”, „Przegl. Powsz.”, „Słowo Pol.”, krakowski „Świat” i in.), oraz z krakowskimi czasopismami dla ludu („Krakus”, „Prawda”) i kalendarzami; zamieścił w nich sporo utworów beletrystycznych, w których w sposób bezpretensjonalny i gawędziarski poruszał tematykę znaną mu z bezpośredniej obserwacji: ich bohaterami byli galicyjscy ziemianie, nauczyciele, małomiasteczkowe oryginały. Część tych utworów zebrał w tomikach: Z jasnych dni. Opowiadania (Wiedeń 1890), Szare godziny. Drobne obrazki z życia (Kr. 1891), Z dawnych lat. Gawędy i opowiadania (Kr. 1902). Niekiedy sięgał w swoich opowiadaniach do wydarzeń z powstania styczniowego; własny w nim udział opisał w pamiętniku zatytułowanym Lat temu trzynaście, opublikowanym w r. 1875 w lwowskim „Dzienniku Polskim” (nr 287 i n.), przedrukowanym potem oddzielnie pt. Temu lat 27. Kartki z pamiętnika (Kr. 1890). Pisany żywo i interesująco, miał w intencji autora przedstawić «koloryt ówczesnych dni». P. przekładał także beletrystykę obcą, oddzielnie ogłosił powieści M. Jókaia „Aż do bieguna północnego” (1875) i F. W. Hackländera „Burzyk” (1875). Uprawiał też działalność krytyczną. Z pozycji katolickich i zachowawczych ocenił twórczość Michała Bałuckiego w opartym na własnych wspomnieniach i informacjach pisarza szkicu Michał Bałucki (P. 1888), a na łamach „Przeglądu Powszechnego” – nowelistykę pozytywistów (Kilka uwag o pesymizmie w nowelistyce współczesnej. T. 14: 1887), tamże ostro polemizował z opiniami Piotra Chmielowskiego wyrażonymi w jego studium „Nasi powieściopisarze”. Ogłosił nadto luźne uwagi dotyczące Literatury o Mickiewiczu (P. 1890). Rozważał Dzieła Z. Krasińskiego jako przedmiot lektury w szkołach średnich („Sprawozdanie… Wyższej Szkoły Realnej w Stryju za r. szk. 1877/8”), z perspektywy szkolnych potrzeb oceniał także Syrokomlę wobec rozwoju poezji ostatniego okresu (Kr. 1885). W l. 1911–12 redagował i w dużej mierze wypełniał własnymi pracami „Straż Polską”, organ stowarzyszenia o takiej samej nazwie, mającego za zadanie propagować bojkot towarów pruskich i samodzielność ekonomiczną Polaków. Od r. 1911 piastował godność prezesa tego stowarzyszenia. W lutym 1917 powrócił z Zakopanego do Krakowa, gdzie zmarł 17 VI 1917 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim.

P. był żonaty z Seweryną z Pierackich (1846–1933) i miał z nią 12 dzieci: Stefanię (zamężną Meyerhofer), Jadwigę (zamężną Trzaskowską), Stanisława, Jerzego, Helenę, Seweryna, Józefinę, Adama, Łucję, Jana, Wacława i Annę.

Estreicher w. XIX; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. filozofii pol., III; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Bar, Słown. pseudonimów; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905; Słown. Teatru Pol. (P. połączony w jedną osobę z Jarosławem Pieniążkiem); Uruski, XIII 335; Żychliński, XVI 138, XVII 301, 309, 329–31, XIX 329; – Danek W., Kraszewski w Dreźnie, „Roczn. Wrocł.” T. 3/4: 1959/60 s. 153; Dr. K. S., „Hej ramię do ramienia!”, „Ilustr. Pol.” 1901 nr 4 s. 66–7 (fot.); Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; Eile S., Kasztelowicz S., Stefan Żeromski, Wyd. 2., Kr. 1976; Estreicher K., Teatra w Polsce, W. 1953, 1956 II i indeks; Estreicher K., Teatr w Stanisławowie, „Świat” 1892 nr 10 s. 228; Got J., Teatr krakowski pod dyrekcją A. Skorupki i S. Koźmiana 1865–1885, Wr. 1962; Got J., Orzechowski E., Repertuar teatru krakowskiego 1845–1865, W. 1974–5 I–II; Grabowski T., Ś. p. Czesław Odrowąż-Pieniążek, „Głos Narodu” 1917 nr 156 wyd. wieczorne; Kraków w powstaniu styczniowym, Kr. 1968; Kurier Warszawski, Książka jubileuszowa…, W. 1896; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. Św. Anny, s. 247; Przez pięć pokoleń, „Ilustr. Tyg. Pol.” 1915 nr 10 s. 162–4 (fot.); Rydel L., Czesław Odrowąż Pieniążek, „Czas” 1917 nr 334; – Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1886 V 250–2; Chłędowski K., Pamiętniki, Kr. 1957 I–II; Gimnazjum Realne w Zakopanem posiadające prawa szkół publicznych w r. szk. 1913/14, Zakopane 1914 (fot.); Jahres-Bericht des k. k. zweiten Obergymnasiums in Lemberg für das Schul-Jahr 1876, Lemberg 1876; Pieniążek Cz., Stowarzyszenie Młodzieży Handlowej Lwowskiej..., Lw. 1873 s. 54–5; Prywatne Gimnazjum Realne (męskie i żeńskie) w Zakopanem, posiadające prawa szkół publicznych, w r. szk. 1916/17, Zakopane 1917 s. 5 nlb. i 112; Serafińska S., Jan Matejko, Wyd. 2., Kr. 1958; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Wyższej Szkoły Realnej (od r. 1903: I Wyższej Szkoły Realnej) w Krakowie za r. szk. 1885–1905, Kr. 1885–1905; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie za r. szk. 1874–5, Lw. 1874–5; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Wyższej Szkoły Realnej w Stryju za r. szk. 1876/7–1882/3, Stryj 1877–1883; Sprawozdanie Dyrektora C. K. Gimnazjum Nowodworskiego czyli Św. Anny w Krakowie za r. szk. 1883–5, Kr. 1883–5; – „Straż Pol.” 1911 nr 35 s. 9; – (Nekrolog Stanisława Pieniążka), „Czas” 1894 nr 47 ([Dębicki L.] L. D.); Nekrologi z r. 1917: „Czas” nr 277, 279, „Gaz. Lwow.” nr 139, „Gaz. Wieczorna” nr z 20 VI, „Kur. Warsz.” nr 179, „Nowa Reforma” nr 278–9, „Pam. Liter.” s. 128 (W. Hahn), „Polen” nr 136 s. 156; – Arch. UJ: S. II 104–107, W. F. II 219; B. Jag.: rkp. 6525, 6702, 6717, 8078, 8079; (Listy P-a); B. Narod.: rkp. 7260 t. 4; B. Ossol.: rkp: 6833 (Listy do P-a), 12009, 12420, 12425, 12657, 13122, 13441; B. PAN w Kr.: rkp. 2064 t. 1; IBL PAN: Kartoteka bibliogr.; Paraf. Rzymsko-katol. w Ryglicach (woj. tarnowskie): Liber natorum pro pago Kowalowy t. III s. 97 nr 7; – Cmentarz Rakowicki w Kr.: Napisy na grobowcu rodzinnym Pieniążków.

Rościsław Skręt