Strzelecki Jan, krypt. js, pseud: Długi, Obserwator, Władek (1919–1988), socjolog, eseista, działacz społeczny.
Ur. 4 VII w Warszawie, był synem Władysława (zob.) i Janiny z Panasewiczów (zob. Strzelecka Janina), bratankiem Edwarda (zob.) i Jana (zob.).
S. wzrastał w rodzinie o tradycjach socjalistycznych. Wpływ na jego wychowanie miał zwłaszcza stryj Edward (zob.), współpracownik Ludwika Krzywickiego i Inst. Gospodarstwa Społecznego. S., tak jak jego starszy o dwa lata brat Jerzy, uczęszczał do Gimnazjum im. Ziemi Mazowieckiej. Uprawiał z zamiłowaniem sporty: narty, żeglarstwo, kajakarstwo. Sukcesy odnosił w tenisie: zdobył tytuł mistrza Polski juniorów w deblu (1935–6) i wicemistrza juniorów w grze pojedynczej (1937). Przed maturą stracił kolejno oboje (od r. 1930 rozwiedzionych) rodziców. W r. 1937 rozpoczął studia na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. Przyjaźnił się z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i wraz z nim współpracował od lutego 1938 z dwutygodnikiem lewicy demokratycznej „Orka na Ugorze”, w którym zamieszczał przeglądy prasy, komentarze polityczne, recenzje i reportaże, śledząc zwłaszcza nasilające się w Europie przejawy faszyzmu i nacjonalizmu.
Po klęsce wrześniowej, w r. 1939, brat S-ego Jerzy, student Politechn. Warsz., przedostał się przez Tatry na Węgry, a stamtąd – na Zachód, by zostać lotnikiem-nawigatorem w brytyjskim lotnictwie wojennym (Royal Air Force), po wojnie zaś osiąść w Kanadzie (zm. 2004). S. pozostał w Warszawie, przez krótki czas związany był z konspiracyjną, rozbitą na początku r. 1940 organizacją PLAN (Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa). Opiekował się starszą (ur. 1912), psychicznie chorą siostrą Anielą i pracował jako murarz brygadzista w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, związanym z Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową. W r. 1940 znalazł się w kręgu ideowego oddziaływania Adama Próchnika oraz Leszka Raabego, kierującego socjalistyczną organizacją «Gwardia», która 1 IX 1941 weszła w skład lewicowej partii Polskich Socjalistów (PS) z Próchnikiem jako jej przewodniczącym. S. pisywał do powielanego pisma PS „Proletariusz” (1940–1), po czym wraz z przyjaciółmi Karolem Lipińskim, Maciejem Weberem i Tadeuszem Sołtanem utworzył grupę ideową młodych socjalistów, przeważnie studentów podziemnego Uniw. Warsz. i zarazem żołnierzy różnych formacji AK, oraz dowodzonej przez Raabego Socjalistycznej Organizacji Bojowej (Marcin Czerwiński, Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Ewa Grochowska, Ewa Matuszewska, Mieczysław Maślak-Joffe, Jacek Nowicki, Jan Pohoski, Ewa Pohoska, Andrzej Wojnar, Tadeusz Wuttke i in.). Grupa przez pewien czas związana z PS prowadziła w kilku zespołach (głównie w dzielnicy żoliborskiej) samokształcenie i dyskusje o programowych kierunkach współczesnego socjalizmu i jego zadaniach praktycznych, m.in. w budownictwie osiedlowym, medycynie pracy, pedagogice. Od stycznia 1942 wychodziło w nieregularnych odstępach czasu podziemne pismo „Płomienie” (odtąd nazwa grupy), początkowo powielane, od numeru piątego drukowane (razem siedem numerów do lata 1944). S. wspólnie z Lipińskim był redaktorem, autorem wielu tekstów i intelektualnym przewodnikiem grupy. Po śmierci Próchnika (zm. 22 V 1942) i rozłamie w PS grupa z inspiracji Raabego uznała w r. 1943 zwierzchnictwo PPS-Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN).
Z pracownikami Zakładu Oczyszczania Miasta jeździł S. do getta, kontaktując się z działaczami Bundu. Brał udział w akcji ukrywania uciekinierów z getta. W podobnym celu udał się również do Lwowa. Równocześnie studiował socjologię na tajnym uniwersytecie, uczestnicząc w seminariach Tadeusza Kotarbińskiego, Bogdana Suchodolskiego, a nade wszystko Marii i Stanisława Ossowskich, z którymi zawiązał trwałą przyjaźń. Był też w kontakcie ze Stanisławem Rychlińskim, dzięki któremu uzyskał dostęp do zbiorów zamkniętej Biblioteki Szkoły Głównej Handlowej. Interesował się żywo socjologią religii M. Webera, czytał M. Schelera i K. Mannheima, a równocześnie przejęty był etycznymi ideałami ruchu socjalistycznego i perspektywą jego zbliżenia z personalizmem chrześcijańskim E. Mouniera i katolicyzmem społecznym. W artykułach pisanych dla „Płomieni” odnosił się z krytycznym dystansem do zdogmatyzowanej, deterministycznej doktryny współczesnego marksizmu, starał się natomiast znaleźć wyraz dla przemyśleń własnych oraz rówieśników i przyjaciół, co dzień doświadczających grozy wojny totalnej i przemocy okupantów. Jego egzystencjalne intuicje, jakkolwiek wypowiadane w formie dyskursywnej, były pokrewne poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, z którym S. się przyjaźnił, któremu pomagał i zapraszał na spotkania «Płomieni». Na początku r. 1944 otrzymał S. zadanie utworzenia redakcji pisma „Młodzież Socjalistyczna”, któremu patronowała PPS-WRN, ukazały się tylko cztery numery. W czasie powstania warszawskiego t.r. walczył na Żoliborzu, najpierw w oddziałach wojskowych PPS, a po ich rozbiciu jako kapral w 9. komp. dywersji bojowej AK, w zgrupowaniu «Żniwiarz»: został ranny w głowę pod koniec sierpnia; po kapitulacji odznaczono go Krzyżem Walecznych. Ewakuowany z Warszawy wraz ze szpitalem do Pruszkowa, po podleczeniu schronił się w Zakopanem, gdzie zatrudnił się w stolarni, a następnie pilnował schroniska zaprzyjaźnionej rodziny Krzeptowskich w dolinie Pięciu Stawów i tam dotrwał do końca wojny.
Latem 1945 podjął S. przerwane studia socjologiczne na Uniw. Łódz., a od r. 1946 na Uniw. Warsz., pełniąc równocześnie obowiązki asystenta Ossowskiego przy Katedrze Teorii Kultury Uniw. Łódz., później przy Katedrze Socjologii Uniw. Warsz. Dn. 1 II 1946 został zatrzymany w Warszawie przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) jako podejrzany (bezpodstawnie) o kontakty z konspiracyjnym Zrzeszeniem «Wolność i Niezawisłość»; zwolniono go po paru tygodniach. Na wezwanie Zygmunta Żuławskiego z grudnia 1945, by dawni działacze socjalistyczni wstępowali do legalnej PPS, został jej członkiem w marcu 1946, zabiegając równocześnie o reaktywowanie Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS). Na I Zjeździe ZNMS, pod koniec kwietnia 1946, został wybrany na przewodniczącego Związku. W broszurze organizacyjnej ZNMS ukazał się latem t.r. jego artykuł O socjalistycznym humanizmie, afirmujący ideał społeczeństwa otwartego, w jakim życie zbiorowe nie byłoby «dziedziną mechanizacji działań i konformizmu uczuć», lecz polem realizacji wolności i odpowiedzialności żywych i samodzielnych ludzi, łączących się w zespoły oparte na zaufaniu, wzajemnym szacunku i braterstwie. Jesienią t.r. wznowiono wydawanie „Płomieni” jako pisma ZNMS, ze S-m jako redaktorem naczelnym. W numerze drugim (z grudnia) ukazał się artykuł Mała i wielka historia, stanowiący dopełnienie poprzedniego (oba przedr. w wyborze artykułów Kontynuacje, W. 1969, 1974). Była to pryncypialna krytyka «mitologii materializmu historycznego» z tej racji, iż zapatrzony w wielkie procesy dziejowe nie dostrzega «dążności osobotwórczych» ludzi, którzy tak niedawno gotowi byli na śmierć, a teraz ocalonemu życiu chcą nadać sens i wartość. Te motywy będą stale obecne w twórczości S-ego.
W grudniu 1946 został S. dokooptowany do Rady Naczelnej PPS. Pozostawał w bliskich stosunkach z Julianem Hochfeldem i redagowanym przez niego „Przeglądem Socjalistycznym”. Po sfałszowanych wyborach do sejmu w styczniu 1947 władze Polskiej Partii Robotniczej (PPR) uznały, że afirmacja humanizmu socjalistycznego i «małej historii» staje się ideową platformą obrony niezależności PPS i zaatakowały ją z całą mocą. «Bezdroża pseudohumanizmu» demaskował z marksistowskiego stanowiska Adam Schaff w cyklu artykułów w łódzkiej „Kuźnicy”, a jeszcze bardziej bezwzględnie z «upiorami drobnomieszczańskiego rewizjonizmu» rozprawiali się publicyści „Lewego Toru”, organu «jednolitofrontowej» grupy w samej PPS. S. nie wdawał się w agresywne utarczki, poprzestając na spokojnym wyjaśnianiu swoich racji (O niektórych źródłach uproszczeń marksizmu, „Przegl. Socjalistyczny” 1947 nr 12). Wspierali go, z pewnymi modyfikacjami, Hochfeld oraz Jan Topiński, a XXVII Kongres PPS w grudniu t.r. powołał go znów do Rady Naczelnej i do Komisji Programowej (pod przewodnictwem Oskara Langego), która nie podjęła już pracy. W r. 1948 ataki na «prawicowe» skrzydło PPS nasiliły się. S. utracił stanowisko przewodniczącego ZNMS, zanim jeszcze w lipcu 1948 został on połączony z Akademickim Związkiem Walki Młodych «Życie» w jednolity Związek Akademickiej Młodzieży Polskiej (ZAMP). Po wrześniowej Radzie Naczelnej PPS, która potępiła dążenia do zachowania oddzielnej partii, S. wraz z 13 innymi działaczami został ze składu Rady usunięty. Po grudniowym zjednoczeniu PPS i PPR pozostał wprawdzie członkiem PZPR, ale wycofał się z udziału w życiu politycznym.
W r. 1949 otrzymał S. dyplom magistra filozofii. Z chwilą zamknięcia katedry Ossowskiego i socjologii jako kierunku studiów uniwersyteckich był jeszcze przez krótki czas formalnie zatrudniony w katedrze materializmu historycznego Hochfelda. Pod koniec r. 1952 musiał rozstać się z pracą na uniwersytecie. Brał udział w domowych seminariach obojga Ossowskich i pisał, głównie «do szuflady», zapełniając zeszyty rodzajem dziennika filozoficznego, świadczącego o rozległości lektur i intelektualnym oporze przeciw zniewalaniu umysłów i charakterów: wybór z niego (ocenzurowany) ogłosił w r. 1957 w „Twórczości” pod skromnym tytułem Zapiski 1950–1953. Oddawał się z zamiłowaniem taternictwu, jeździł jako instruktor od r. 1951 na obozy szkoleniowe Klubu Wysokogórskiego PTTK, wytyczał nowe wejścia wspinaczkowe. W r. 1954 wszedł do zespołu redakcyjnego tygodnika „Nowa Kultura” i przechodził wraz z nim perypetie «odwilży», «Października» i «odwrotu od Października». Nie mając złudzeń co do natury stalinizmu, żywił nadzieję na ewolucję polskiego modelu socjalizmu w kierunku większych swobód kulturalnych. W r. 1955 był jednym z inicjatorów Klubu Krzywego Koła, zorganizował w nim aktywną sekcję badań społecznych i starał się uniezależnić Klub od kurateli UBP (od r. 1956 Służba Bezpieczeństwa, SB). Dn. 10 V 1956 został wybrany na przewodniczącego Zarządu Klubu (pełnił tę funkcję do 10 II 1957). W r. 1956 wyjechał z Wawrzyńcem Żuławskim na wspinaczkę w Alpy i kongres alpinistów w Madrycie; po drodze w Paryżu odwiedził redakcję „Kultury”, a Jerzy Giedroyc uznał go wtedy za pierwszego mającego coś do powiedzenia gościa z kraju. Dn. 10 IX t.r. wyjechał ponownie za granicę jako uczestnik grupy 30 młodych humanistów zaproszonych na zwiedzanie francuskiego przemysłu oraz na polsko-francuskie seminarium UNESCO; grupa wróciła do Warszawy 24 X, w chwili, gdy Władysław Gomułka przed Pałacem Kultury wzywał, aby skończyć wiecowanie.
Na początku r. 1957 zgodził się S. przyjąć wybór na I sekretarza podstawowej organizacji partyjnej PZPR warszawskiego oddziału ZLP. W maju 1958, na wiadomość z Budapesztu o egzekucji byłego premiera Imre Nagya, poprosił zebranie partyjne o uczczenie jego pamięci chwilą milczenia: to symboliczne wydarzenie stało się głośne i spowodowało zwolnienie S-ego z funkcji, która mu ciążyła. Dn. 1 I 1957, przyjęty na pół etatu na stanowisko adiunkta do Zakł. Teorii Kultury i Przemian Społecznych (Ossowskiego) w Inst. Filozofii i Socjologii PAN (IFiS), mógł S. powrócić do pracy naukowej. Wraz z Leszkiem Kołakowskim uczestniczył w dorocznym Rencontre Internationale de Genève i relacjonował je następnie w Klubie Krzywego Koła. Od r. 1957 uczestniczył w dorocznych międzynarodowych zawodach narciarskich dziennikarzy w Alpach francuskich. Dzięki stypendium Fundacji Forda wyjechał na r. akad. 1958/9 do USA. Owocem pobytu na Uniw. Kalifornijskim w Berkeley oraz podróży po USA były eseistyczne Niepokoje amerykańskie (W. 1962), prezentujące wnikliwe i dość ironiczne spojrzenie na amerykański model cywilizacji konsumpcyjnej. Z pobytu w USA wyniósł przyjacielskie stosunki z E. Frommem, S. M. Lipsetem i innymi uczonymi, a tłumacząc na polski bądź komentując dzieła Fromma, D. Riesmana („Samotny tłum”) i innych, przyczynił się do rozbudzenia w Polsce zainteresowania amerykańską socjologią polityczną i psychologią społeczną.
Dn. 31 I 1960 rozstał się S. (wraz z Kazimierzem Brandysem, Arturem Międzyrzeckim i Krzysztofem Pomianem) z redakcją „Nowej Kultury”. Prowadził znowu swe zapiski filozoficzne i polityczne, ale ich wybór pt. Popaździernikowe rozważania (z l. 1959–62) nie przebił się wówczas przez cenzurę (ogłosił je w „Twórczości” 1981 nr 3). Klub Krzywego Koła został zamknięty przez władze 3 II 1962. Po śmierci w r. 1963 Ossowskiego (o którym będzie potem pisał wielokrotnie) S. przeszedł do zakładu socjologii pracy w IFiS. W lutym 1964 obronił pracę doktorską Zagadnienie konfliktu w przemyśle w perspektywie poznawczej szkoły Eltona Mayo. W l. 1965–8 brał udział w zebraniach nieformalnego, elitarnego seminarium, które chronił swoją osobą Stefan Żółkiewski, wówczas sekretarz Wydz. Nauk Społecznych i Humanistycznych PAN (wśród uczestników byli m.in. Kołakowski, Pomian, Bronisław Baczko, Włodzimierz Brus, Tadeusz Kowalik, Witold Kula, Janina Zakrzewska). W r. 1967 przeniósł się S. do zakładu prognoz społecznych w IFiS, wkrótce (1969) został też członkiem Komitetu Badań i Prognoz «Polska 2000».
W marcu 1968 starał się S. wykorzystać swoje partyjne kontakty, aby powstrzymać brutalną rozprawę z buntującymi się studentami i obwinianymi przez władze profesorami. W r. 1969 udało mu się opublikować Kontynuacje (W.), wybór artykułów z l. 1946–67. Wydał z własnym wstępem obszerny wybór pism przywódcy socjalistów francuskich z przełomu XIX i XX w., Jean Jaurèsa (W. 1970). Pod koniec r. 1971 ukazały się Próby świadectwa (W.), niewielka książeczka, która stała się najbardziej znanym, osobistym, wielokrotnie przywoływanym jego dziełem (nagroda miesięcznika „Odra” w r. 1972). S. powracał w niej do przeżyć wojennych swoich przyjaciół z «Płomieni», z których większość zginęła przed powstaniem warszawskim lub w jego trakcie; nie opowiadał ich losów, lecz zamierzał, jak pisał, przekazać zarys «moralno-intelektualnych doświadczeń, które ukształtowało w nas, młodym pokoleniu ruchu oporu, miażdżące i hartujące ciśnienie tamtych lat» oraz pokazać, że w doświadczeniach tych chodziło o ocalenie «wartości trwalszych i o bogatszym znaczeniu niż ponura egzotyka cierpień i walk w bolesnym kręgu nadwiślańskiej martyrologii». Esej ten wywołał liczne, z reguły bardzo życzliwe recenzje i żywą dyskusję w Polskim Tow. Socjologicznym.
Wczesne l. siedemdziesiąte przyniosły przejściowe ożywienie publicystyki i eseju literackiego, w czym S. miał także swój udział. Nawiązał współpracę z powstałym w r. 1972 tygodnikiem „Literatura”, artykuły jego chętnie przyjmowały miesięczniki „Odra” i „Znak”, a zwłaszcza redagowana przez Tadeusza Mazowieckiego „Więź”. Na ich łamach S. powracał do drogiej mu przez całe życie idei zbliżenia aksjologii lewicowej i chrześcijańskiej. Troska ta zaowocowała jego udziałem w zorganizowanej przez Mazowieckiego sesji w warszawskim Klubie Inteligencji Katolickiej „Chrześcijanie wobec praw człowieka” w listopadzie 1977, na której S. przedstawił referat Prawa człowieka w tradycji myśli socjalistycznej. Materiały z sesji padły ofiarą na tyle istotnych ingerencji cenzury, że zostały w końcu wydane u pallotynów w Paryżu (1980). W r. 1978 przeszedł S. w IFiS do Zakł. Badań nad Stylami Życia (pod kierownictwem Andrzeja Sicińskiego). Stosownie do tego zmieniały się tematy jego socjologicznych refleksji.
Gdy jesienią 1975 zaczęła się akcja wysyłania do władz listów sprzeciwu wobec zamierzonych zmian w konstytucji PRL, wkrótce po zainicjowanym przez Jacka Kuronia i Jana Olszewskiego liście 59 intelektualistów nastąpił list siedmiu do I sekretarza PZPR Edwarda Gierka, podpisany 5 XII t.r. przez Marię Dziewicką, Krystynę Kersten, Bronisława Geremka, Edwarda Lipińskiego, Krzysztofa Wolickiego, Kowalika i S-ego. Umiarkowany w tonie, postulował cały pakiet reform mających zapewnić szeroki zakres samorządności instytucji społecznych (w tym związków zawodowych i wyższych uczelni) oraz sądową ochronę praw obywatelskich. W działalności politycznej S. był człowiekiem szukającym z reguły punktów stycznych między przeciwnikami, badającym szanse raczej zbliżania stanowisk niż zaostrzania konfliktów. Taka pojednawcza postawa stawała się coraz trudniejsza do utrzymania w miarę dojrzewania ruchu opozycyjnego w l. siedemdziesiątych, którego samo istnienie było wyzwaniem dla władz. Od r. 1976 konflikt między środowiskiem Komitetu Obrony Robotników(KOR) a obozem rządzącym nieuchronnie się zaostrzał, zatem pozycja członka PZPR, zaprzyjaźnionego z Adamem Michnikiem i aprobującego te same co KOR cele i wartości, choć niekoniecznie te same sposoby działania, narażała S-ego na zainteresowanie SB i jednocześnie na złośliwe komentarze w środowisku opozycji. S. brał udział w takich wystąpieniach, np. listach zbiorowych, w których upatrywał pozytywny sens ideowy i pragmatyczny, zwłaszcza gdy chodziło o obronę uwięzionych działaczy, uchylał się natomiast przed takimi, którym przyznawał jedynie charakter manifestacyjny. Jesienią 1977 znalazł się wśród sześciu pierwszych wykładowców warszawskiego «uniwersytetu latającego», prowadząc w prywatnych mieszkaniach cykl zajęć na temat «wielkich [polskich] dyskusji pierwszego 15-lecia powojennego». Trzy miesiące później odmówił natomiast podpisania deklaracji powołującej do życia Tow. Kursów Naukowych, niemniej prowadził jeszcze wykłady przez następny semestr. Dn. 14 IV 1979 partia usunęła go ze swoich szeregów, co S. przyjął z wyraźną ulgą.
Od listopada 1978 był S. wśród inicjatorów niezalegalizowanego przez władze konwersatorium «Doświadczenie i Przyszłość» (DiP) i wkrótce dołączył do składu «zespołu usługowego», opracowującego, na podstawie odpowiedzi na rozesłane ankiety, cztery kolejne raporty (1979–82) o sytuacji w Polsce oraz drogach wyjścia z gospodarczego i politycznego kryzysu. Był to typ działań diagnostycznych i prognostycznych, który mu szczególnie odpowiadał. Dn. 22 VIII 1980 podpisał apel warszawskich intelektualistów o podjęcie przez władze rozmów ze strajkującymi robotnikami Wybrzeża, a trzy dni później sam z dwoma kolegami z DiP, Wojciechem Adamieckim i Kazimierzem Dziewanowskim, udał się do Stoczni Gdańskiej, gdzie został dokooptowany do Komitetu Ekspertów pod przewodnictwem Mazowieckiego; pozostał w Stoczni do końca negocjacji z ekipą rządową. Etos robotniczej solidarności był mu bliski, a nadzieja obudzona przez porozumienia sierpniowe stała się impulsem refleksji etycznej i socjologicznej, co znalazło wyraz w licznych artykułach, wywiadach, na konferencjach międzynarodowych oraz w polsko-francuskich (pod kierunkiem Alain Touraine’a) badaniach «Solidarności» jako ruchu społecznego (Solidarité: Analyse d’un mouvement social, Paris 1982, przekł. pol., W. 1989). Drugi nurt namysłu S-ego w l. osiemdziesiątych to zainteresowanie społeczną nauką Kościoła, pobudzone homiliami i encyklikami Jana Pawła II (w szczególności „Laborem exercens”) oraz przekonaniem o spotkaniu chrześcijańskiej koncepcji człowieka z aksjologią europejskiego humanizmu. W listopadzie 1981 uczestniczył S. w międzynarodowej konferencji w Rzymie, pod patronatem papieża, o «wspólnych chrześcijańskich korzeniach narodów Europy». Sprawom tym poświęcił wiele tekstów, zebranych następnie w tomie Kontynuacje (3), który ukazał się w wydawnictwie podziemnym «Wola» (1988).
W r. 1981 niepokoił się S. radykalizacją żądań «Solidarności» i starał się działać w niej moderująco. We wrześniu t.r. był obserwatorem na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność”. W dn. 11–12 XII w Gdańsku, na ostatnim posiedzeniu Komisji Krajowej wraz z kilkoma innymi ekspertami (Mazowieckim, Olszewskim, Geremkiem) przestrzegał przed dalszą konfrontacją z władzami. Nocą z 12 na 13 XII został internowany i osadzony w «ośrodku odosobnienia» w Strzebielinku koło Wejherowa, lecz po dziesięciu dniach zwolniono go (wskutek interwencji) ze względu na zły stan zdrowia. W okresie stanu wojennego i przez kilka następnych lat jeździł wielokrotnie z odczytami na spotkania organizowane przez Duszpasterstwa Ludzi Pracy, brał udział w pracach zakonspirowanej Wszechnicy «Solidarności» regionu Mazowsze, był doradcą Grupy Politycznej «Wola». Uczestniczył w konwersatorium „Polska w Europie”, poświęconym polityce zagranicznej. Swoje teksty publikował w legalnych miesięcznikach („Odra”, „Więź”, jezuicki „Przegląd Powszechny”) i anonimowo w pismach podziemnych („Baza”, „Wola”, „Kwartalnik «21»”, „Krytyka”). Był poddany natarczywej inwigilacji SB. Równocześnie pisał pracę habilitacyjną Socjalizmu model liryczny; była to analiza języka tekstów partyjnych z l. 1975–9 i kreowanego przez nie obrazu utopijnej pseudorzeczywistości. Na podstawie tej rozprawy (która w całości mogła się ukazać dopiero po jego śmierci) S. otrzymał w r. 1984 stopień doktora habilitowanego, a 1 III 1987 został powołany na stanowisko docenta w IFiS.
Mimo napiętej sytuacji politycznej l. osiemdziesiąte były płodnym okresem w twórczości S-ego. Inspirowało go, jak zawsze, wyjście poza własne środowisko, kontakt z robotnikami, młodzieżą oraz licznie odwiedzającymi Polskę dziennikarzami i socjologami zagranicznymi. S. ze swoją ciekawością ludzi, ujmującym sposobem bycia i umiejętnością uważnego słuchania, łatwo nawiązywał przyjazne stosunki. Znany z roztargnienia, niewiele też dbał o dobra materialne: przez całe życie – czy sam, czy z rodziną – mieszkał bardzo skromnie i żył nieraz biednie. Dużo wprawdzie podróżował – do wszystkich niemal krajów europejskich i do USA, ale były to z reguły podróże na imienne zaproszenie lub w ramach stypendiów naukowych. Znający świetnie języki francuski i angielski, był cenionym gościem i prelegentem na licznych konferencjach i spotkaniach. Wiele z jego podróży miało charakter sportowy. Od dzieciństwa kochał góry, uprawiał wspinaczkę i turystykę narciarską w polskich i słowackich Tatrach, później także w Alpach, a nawet w Kalifornii. Był wielokrotnie członkiem zarządu polskiego Klubu Wysokogórskiego, organizował obozy taternickie. Jeździł na zawody dziennikarzy w konkurencjach alpejskich. W r. 1973 wziął udział w polskiej wyprawie na Spitsbergen. Wspólnota sportowych przeżyć była tłem wielu jego przyjaźni.
S., z jego naturą koncyliatora, źle się czuł w sytuacjach agresywnej konfrontacji. Od r. 1956, raz po raz miał nadzieję, że uda się nakłonić władze PRL, aby odstąpiły od autorytarnego modelu «zarządzania społeczeństwem». Po amnestii w r. 1986 i na kilka dni przed trzecią pielgrzymką Jana Pawła II do Polski – 62 znanych działaczy «Solidarności» oraz opozycyjnych intelektualistów, zebranych w Warszawie 31 V 1987 na zaproszenie Lecha Wałęsy, ogłosiło oświadczenie proklamujące zbiór «praw naczelnych, z jakich Polacy zrezygnować nie mogą»; S. był jednym z jego sygnatariuszy. W sierpniu 1987 w kościele św. Brygidy w Gdańsku miał odczyt pt. Filozofia porozumień sierpniowych, w którym mówił, że umowy te cechowała «afirmacja kompromisu, to znaczy wzajemnej zgody na układ, nie wyczerpujący wartości żadnej ze stron, lecz dla każdej przedstawiający wartości istotne». Ufał, że właśnie filozofia porozumień, nie dyktatury i nie rewolucji, powraca żywa po siedmiu latach i że on sam, mając dojście do obu stron historycznego konfliktu, może się jeszcze na coś przydać. Jeden z ostatnich tekstów, jakie zdążył opublikować za życia, był sporem z pesymistyczną antropologią „Zniewolonego umysłu” Czesława Miłosza (W człowieku nie ma nic?, „Res Publica” 1988 nr 1). Od marca do poł. czerwca 1988 przebywał S. w Szwecji, gdzie wygłaszał odczyty o sytuacji w Polsce.
Kiedy wczesnym rankiem 30 VI 1988 znaleziono S-ego nad Wisłą, opodal jego samochodu, z roztrzaskaną głową, wielu ludzi było przekonanych, że to wynik działań SB. Zbrodnia nabrała ogromnego rozgłosu. S. zmarł 11 VII 1988 w szpitalu na Bródnie nie odzyskawszy przytomności. W jego pogrzebie 18 VII na cmentarzu Powązkowskim uczestniczyły tysiące ludzi; nad grobem przemawiali m.in. Mazowiecki, Michnik, Klemens Szaniawski, przyjaciele z «Płomieni» i koledzy z IFiSu. W prasie ukazały się dziesiątki wspomnień. Kilka miesięcy później milicja aresztowała dwóch młodych chłoporobotników z Fabryki Samochodów Osobowych na Żeraniu, dorabiających sobie nocnym rozbojem na ulicach Warszawy. W śledztwie i na rozprawie przyznali się oni do zamordowania i obrabowania S-ego, któremu w drodze do domu zgasł silnik z powodu braku paliwa. Obaj otrzymali wysokie wyroki za morderstwo. Proces nie rozwiał wszystkich wątpliwości. Część obserwatorów, w tym wdowa, pozostała w przeświadczeniu lub dopuszczała taką możliwość, że proces był sfingowany, a S-ego zamordowała SB, aby usunąć z drogi czynnego zwolennika ugody władzy z «Solidarnością». Nie są jednak znane fakty, które by świadczyły, iż ktokolwiek próbował wykorzystać tę śmierć w celu storpedowania planowanych rozmów władzy z opozycją.
Dwa tomiki pism S-ego: tryptyk Ślady tożsamości oraz Socjalizmu model liryczny, ukazały się (już bez cenzury) wkrótce po jego śmierci, w r. 1989. W „Res Publice” (1988 nr 10) i „Ethosie” (1990 nr 11–12) ogłoszono kilka esejów S-ego, rozpatrujących wizję człowieka po moralnych katastrofach XX w., zwłaszcza w myśli chrześcijańskiej od J. Maritaina do Jana Pawła II. „Kultura i Społeczeństwo” (1989 nr 2) opublikowała referat wygłoszony w marcu 1987 na konferencji w Chicago, pt. Narodowy socjalizm i rozwiązanie ostateczne (z problematyki zła moralnego w polityce XX wieku). Garść niepublikowanych wcześniej wspomnień i szkiców o górach ukazała się w „Zeszytach Literackich” (1993 nr 41). W r. 2004 IFiS opublikował nowe wydanie Niepokojów amerykańskich, wzbogacone komentarzami (Zygmunta Baumana, Andrzeja Mencwela i Sicińskiego) na temat aktualności tego eseju.
Polski PEN-Club, którego S. był członkiem od r. 1979, poświęcił w lutym 1989 spotkanie literackie jego pamięci, po czym przez 12 lat (1991–2002) przyznawał nagrodę jego imienia «za dzieło [...] dające wyraz wartościom, jakim służyła twórczość autora Prób świadectwa». Polskie Tow. Socjologiczne zorganizowało we wrześniu 1989 dwudniową sesję naukową «Wokół idei Jana Strzeleckiego», a IFiS wydał w r. 1991 jej pokłosie pt. „Sens uczestnictwa” (W.). Telewizja Polska wyemitowała 11 V 1994 program dokumentalny o S-m, autorstwa Pawła Woldana.
W małżeństwie (od r. 1953) z poznaną w r. 1938 Jadwigą z Brzezińskich (ur. 1915), psychologiem, w młodości działaczką OMTUR, miał S. syna Jerzego (ur. 1954), socjologa i ekonomistę.
Bibliografia czasopism warszawskich 1579–1981, Oprac. K. Zawadzki, W. 2001 III 282; Literatura XX wieku, II; Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956–89, W. 2002 II; Słown. pseudonimów, IV; Słownik biograficzny historii Polski, Wr. 2005 II; Słownik literatury polskiej XX wieku, Wr. 1992; – Ceranka P., Ludzie Klubu Krzywego Koła, „Zesz. Hist.” 2007 z. 159; Czubaj M., „Próby świadectwa” – próby przekrojów (mszp. pracy magisterskiej z r. 1993 na Wydz. Polonistyki Uniw. Warsz.); Dunin-Wąsowicz K., Polski ruch socjalistyczny 1939–1945, W. 1993; Eisler J., Polski rok 1968, W. 2006; Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, W. 1991 I–II; Friszke A., Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994; tenże, Początki Klubu Krzywego Koła, „Zesz. Hist.” 2004 z. 149 s. 47, 51, 65, 68; Głowacki T., Prasa lewicy socjalistycznej w okresie okupacji hitlerowskiej w Polsce, „Roczn. B. Narod.” R. 3: 1967 s. 300–3; tenże, Prasa Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1944–1948, tamże, R. 6: 1970 s. 293–6; Hillebrandt B., Konspiracja młodzieży w okupowanej Polsce, W. 1985 s. 179–81, 185–6, 188–90, 192; Hist. Nauki Pol., V cz. 1; Holzer J., Solidarność 1980–1981, W. 1990; Jedlicki J., O Janie Strzeleckim, „Res Publica” 1991 nr 5 s. 60–5; Kersten K., Narodziny systemu władzy: Polska 1943–1948, W. 1990; Kłoskowska A., Kultury narodowe u korzeni, W. 1996 s. 310–20; Koźniewski K., Historia co tydzień: Szkice o tygodnikach społeczno-kulturalnych, W. 1976–77 I–II; Krajewski A., Między współpracą a oporem, W. 2004; Lewandowska S., Prasa okupowanej Warszawy 1939–1945, W. 1992; Lipski J. J., KOR, W. 2006; Literatura polska 1918–1975, W. 1996 III cz. 1; Losy idei socjalistycznych i wyzwania współczesności, Red. W. Wesołowski, W. 1990; Matusak P., Edukacja i kultura Polski podziemnej 1939–1945, Siedlce 1997; Mencwel A., Przedwiośnie czy Potop: studium postaw polskich w XX wieku, W. 1997; Mulak J., Polska lewica socjalistyczna 1939–1944, W. 1990; Niewiadomska I., Jan Strzelecki: przyczynek do biografii 1919–1948 (mszp. pracy magisterskiej na Wydz. Polonistyki Uniw. Warsz.); Pernal M., Skórzyński J., Kalendarium Solidarności 1980–1989, W. 1990; Sens uczestnictwa. Wokół idei Jana Strzeleckiego, Red. A. Siciński, W. 1991 (życiorys S-ego, bibliogr.); Solidarność podziemna 1981–1989, Red. A. Friszke, W. 2006; Strzelecka J., Jana Strzeleckiego życiorys „górski”, „Konteksty” R. 58: 2004 nr 3–4; Syzdek B., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1944–1948, W. 1974; Śliwa M., Polska myśl socjalistyczna (1918–1948), Wr. 1988; Święch J., Literatura polska w latach II wojny światowej, W. 1997; Terlecki R., Uniwersytet Latający i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977–1981, Kr.–Rzeszów 2000; – Cenzura w PRL. Relacje historyków, Oprac. Z. Romek, W. 2000; Co nam zostało z tych lat... Opozycja polityczna 1976–1980, Oprac. J. Eisler, W. 2003 s. 100–3, 226; Dunin-Wąsowicz K., Historia i trochę polityki. Wspomnienia, W. 2006; Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, W. 1996 s. 189; Herling-Grudziński G., Dziennik pisany nocą 1984–1988, Paryż–W. 1989 II 210–12; Intymny portret uczonych: korespondencja Marii i Stanisława Ossowskich, Oprac. E. Neyman, W. 2002; Kieżun W., Nieznany szczegół życia Jana Strzeleckiego, „Polityka” 1989 nr z 23 IX; Matuszewski R., Alfabet: wybór z pamięci 90-latka, W. 2004 s. 434–7; Mulak J., Dlaczego: nie chciałem być premierem..., W. 2006; Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945: Księga wspomnień, W. 1994 I–II, aneks; Podemski S., Pitaval PRL-u, W. 2006 s. 242–4; Rocki J., Dziewiąta dywersyjna, W. 1973; Sołtan T., Motywy i fascynacje, W. 1978; Strzelecka J., Wspomnienia o Janie Strzeleckim (mszp. w posiadaniu autorki); Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, Oprac. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Kr. 1969 s. 268; Unger L., Intruz, W. 2001 s. 101–4; Z dziejów podziemnego Uniwersytetu Warszawskiego, W. 1961 s. 31–2, 37, 243, 304–7; – „Gaz. Wyborcza” 1995 nr z 10 VII (fot.), 2003 nr z 11 VII; „Kultura” 1988 nr 11; „Kwartalnik «21»” 1988 nr 8; „Literatura” 1988 nr 11; „Novaja Polša” 2004 nr 6 s. 81–6; „Nowe Książki” 1990 nr 4; „Odra” 1988 nr 10; „Polityka” 1988 nr 29, 1998 nr 28 (fot.); „Polša” 1990 nr 12; „Przegl. Katol.” 1988 nr 31; „Przegl. Powsz.” 1989 nr 10; „Rzeczpospolita” 1988 nr 28; „Times Literary Suplement” 1989 nr z 3–9 II; „Twórczość” 1989 nr 5; „Tyg. Mazowsze” 1988 nr 258; „Tyg. Powsz.” 1988 nr 30; „Więź” 1988 nr 11–12 s. 242; – AAN: sygn. 237/XVI–594 s. 49–50, sygn. 237/XVI–521 (zespół PZPR); Inst. Filoz. i Socjol. PAN w W.: Akta osobowe S-ego, teczka nr 612, koresp. Jadwigi Strzeleckiej z MSW, Urzędem Ochrony Państwa, IPN i Rzecznikiem Praw Obywatelskich; IPN, Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dok. w W.: nr WP–313/01, sygn. 0236/224, 0236/234, 0296/248 t. 4, sygn. 0298/49, 0721/5, sygn. GD 0046/365 t. 4, sygn. GD 159/34; – Informacje Anny Pawełczyńskiej i żony S-ego, Jadwigi Strzeleckiej z W.
Jerzy Jedlicki