Stanko (Stanconis) Jan (zm. 1493), dziekan głogowski, kanonik wrocławski i krakowski, lekarz, przyrodnik.
Pochodził z Lubina na Dolnym Śląsku, był synem tamtejszego mieszczanina Stanka.
Latem 1442 rozpoczął S. studia na Wydz. Sztuk Wyzwolonych Uniw. Lipskiego. W r. 1443/4 uzyskał stopień bakałarza, a zimą 1447 magistra. W semestrze zimowym 1449 i letnim r.n. był wykładowcą na tym wydziale. Prawdopodobnie na którymś z uniwersytetów włoskich odbył studia medyczne, a 16 VI 1459 po raz pierwszy wystąpił z tytułem doktora medycyny w suplice do papieża Piusa II o dyspensę na łączenie inkompatybilnych beneficjów. Był już wówczas kanonikiem łęczyckim, legnickim i dziekanem kolegiaty NMP w Głogowie (od r. 1458) oraz lekarzem króla Kazimierza Jagiellończyka. W r. 1460 otrzymał kanonię w kapit. katedralnej wrocławskiej, a w r.n. uzyskał prowizję na kanonię w kapit. kolegiackiej w Wieluniu. Praktykował jako lekarz rodziny królewskiej, kapit. wrocławskiej oraz arcybp. gnieźnieńskiego Jana ze Sprowy. Utrzymywał także kontakty z kapit. katedralną krakowską i przyjaźnił się z Janem Długoszem. W nieznanym czasie został kantorem kolegiaty NMP w Sandomierzu. W r. 1466 udał się do Torunia, zapewne wraz z królem, który przebywał tam we wrześniu i w październiku t.r. (M. Grzegorz uważa, że S. pojechał do Torunia wraz z legałem papieskim Rudolfem z Rüdesheim). Dn. 19 X wystąpił jako świadek na wstępnym dokumencie układu pokojowego kończącego wojnę trzynastoletnią.
Od r. 1469, ale możliwe że wcześniej, był S. prepozytem kolegiaty Świętego Krzyża we Wrocławiu na Ostrowie Tumskim. T.r. otrzymał także kanonię tzw. lekarską w kapit. katedralnej krakowskiej, jedną z dwóch przysługujących duchownym pochodzenia plebejskiego. Kapituła zażądała wówczas od niego uiszczenia należnej z tego tytułu opłaty. Od r.n. występował jako członek tejże kapituły i równocześnie jej lekarz. W semestrze letnim 1470 wpisał się własnoręcznie do metryki Uniw. Krak. Było to konieczne dla wykonywania w Krakowie praktyki lekarskiej i podjęcia wykładów na Wydz. Medycznym. Prowadził odtąd S. wykłady z antidotariów (odtrutek) i simplicjów, czyli prostych leków. T.r. stanął przed rektorem w sprawie ugody z bakałarzem Piotrem ze Świdnicy w sporze o czynsze za l. 1469 i 1470 z prepozytury kolegiaty Świętego Krzyża we Wrocławiu. Po śmierci bp. krakowskiego Jana Lutkowica z Brzezia (1471) objął wraz z Jakubem z Radoszownicy administrację dóbr biskupstwa w kluczu lelowskim. Nie wziął udziału w elekcji bp. krakowskiego Jana Rzeszowskiego (27 V t.r.), wysyłając w swoim zastępstwie Jana Wojszyka. Ok. r. 1472 przeprowadził skomplikowaną operację Jana Długosza, usuwając mu kamień z pęcherza moczowego (litotomia) i likwidując codzienną gorączkę. Była to pierwsza przeprowadzona w Polsce operacja, o której zachowała się wiadomość źródłowa. S. otrzymał podobno za ten zabieg wiele gratulacji, m.in. od samego króla. Dn. 29 V 1472 Długosz poręczył za S-ę, że zapłaci kapitule taksę w wysokości 30 grzywien. T.r. odstąpił S. kanonię w kapit. krakowskiej prof. teologii Janowi ze Słupczy (Słupcy), w zamian za kanonię, z której zrezygnował Bernard z Grocholic. S. został też prowizorem domu kanoników po doktorze dekretów Jakubie z Szadka. W r. 1473 otrzymał od kapituły wezwanie do zapłacenia taksy za siebie i Jana z Latoszyna, za którego poręczył. Od stycznia do lipca 1476 przebywał wraz z królem w Malborku. Z godności kanonika wieluńskiego zrezygnował 18 VI 1484 na rzecz swojego krajana, Jana Kittla z Lubina. Od r.n. (prawdopodobnie do śmierci) był kolektorem świętopietrza w Polsce i zapewne z racji pełnienia tej funkcji przebywał w l. 1485–7 na Litwie, m.in. w Wilnie, zaś w r. 1486 także we Lwowie. Zabierał wówczas ze sobą książki, które opatrywał glosami i podpisywał zaznaczając datę i miejsce lektury. Był obecny 25 IV 1488 przy wyborze Fryderyka Jagiellończyka na biskupstwo krakowskie. Wybrał wraz z kanonikami na drugą kanonię lekarską doktora medycyny Jakuba z Zalesia.
S. utrzymywał regularne kontakty z Wrocławiem. Poświadczona jest jego obecność na posiedzeniach kapituł generalnych (2 VI 1463, 26 I 1464, 31 VIII 1471, 31 I 1472, 18 XI 1477, 2 VI 1478, 1 X 1479, 27 I i 9 VI 1480, 2 I 1481). W l. 1477–81 rezydował we Wrocławiu pełniąc z nominacji bp. wrocławskiego Rudolfa z Rüdesheim funkcję sędziego kapituły. Wraz z kantorem Kasprem Junge wyrokował w r. 1479 w sprawie danin należnych kapitule lub pojedynczym kanonikom. T.r. nakazał też plebanom, aby nakłonili mieszkańców wsi Mikołajowice, Taczalin i Godziszowa w diec. wrocławskiej do płacenia dziesięcin kanonikowi Kasprowi Elyanowi, pod groźbą ekskomuniki. W l. siedemdziesiątych, a także w r. 1490, nadal praktykował jako lekarz kapituły we Wrocławiu.
W l. 1458–9 popadł S. w konflikt z kanonikiem głogowskim i administratorem biskupstwa warmińskiego Pawłem Legendorfem o dziekanię głogowską, wakującą po rezygnacji Jana Śmiecha, zakończony cesją Legendorfa na jego rzecz. W r. 1464 starał się o kanonię w kapit. głogowskiej po śmierci Jana Rejnolda, przez co wszedł w spór z magistrem sztuk Mikołajem Glewitzem. W r. 1470 miał z nieznanego powodu zatarg z bakałarzem z Lipska Piotrem z Reichensteinu. W r. 1487 w sporze z Łukaszem, wikarym kolegiaty NMP w Sandomierzu, stawał przed sądem biskupim w Krakowie. W r. 1490, z powodu zatargu z Sebaldem z Norymbergi, otrzymał wezwanie do Rzymu, ale za pośrednictwem legata papieskiego na Węgrzech, Angelusa, złożył odwołanie, które poparli także inni członkowie kapit. krakowskiej.
Posiadane wsie prestymonialne kapit. krakowskiej S. często zamieniał. W r. 1475 dostał wieś Borków, którą trzymał do r. 1488, kiedy to przejął, opróżniony po śmierci Jana ze Słupczy, Grębałów. W r.n. uzyskał Dziekanowice, Grębałów zaś przekazał doktorowi dekretów Arnolfowi z Mirzyńca. Dn. 6 VI 1484 papież Sykstus IV, na prośbę króla Kazimierza Jagiellończyka, nadał S-ce kościół parafialny w Białej (diec. poznańska); w dokumencie został on wówczas określony jako «Kazimiri regis Poloniae phisicus dilectus». W należącym do kantorii sandomierskiej Żarnowie założył cech prasołów (przekupni solnych) i uzyskał dla niego 4 I 1485 przywilej królewski. Dn. 16 VI t.r. kupił od rodzeństwa Wielebnowskich sołectwo w Żarnowie za 250 grzywien. Posiadał także altarię św. Aleksego pod niższą wieżą w kościele Mariackim w Krakowie, którą w r. 1487 chciał zamienić z wicedziekanem katedralnym Maciejem z Żarnowca na kościół parafialny w Rudawie, jednak w trzy miesiące później zamienił ją z Janem z Rawy na probostwo w Niepołomicach. W r. 1470 otrzymał od kapituły dom, w którym początkowo mieszkał ze scholastykiem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim, a potem Jakubem z Szadka; po jego przeprowadzce do kamienicy Jana Długosza musiał pożyczyć 400 zł na utrzymanie domu od Piotra Salomona, za poręką włodarza biskupiego Piotra z Chorzenic. S. utrzymywał liczną służbę, do której należeli Wigand de Argento i Jan z Kościana, a notariuszami byli Wawrzyniec z Warszawy i Adam; w jego otoczeniu przebywał także kanonik wieluński Jan de Lober.
W l. 1465–72 opracował S. słownik przyrodniczy Antibolomenun lub Antidotarium (rkp. przechowywany w B. Kapit. Metropolitalnej w Kr., nr 225, opublikowany przez Józefa Rostafińskiego w Symbola ad historiam naturalem medii aevi, Kr. 1900 I 33–50, II 1–59). Dzieło to zawiera 20 tys. haseł w językach łacińskim, polskim, niemieckim i czeskim. Na 521 stronach S. przedstawił 523 gatunki roślin leczniczych, 423 krajowych (w tym. ok. 400 dziko rosnących), 60 egzotycznych i 219 gatunków zwierząt krajowych, a także ptaków. Słownik ten jest podzielony na trzy części. Pierwsza to przepisane dzieło medyczne Benedykta Parthi, traktujące o niektórych lekach roślinnych i odzwierzęcych. Pozostałe części są autorstwa S-i (kwestionuje to jedynie W. Szelińska); część druga to spis zwierząt, a część trzecia – wykaz zdrowotnych pokarmów i napojów, minerałów, sprzętów medycznych i aptecznych, preparatów zwierzęcych i roślinnych. S. podawał nazwy w potocznym języku polskim, stosując przy tym wiele synonimów i odsyłaczy. Podkreślał na czerwono wyrazy będące zapewne w powszechnym użyciu. Dzieło S-i stanowiło przez długie lata najpełniejszy spis gatunków roślin i zwierząt w Europie; wiele z podanych przez niego określeń jest stosowanych w medycynie do dziś.
S. posiadał dużą bibliotekę; zgromadzone dzieła odzwierciedlają jego zainteresowania intelektualne oraz bieżące zagadnienia, wśród których się obracał z racji zajęć na uniwersytecie czy w kapitułach. S. kupował książki lub je otrzymywał, następnie polecał je oprawiać (często po kilka tytułów razem) w deski, skórę i płótno oraz ozdabiać tłoczeniami. Ogółem z 46 woluminów należących do S-i, znanych ze spisu książek (z końca XV lub początku XVI w.), w Bibliotece Kapit. Metropolitalnej w Krakowie i Bibliotece Jagiellońskiej zachowało się obecnie tylko dziewięć: sześć o treści prawniczej, dwa – medycznej i jeden – teologicznej. Prawdopodobnie większość książek podarował przed śmiercią kapit. krakowskiej w dwóch legatach. Przekazana kolekcja rękopisów i inkunabułów (najstarszy z 13 zachowanych do dziś nosi datę 1475) figurowała jako zwarty zbiór, zawierający pozycje głównie treści teologiczno-filozoficznej i prawniczej. Znajdowały się tu zarówno podstawowe pomniki z zakresu prawa kanonicznego („Klementyny” i „Liber sextus” papieża Bonifacego VIII), jak i dzieła szczegółowe, potrzebne wytrawniejszym kanonistom do praktyki prawniczej. Pozycje te, np. „Suma” Henryka de Segusio (komentarz do „Dekretałów” papieża Grzegorza IX), „Disputationes” Mikołaja de Tudeschis zwanego Panormitanus, czy „Margarita”, zawierają całość ówczesnej wiedzy z prawa kościelnego. Dzieła z zakresu prawa rzymskiego obejmowały 16 woluminów, m.in. „Instytucje” cesarza Justyniana, „Dekret” Gracjana (tu wpis «Jo Stanconis in lijttf [na Litwie] 1487») oraz sumy, repertoria, consilia i komentarze włoskich legistów: Cinusa de Pistorio, Bartola de Saxoferrato, Bartolomea de Saliceto i Giovanniego Calderiniego. W księgozbiorze S-i były również rzadkie dzieła prawnicze niespotykane w bibliotekach innych polskich profesorów, np. zbiór praw lombardzkich „Libri feudorum”, „Tres libri codicis”, czy „Novellae”. Wśród 16 podarowanych przez S-ę woluminów teologicznych była Biblia, encyklopedia Wincentego z Beauvais w trzech częściach, dzieła Piotra Lombarda oraz św. św. Hieronima, Augustyna, Grzegorza Wielkiego, Tomasza z Akwinu i Bonawentury, kazania «de tempore et de sanctis», a wreszcie rozprawa patriarchy konstantynopolitańskiego kard. Bessariona „Aduersum calumpniatores Plathonis”. W Bibliotece Jagiellońskiej przechowywane są trzy rękopisy ze zbiorów S-i. Dwa to dzieła medyczne; pierwsze z nich zawiera: Nicolao Falcutiusa „Antidotarium”, Geralda de Soro wykład do dziewiątej księgi arabskiego lekarza z X w. Rhazesa (zakupiony na Śląsku), oraz przepisane ręką S-i „Nota de XII signis zodiaci” i „Regimen sanitatis” autorstwa medyka merseburskiego Johanna Mewrera (rkp. B. Jag., nr 801); drugie zawiera consilia i receptularze lekarzy włoskich: z XIV w. Gentilisa de Fulgineo, a z XV w. Bartolomea de Montagnana i Tomassa Barbo z Florencji „Consilium superpassione asmatis” (rkp. B. Jag., nr 782). Liczne uwagi S-i, podkreślenia w tekście i odsyłacze na marginesach świadczą o wykorzystywaniu tych dzieł w praktyce lekarskiej. Trzeci zachowany rękopis, „Prima secundae partis” „Sumy Teologicznej” św. Tomasza, również czytany i glosowany przez S-ę, podarował mu lub sprzedał proboszcz głogowski, magister Mikołaj (rkp. B. Jag., nr 1712).
Przed śmiercią uzyskał S. od Stolicy Apostolskiej rezerwację swojej prebendy kanonickiej w Krakowie, którą na mocy testamentu przekazał doktorowi praw, kanonikowi i kantorowi wrocławskiemu Oswaldowi Straubingerowi. Ostatni raz w kapit. krakowskiej pojawił się w r. 1490, natomiast w r.n. po raz ostatni wystąpił na dokumencie kapit. głogowskiej. S. zmarł prawdopodobnie w Krakowie 21 VI 1493; podawana przez Kazimierza Dolę data 1492 wydaje się nieprawdziwa wobec faktu zachowania się inkunabułu („Sermones de tempore et de sanctis”, B. Kapit. Metropolitalnej w Kr., nr 185) z własnoręcznym wpisem S-i o kupieniu tego dzieła w Wilnie w r. 1493. Już 5 VII t.r. przed sądem biskupim w Krakowie stanęli w sprawie spadku po S-ce: Grzegorz z Wiślicy, jako przedstawiciel konsystorza, oraz egzekutorzy testamentu. Przed 29 IV 1494 starania o opróżnione przez S-ę miejsce w kapitule rozpoczął Straubinger, ale go nie otrzymał. Wyznaczony egzekutor testamentu, bp. Fryderyk Jagiellończyk, wbrew ostatniej woli S-i, nadał t.r. kanonię w kapit. krakowskiej swojemu dworzaninowi, Janowi Konarskiemu.
O S-ce wspomina Józef Ignacy Kraszewski w powieści „Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik”, Kr. 1884 III.
Hist. Nauki Pol., VI; Nowy Korbut, III; Giedroyć, Źródła do dziej, medycyny, s. 757–8; – Antosiewicz K., Katalog inkunabułów Biblioteki Kapituły Metropolitarnej w Krakowie, „Analecta Cracoviensia” T. 12: 1980 s. 341; Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, Vol. 6, Oprac. M. Kowalczyk i in., Kr. 1996; Polkowski I., Katalog rękopisów kapitulnych katedry krakowskiej, Arch. do Dziej. Liter., III 6, 10–17; Wisłocki W., Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Krakowskiego, Kr. 1877–81 cz. 1–2; – Encyklopedia biologiczna, Red. Z. Otałęga, Kr. 2000 X; Kośmiński, Słown. lekarzów; Słown. biologów; – Łętowski, Katalog bpów krak., IV 78; – Barycz H., Rozwój nauki w Polsce w dobie Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce. Historia nauki, Red. B. Suchodolski, W. 1956 cz. 1; tenże, Ślązacy na Uniwersytecie Jagiellońskim od XV–XVIII w., Kat. 1935 s. 14–15; tenże, Ślązacy w polskiej kulturze umysłowej, Wr.–W. 1946 s. 36–8; Bieńkowski T., Wiedza przyrodnicza w Polsce w wieku XVI, Wr.–Kr. 1985; Borsucka M., Słownik przyrodniczy Jana Stanki z 1472 r. Poprawki do przedruku J. Rostafińskiego, Rozpr. Kom. Jęz. Wrocł. Tow. Nauk. T. 1: 1959 s. 202–12; Brückner A., Przyczynki do słownictwa polskiego, Rozpr. AU Wydz. Filol., S. 2, T. 23: 1904 s. 387–97; Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1947; Dola K., Wrocławska kapituła katedralna w XV wieku, L. 1983; Dzieje UJ, I; Gansiniec R., Wkład czołowych przedstawicieli Ziemi Śląskiej w kształtowanie się myśli poznawczej i literatury polskiego Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce…, W. 1956 cz. 1; Gerlic H., Kapituła głogowska w dobie Piastowskiej i Jagiellońskiej (1120–1526), Gliwice 1993 s. 111, 117, 134, 158, 247, 278, 400–1; Grzegorz M., Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., Tor. 1970; Hajdukiewicz L., Biblioteka Macieja z Miechowa, Wr. 1960; Historia medycyny, Red. T. Brzeziński, W. 1988; Hist. Nauki Pol., I 318–19; Hryniewiecki B., W sprawie botaniki doby Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce…, W. 1956 cz. 2; Karnecka M., Słownik Jana Stanki – najbogatszy zabytek przyrodniczy średniowiecza, Rozpr. Kom. Jęz. Wrocł. Tow. Nauk. T. 10: 1976 s. 119–54; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich do końca XVI wieku, Arch. do Dziej. Liter., XII 106–7; tenże, Lekarze krakowskiej kapituły katedralnej, „Przegl. Lek.” R. 44: 1905 s. 431–2; Leszczyński J., Jan Stanko – wybitny przyrodnik i lekarz śląski, w: Józef Leszczyński jako uczony i nauczyciel, Red. K. Matwijowski, Wr. 1993 s. 125–8; Łoś J., Przegląd językowych zabytków staropolskich do r. 1543, Kr. 1915 s. 153; Maleczyńska E., Polskie tradycje naukowe i uniwersyteckie Wrocławia, Wr. 1946 s. 32–3; Modzelewski Z., Tło społeczne nauki polskiej w dobie Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce…, W. 1956 cz. 1; Nowak P., Dokumenty traktatów pokojowych Polski z zakonem krzyżackim w XV wieku, aneks nr 21 (mszp. w B. Jag.); Olszewicz B., Stanko – uczony okresu Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce…, W. 1956 cz. 1; Ostaszewska D., Średniowieczna terminologia botaniczna: budowa i znaczenie połączeń nominalnych w słowniku Jana Stanki, w: Studia historycznojęzykowe, Red. O. Wolińska, Kat. 1998 s. 116–23; Ostaszewska D., Sławkowska E., Procesy nazwotwórcze a językowy obraz świata (na materiale średniowiecznej terminologii botanicznej w słowniku Jana Stanki), w: Przeszłość w językowym obrazie świata, Red. A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski, L. 1999 s. 149–62; Przybyszewski B., Kapituła krakowska za kanonikatu Jana Długosza (1436–1480), w: Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, W. 1980 s. 50, 79–80; tenże, Krakowski świat lekarski u schyłku średniowiecza, „Analecta Cracoviensia” T. 27: 1995 s. 566–7; Rostafiński J., Medycyna na Uniwersytecie Jagiellońskim w XV w., Kr. 1900 s. 79 tabl. VI; tenże, Udział Polaków w postępie nauk botanicznych i dawniejszych zoologicznych, Kr. 1918 s. 3; Rybus H., Królewicz kardynał Fryderyk Jagiellończyk jako biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński, „Studia Historico-Ecclesiastica” T. 2: 1935; Sokół S., Historia chirurgii w Polsce, Wr. 1967 cz. 1; Szafer W., Zarys historii botaniki w Krakowie, Kr. 1964 s. 9–10; Szelińska W., Biblioteki profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w XV i początkach XVI wieku, Wr. 1966; Szpilczyński S., Rozwój myśli lekarskiej w dobie polskiego Odrodzenia, w: Odrodzenie w Polsce…, W. 1956 cz. 2; Tyszkiewicz J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, W. 1983; Wachholz L., Wydział Lekarski Uniwersytetu Krakowskiego i jego grono nauczycielskie od r. 1364–1918, Kr. 1935 s. 44; Zarys dziejów nauk botanicznych w Polsce, Red. J. Kuryłowicz i in., W. 1983; – Acta rectoralia, I; Album stud. Univ. Crac., I 199; Annatae e Regno Poloniae saeculi XV (1421–1503), Ed. M. D. Kowalski, Mon. Pol. Vat., Kr. 2002 X; Arch. Kom. Hist., I 5, VI 40; Bednarski A., Materiały do dziejów medycyny polskiej w XIV i XV stuleciu, Prace Kom. Hist. Med. i Nauk Przyr.-Mat. PAU T. 1: 1939; Bobrzyński M., Smolka S., Jan Długosz, jego życie i stanowisko w piśmiennictwie. Regesty, Kr. 1893 nr 77, 348; Bull. Pol., VI; Cracovia artificum 1462–1475; Długosz, Liber benef. II; Hornowska–Zdzitowiecka-Jasieńska, Zbiory rękopiśmienne; Koenig A., Das Kalendarium des Breslauer Kreuzstiftes verbunden mit einem Cisioianus, „Zeitschr. des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens” Bd. 7: 1866 s. 320; Matricularum summ., I; Przybyszewski, Wypisy źródł. do dziej. Wawelu 1440–1500; Rachunki królewskie z l. 1471–2 i 1476–8; Regesta historico-diplomatica S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Göttingen 1948 II 345; Repertorium Germanicum, Tubingen 1993–2000 VIII–IX; Vol. leg., 192–101; – Arch. Kapit. Katedralnej w Kr.: Acta actorum, t. 1 s. 189; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta Episc., t. 3 s. 377v, t. 4 s. 114, Acta Offic., t. 3 s. 436, t. 15 s. 149; – Mater. Red. PSB: biogram S-ki oprac, przez Annę Strzelecką z Kr.
Patrycja Gąsiorowska