Rybiński Jacek Józef h. Radwan (1702–1782), opat oliwski. Ur. przed 15 IV zapewne w rodzinnym Turczynie w woj. kijowskim. Mylnie zaliczany do rodziny h. Wydra, pochodził z średniozamożnej rodziny, osiadłej na ziemiach ruskich Rzpltej. Był synem Jana Michała i jego drugiej żony Konstancji z Pawszów; brat R-ego Tadeusz Łukasz był podkomorzym kijowskim.
R. otrzymał staranne wykształcenie, m. in. w kolegium jezuickim w Starych Szkotach pod Gdańskiem. Po ukończeniu szkół próbował szukać kariery na dworze, gdzie zwrócił na niego uwagę podkanclerzy lit. Michał Czartoryski i wziął na jednego ze swoich sekretarzy. Przypuszczalnie jeszcze przed r. 1730 wstąpił R. do zakonu cystersów, zapewne w Oliwie. Wysłany został przez zakon na studia prawnicze do Pragi, a następnie do Rzymu, gdzie studiował teologię. Po powrocie do Polski w r. 1733 został sekretarzem polskiej prowincji cystersów. W t. r. wybrano R-ego na opata klasztoru cystersów w Mogile, lecz nie objął opactwa (tytułu zrzekł się w r. 1736), ponieważ dotychczasowy opat Jan A. Lipski nie zrezygnował z tej godności, mimo nominacji na biskupstwo krakowskie. W styczniu 1734 jako delegat klasztoru oliwskiego uczestniczył R. w koronacji Augusta III w Krakowie. Powrócił potem do Oliwy i w czasie oblężenia Gdańska przez wojska rosyjskie i saskie zabiegał o oszczędzanie dóbr klasztornych. Podczas pobytu Augusta III w Oliwie odprawił 20 VII 1734 uroczystą mszę. W czerwcu 1736 był jednym z 2 delegatów kapituły generalnej cystersów obecnych w Warszawie podczas sejmu pacyfikacyjnego; zabiegał o wybieralność opatów.
Dn. 15 XI 1736 R. został koadiutorem opata oliwskiego Franciszka Mikołaja Zaleskiego, który w związku z chorobą powierzył R-emu zarządzanie dobrami opackimi (15 IX 1738). Z początkiem kwietnia 1740 R. przybył do Drezna, by popierać tam zabiegi Zaleskiego o biskupstwo warmińskie. Z chwilą śmierci Zaleskiego 8 IV 1740 objął godność opata oliwskiego. W l. 1741 i 1749 był wikariuszem generalnym polskiej prowincji cystersów. Blisko związany z dworem saskim, utrzymywał zarazem dobre stosunki z «familią» Czartoryskich. W l. czterdziestych zaprzyjaźnił się blisko z rezydującym wówczas w Gdańsku marszałkiem nadwornym kor. Jerzym Augustem Mniszchem. Był jednym z jego najbliższych powierników, a po opuszczeniu Gdańska przez marszałka skrupulatnym informatorem i pośrednikiem w załatwianiu spraw w Gdańsku. Co najmniej od r. 1740 realizował R. na obszarze prowincji pruskiej politykę dworu polegającą m. in. na tym, aby nie dopuścić do podejmowania uchwał przez sejmiki generalne, na których przewagę mogłaby zdobyć republikancka opozycja. Z tego też powodu Władysław Konopczyński, z pewną przesadą, nazwał R-ego zrywaczem wszystkich sejmików generalnych pruskich. Szczególnie aktywnie działał R. za kulisami sejmików Prus Królewskich we wrześniu 1746 (wraz z bpem warmińskim Adamem Stanisławem Grabowskim i opatem pelplińskim Wojciechem Stanisławem Leskim) uniemożliwiając zawiązanie przez część szlachty konfederacji antydworskiej. Wiosną 1751 J. A. Mniszech próbował zapewnić R-emu nominację na wakujące biskupstwo kujawskie. Czartoryscy ze swej strony proponowali, by powierzyć mu podkanclerstwo kor. R., silnie związany z klasztorem oliwskim, zdecydowanie jednak odmówił, podobnie jak i w kilku następnych przypadkach, przejścia na stolicę biskupią. Na przełomie listopada i grudnia 1751 odbył w Oliwie rozmowy z podkanclerzym kor. Michałem Wodzickim i saskim szambelanem A. Leubnitzem w sprawie sytuacji wewnętrznej w Gdańsku. Dn. 17 I 1752 uczestniczył w Gdańsku w obchodach rocznicy koronacji Augusta III urządzonych tam przez kanclerza w. kor. Jana Małachowskiego.
W poł. l. pięćdziesiątych XVIII w., po rozłamie między dworem a Czartoryskimi, R. zdecydowanie opowiedział się po stronie obozu dworskiego i nadal aktywnie działał na jego rzecz w Prusach Królewskich, popierając tzw. patriotów pruskich w ich walce z woj. pomorskim Pawłem Mostowskim. Wsparł także J. A. Mniszcha w jego sporze z kanclerzem J. Małachowskim o Rokitno. W dobie wojny siedmioletniej liczył na zwycięstwo koalicji antypruskiej i na skuteczne poparcie przez Francję kandydatury królewicza Ksawerego do tronu polskiego. W poł. sierpnia 1759 był w Polaszkach u kaszt. chełmińskiego Stanisława Skórzewskiego; zawiózł mu Order Orła Białego oraz uzgadniał z nim plany kampanii przed sejmikami deputackimi. W grudniu t. r. spotkał się w Gdańsku z P. Mostowskim; próbował także oddziaływać na patriotów pruskich (głównie Czapskich) zachęcając ich, w myśl życzeń dworu, do większego umiarkowania w sporach z nieindygenami. Niechętnie odnosił się wówczas do faworyzowania przez dwór Goltzów w Prusach Królewskich. W listopadzie 1760 próbował pośredniczyć w sporze Gdańska z dworem o dochody z opłaty portowej, a z końcem grudnia t. r. doradzał J. A. Mniszchowi, by korzystając z zamieszania spowodowanego wojną zwołać sejm nadzwycz., dokonać na nim dworskiego zamachu stanu i przeprowadzić niezbędne reformy ustrojowe. W tym samym czasie gościł u siebie w Oliwie feldmarszałka A. Buturlina, głównodowodzącego wojskami rosyjskimi. W maju 1761 udał się za granicę na dłuższą kurację «do wód». Zwiedził wówczas Niemcy, Francję (przebywał w Paryżu), Holandię i Anglię. Do Polski powrócił dopiero w lipcu 1762. Od razu zaczął namawiać J. A. Mniszcha, by objął wakujący wówczas urząd kanclerza w. kor. W 1. poł. sierpnia t. r. przyjął w Oliwie rosyjskiego feldmarszałka P. Sałtykowa. We wrześniu t. r. nie udało mu się doprowadzić do zerwania sejmików deputackich w woj. pruskich, na których wybrano na deputatów do trybunału stronników «familii». Pogodził się natomiast wtedy z Goltzami. Na przełomie l. 1762 i 1763 usilnie zachęcał J. A. Mniszcha do zawarcia jak najściślejszego sojuszu dworu z Potockimi. Byłby to jego zdaniem jedyny sposób na powstrzymanie «familii». W marcu 1763 ostrzegał dwór przed prowadzoną w Prusach Królewskich przez Przebendowskich akcją, zmierzającą do udzielenia poparcia planom konfederacyjnym Czartoryskich, a 9 IV t.r. przypomniał Mniszchowi swój projekt zamachu stanu z r. 1760/1. Dn. 27 VI 1763 odkrył, nie wiadomo faktyczny, czy tylko rzekomy, plan Czartoryskich aresztowania i przewiezienia do Rygi J. A. Mniszcha i Teodora Wessla, którzy z Gdańska udawali się właśnie do Białegostoku. Na skutek ostrzeżeń R-ego zmienili oni trasę przejazdu. W sierpniu–wrześniu t.r. koordynował R. przygotowania do pruskich sejmików deputackich, które zakończyły się zwycięstwem stronników dworu.
W bezkrólewiu w l. 1763–4 działał R. na rzecz kandydatury saskiej. Uzgodnił to z nim już w połowie listopada 1763 saski rezydent w Gdańsku A. Leubnitz. Z początkiem stycznia 1764 zabiegał R. o poparcie Radziwiłłów dla partii prosaskiej. Jednocześnie z niepokojem obserwował wzrastającą aktywność stronników «familii» w Prusach Królewskich. Jego apele o pomoc finansową nie przynosiły większych rezultatów. Dopiero 8 III 1764 otrzymał od Leubnitza 6 tys. złp. na akcję przedsejmikową. Po klęsce obozu republikanckiego na sejmie konwokacyjnym prowadził wprawdzie jeszcze konsultacje w Gdańsku z Leubnitzem i wziął od niego 6 600 złp., ale nie widział już możliwości czynnego angażowania się przeciw «familii». W poł. lipca t.r. spotkał się w Gdańsku ze spieszącym do Petersburga Franciszkiem Rzewuskim. Skarżył się mu wprawdzie na postępowanie P. Mostowskiego, ale jednocześnie zapewniał o swym przywiązaniu do osoby przyszłego króla – Stanisława Poniatowskiego. Po elekcji Stanisław August podjął próbę przeciągnięcia na swą stronę R-ego. W odpowiedzi na to R., obawiając się, by konfederacja Prus Królewskich P. Mostowskiego nie zajęła mu dochodów z dóbr klasztoru oliwskiego, zjechał w październiku 1764 do Warszawy i spotkał się z królem. Pozyskał do pewnego stopnia jego zaufanie i jako jeden z trzech delegatów królewskich działał na sejmiku generalnym w Grudziądzu 29 X – 3 XI 1764.
Przejście R-ego na stronę Stanisława Augusta nie było szczere. W dn. 25–28 I 1765 gościł w Oliwie rosyjskiego kanclerza M. Woroncowa. Wstawiał się u niego za odsuniętymi od władzy hetmanami i za J. A. Mniszchem. Nadal utrzymywał też stosunki z dworem saskim i w marcu 1765 zwracał Leubnitzowi uwagę na wewnętrzne rozbieżności w obozie «familii». Jednocześnie po r. 1764 kontakty R-ego z J. A. Mniszchem stawały się coraz rzadsze i mniej bliskie niż poprzednio. R. załatwiał teraz głównie gdańskie interesy Mniszcha; m. in. pośredniczył w l. 1765–6 w sprzedaży pałacu Mniszchów na podgdańskich Szydlicach. Przed sejmem 1766 r. zaangażował się w działalność antydworskiej opozycji republikanckiej. Zabiegał o uzyskanie pomocy ze strony Radziwiłłów (trzymających star. człuchowskie) w celu opanowania sejmików powiatowych woj. pomorskiego. Działał też za kulisami sejmiku generalnego w Malborku z 9–16 IX 1766. W momencie otwartej interwencji Rosji w sprawy polskie w r. 1767, kierujący rosyjską polityką zagraniczną N. Panin, pragnąc pozyskać R-ego zalecał N. Repninowi, by nie obciążał kwaterunkami i dostawami dóbr klasztoru oliwskiego. R. dość wyraźnie sympatyzował z konfederacją radomską z r. 1767, lecz mimo zachęt ze strony jej marszałka Karola Radziwiłła, nie zdecydował się na czynne jej poparcie. W początkowym okresie konfederacji barskiej zachowywał neutralność, a nawet doradzał dworowi, jak ma postępować przed zwołanym na 9 V 1768 posejmowym sejmiku generalnym Prus Królewskich. Wyraźnie nie wierzył w sukces konfederatów. Jeszcze na przełomie l. 1768 i 1769 zapewniał przez Aleksego Husarzewskiego króla, że będzie się starał o utrzymanie spokoju w Prusach Królewskich. Dlatego też agenci barscy (m. in. Józef Wybicki) przygotowujący wówczas zawiązanie konfederacji w prowincji pruskiej nie wtajemniczyli R-ego w swe plany (Wybicki w swych „Pamiętnikach” przedstawił te wydarzenia nieściśle – wynikałoby z nich, że R. był jednym z organizatorów konfederacji). Zapewne dopiero po utworzeniu konfederacji barskiej w woj. pomorskim 16 VIII 1769 bardziej otwarcie udzielił R. konfederatom wsparcia, również finansowego. Po klęskach konfederacji pomorskiej pomógł w połowie r. 1770 J. Wybickiemu, zagrożonemu w Gdańsku dekonspiracją, przedostać się do Holandii. Zabór Prus Królewskich przez Fryderyka II w r. 1772 sprawił, iż dobra ziemskie klasztoru oliwskiego przeszły we władanie państwa pruskiego i dochody R-ego poważnie się zmniejszyły, gdyż uzyskał tylko pensję 4 tys. talarów rocznie. R. wycofał się wówczas z prowadzenia czynnej działalności politycznej. Wobec trudności finansowych klasztoru ofiarował zakonnikom 26 XI 1774 sumę 60 tys. złp., zapisaną na dobrach Przebendowskich. Z początkiem lipca 1777 gościł w Oliwie bpa warmińskiego Ignacego Krasickiego. Przyjął wówczas także znanego szwajcarskiego uczonego J. Bernoulliego.
R. troskliwie zarządzał dobrami ziemskimi klasztoru, odbudował młyny, zgromadził znaczne kapitały i umiejętnie je inwestował w pożyczki dla gdańskich mieszczan i w skupowanie nowych gruntów. W l. 1754–6 architekt Efraim Szreger zbudował na zamówienie R-ego nowy pałac opacki w Oliwie w stylu rokokowym z bogatymi sztukateriami i otwartymi galeriami na parterze od frontu. Zaprojektował też przed pałacem ogród w stylu francuskim (wg innych przekazów twórcą ogrodu był ok. r. 1760 Kazimierz Dębiński z Kocka). Znacznie później, przed r. 1779, R. urządził na wschód od budynków klasztornych obszerny park w stylu angielskim. Przejawiał ponadto dużą troskę o kościół klasztorny (obecną katedrę). Już ok. 1745 r. doprowadził do przebudowy w stylu rokokowym wnętrz kaplic: Św. Krzyża i Św. Jana Nepomucena. W l. pięćdziesiątych XVIII w. ufundował późnobarokową ambonę pokrytą rokokowymi, złoconymi płaskorzeźbami przedstawiającymi życie św. Bernarda. W l. 1758–63 Jan Wulf zbudował małe, boczne organy, a następnie wstąpiwszy do zakonu rozpoczął w r. 1763, na zlecenie R-ego, budowę słynnych organów oliwskich (oddano je do użytku w r. 1793). W l. 1770–1 obie wieże kościoła otrzymały barokowo-neogotyckie hełmy, a fasadę między wieżami podzielono rokokowym gzymsem na dwie części. R. doprowadził ponadto do odnowienia kościoła Św. Jakuba w Oliwie i wyposażył go w rokokową ambonę, a także zbudował drewniany kościół w Mechowie. W r. 1742 gruntownie odnowił szpital Św. Łazarza w Oliwie. Pamiętał również o opactwie w Mogile i w r. 1747 ufundował tam wielki dzwon. Znacznie powiększył R. bibliotekę klasztorną. Sam czytał bardzo dużo i zachęcał do tego braci zakonnych. Był melomanem. Przy przyjmowaniu kandydatów do nowicjatu zwracał uwagę na ich zdolności muzyczne. Sprowadzał muzyków z zagranicy (m. in. z Czech). Założył w Oliwie w r. 1742 chór i orkiestrę symfoniczną dającą koncerty w kościele i w jego pałacu, w specjalnie urządzonym salonie muzycznym. Dyrygentem zespołu był m. in. Vaclav Martin. Wystawiono tam także operę specjalnie skomponowaną przez cystersa Lamberta Francka. W swoim pałacu utworzył R. galerię obrazów, w której miało być podobno m. in. dzieło Rafaela oraz pejzaż ze szkoły Rembrandta. W r. 1749 w krużgankach klasztornych umieszczono 18 dużych obrazów o treści biblijnej pędzla Wenzela. R. zmarł 15 IV 1782 w Gdańsku w kamienicy opackiej, pogrzeb odbył się 13 VI t. r. w katedrze oliwskiej; płytę nagrobną z herbem Radwan przeniesiono później do nawy południowej. W refektarzu, w galerii opatów oliwskich, umieszczono w miejscu, gdzie miał być namalowany jego portret napis «Olivam feliciter gubernans». Możliwe, iż portret osiemnastowiecznego opata wiszący w zakrystii katedralnej w Oliwie przedstawia właśnie R-ego.
Słown. Gcogr., VII 800; Enc. Kośc. XVII 267; Niesiecki; Uruski; – Cieślak E., Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII w., Wr.-Gd. 1972 s. 181; Dygdała J., Prusy Królewskie w dobie konfederacji barskiej 1768–1772, „Zap. Hist.” T. 50: 1985 z. 1 s. 21–3, 29–30; tenże, Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich związku z Rzecząpospolitą w XVIII w., W.-P.-Tor. 1984; Heise B., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Gd. 1885 II 117, 118, 120; Hirsch T., Das Kloster Oliva, Gd. 1850 s. 22; Hoszowski K., Obraz życia i zasług opatów mogilskich, Kr. 1867; Koceniak J., Antoni Sebastian Dembowski biskup włocławski i pomorski, W. 1953; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; tenże, Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr. 1911 II (indeks, na s. 375 błędnie rozwiązany jako Stanisław Skórzewski); Kretzschmer J. K., Geschichte und Beschreibung der Zisterzienser-Abtei Oliva, Gd. 1847 s. 78–9, 97, 144, 147; Lingenberg H., Oliva – 800 Jahre, Lübeck 1986 s. 134–5, 137, 140, 197–212, 217–20; Lorentz S., Efraim Szreger, architekt polski XVIII w., W. 1986; Mamuszka F., Oliwa, Gd. 1985 s. 20, 35, 39, 67, 83, 98, 144, 148, 157, 193; Mamuszka F., Stankiewicz J., Oliwa. Dzieje i zabytki, Gd. 1959 s. 15, 16, 34, 40, 47, 53, 56, 67, 74, 75, 79, 82 (fot. 19); Nitschke O., Die Kathedrale zu Oliva, Hildesheim 1963 s. 26; Odyniec M., Organy oliwskie, Gd. 1967 s. 10–14; Stachnik R., Die katholische Kirche in Danzig, Münster 1959 s. 111–12; Stankiewicz J., Szermer B., Gdańsk, Gd. 1959; Szypowscy M. i A., Oliwa. Muzyka wieków, W. [1987] s. 9, 15, 36, 42–3; Wesołowski J., Późnobarokowa ambona w katedrze oliwskiej, „Studia Gdań.” T. 2: 1976 s. 153, 154, 181, 183; Wysocki J., Józef Ignacy Rybiński biskup włocławski i pomorski, Rzym 1967; Z dziej. pol. kultury muzycz., I; Zajewski W., Józef Wybicki, W. 1977; Zielińska Z., Walka „familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Annales Monasterii Olivensis, „Fontes Tow. Nauk. w Tor.” T. 20: 1916–18; Krasicki I., Korespondencja, Wr. 1958; Matuszewicz, Diariusz; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I; Sbornik Russ. Ist. Obšč., LXVII; Trebbels J., Trauer-Rede bey dem Leichenbegängnisse des […] Hyacinth Joseph Rybiński, Danzig [1782]; Wybicki J., Życie moje, Kr. 1927; – „Gaz. Warsz.” 1782 nr 34, 52; „Kur. Pol.” 1754 nr 67, 1755 nr 93, 124; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V t. 58 nr 2487, Zbiór Komierowskich t. 155/210 LV, Zbiór Popielów t. 329 k. 13; AP w Tor.: Kat. II t. 3354 s. 299; B. Czart.: rkp. 685, 3835–3873; B. Jag.: rkp. 6356/IV s. 1126; B. Narod.: rkp. 3263/V k. 44–51, rkp. 3267 k. 24, rkp. 6663 k. 37; B. Ossol.: rkp. 4179 k. 45; B. PAN w Gd.: Lubomski A., Dzieje klasztoru cystersów w Oliwie (mszp.); Staatsarchiv w Dreźnie: loc. 3654 v. III, loc. 3659 (De Leubnitz à Danzig 1752, 1763–1765).
Jerzy Dygdała