Rakowski Jan Wojciech (Albrycht, Olbrycht) h. Trzywdar (ok. 1594–1639), dworzanin królewski, podskarbi nadworny lit., następnie wojewoda brzeski lit., potem witebski. Był synem Wojciecha, kaszt. wiskiego (zob.), i Zofii z Paców, stryjecznym bratem Stanisława (zob.).
R. otrzymał gruntowne wykształcenie w kraju i za granicą. W r. 1611 został wysłany na studia do Włoch. W dn. 18 III 1612 wpisał się do ksiąg nacji polskiej na uniwersytecie w Ingolstadzie, gdzie studiował wraz z Jerzym Ostrogskim, który przypisał mu swoją rozprawkę pt. ,,Universa Aristotelis Stagiritae…” wydaną w r. 1613. Wkrótce R. powrócił do Rzpltej i kontynuował studia w Akademii Wileńskiej (1617). Po śmierci ojca objął po nim ekonomię wiską. W maju 1620 R., będąc już dworzaninem królewskim, pojął za żonę Katarzynę Eugenię Tyszkiewiczównę, córkę Janusza Skumina, pisarza W. Ks. Lit. Panegiryk z okazji zaślubin pt: „Liliowy wieniec herbowego kwiecia…” wydał w Wilnie w r. 1620 kolega R-ego z Akad. Wil. – Eustachy Droczyłowski. W lutym 1621 uczestniczył R. w pogrzebie kaszt. wileńskiego Janusza Radziwiłła. W t. r. (19 I) wszedł w posiadanie majętności roskiej w pow. wołkowyskim po dopłaceniu reszty do ogólnej sumy sprzedażnej 105 tys. złp. Janowi Hieronimowi Chodkiewiczowi, podstolemu lit., i jego małżonce Elżbiecie Sapieżance. Na przełomie 1623/4 r. wyjechał R. ponownie do Włoch. W dn. 26 II 1624 wpisał się do księgi nacji polskiej na uniwersytecie w Padwie: był następnie na uniwersytecie w Bolonii. Na dworze królewskim uchodził R. za «męża uczonego i w językach biegłego».
W okresie wojny polsko-szwedzkiej w r. 1628 został R. wysłany przez Zygmunta III jako poseł króla i Rzpltej do Anglii w związku z mediacją angielską w tej wojnie. R. miał dziękować Karolowi I za poparcie strony polskiej przez jego przedstawicieli (agenta F. Gordona i posła T. Roe’a) podczas rokowań ze Szwedami. Został również R. upoważniony do rozmów w sprawie projektowanego małżeństwa królewicza Władysława z palatynówną reńską Elżbietą, siostrzenicą króla Karola I Stuarta (dziennik tego poselstwa, obejmujący okres od 1 VIII do 6 X 1628 znajdował się w B. Pol. w Paryżu). Po kilku latach wobec zbliżenia angielsko-hiszpańskiego, po zawartym 2 I 1631 traktacie przewidującym wspólne prowadzenie wojny z Holandią, zaczął Zygmunt III zabiegać o mediację angielską w rokowaniach ze Szwecją, ponieważ podejrzewał, że to właśnie Szwedzi zachęcają Moskwę do najazdu na Polskę. R. miał wyruszyć do Anglii w odpowiedzi na niedawne poselstwo T. Roe’a do Polski jako poseł nadzwyczajny. Instrukcję otrzymał 10 V 1631. Oprócz zabiegów o mediację miał R. starać się o uznanie przez Karola I praw polskich Wazów do tronu szwedzkiego oraz wznowić negocjacje w sprawie małżeństwa królewicza Władysława z palatynówną reńską Elżbietą. Po zebraniu koniecznych funduszy R. ruszył w drogę do Gdańska, dokąd przybył w połowie czerwca, gdzie zatrzymał się na dłużej. R. odwlekał swój wyjazd przede wszystkim ze względu na rokowania wysłannika Kompanii Wschodniej Theophiliusa Eatona z radą miasta Gdańska w sprawie unormowania stosunków handlowych pomiędzy Anglią a Rzpltą. Jednakże wysiłki R-ego, aby przy okazji tych pertraktacji uzyskać pewne polityczne korzyści dla Zygmunta III (mediacja, uznanie praw do korony szwedzkiej) nie powiodły się. Umowę z Gdańskiem podpisał Eaton 28 VII, już po wyjeździe R-ego. Nim R. wyruszył zmarła 10 VII 1631 królowa Konstancja, toteż R. otrzymał dodatkowe zadanie zawiadomienia dworu angielskiego o jej śmierci (jako ewentualnego kandydata do ręki palatynówny wymieniał R. w czasie pertraktacji także świeżego wdowca Zygmunta III). Ok. 11 VIII był R. w Delft w Holandii, w pierwszych dniach września przybył do Anglii i od 5 IX do 18 IX oczekiwał w Londynie na audiencję powitalną u Karola I. Jeszcze 17 IX pisał do T. Roe’a, aby interweniował w tej sprawie na dworze królewskim. Uroczysty wjazd odbył R. w sobotę 18 VIII, a następnego dnia został przyjęty na publicznej audiencji w pałacu królewskim. R. był podejmowany na koszt króla, i – jak zanotował z niezadowoleniem – dość oszczędnie. Był on również oburzony tym, że królowa Anglii nie przywdziała żałoby po królowej Konstancji oraz, że lordowie nie spieszyli się z wizytami do polskiego posła. Dwór angielski przywdział jednak żałobę, a R-ego odwiedzili wkrótce przedstawiciele Francji i Wenecji. Tego samego dnia R. ich rewizytował. Także przybyły właśnie do Londynu agent hiszpański pierwsze swe kroki skierował do R-ego. Poseł opuścił Londyn, pożegnawszy króla i zagranicznych dyplomatów 3 X 1631. Zdaniem posła weneckiego uzyskał R. «bardzo ograniczoną satysfakcję ze sposobu jego podejmowania i odjechał raczej niezadowolony», tym bardziej iż polityczne rezultaty jego misji były nikłe. Nie udało mu się nawet przeszkodzić zaciąganiu przez Anglię rekrutów do służby szwedzkiej (Diariusz poselstwa R-ego od 5 IX do 2 X 1631, w licznych odpisach archiwalnych).
W r. 1631 otrzymał R. urząd podskarbiego nadwornego lit. Jego trudy poselskie zostały zapewne wynagrodzone starostwami: mścibowskim i jałowskim (miał je w czasie sejmu elekcyjnego 1632 r.). W czasie sporu z pasierbem Jerzym Karolem Hlebowiczem, powołującym się na swe zasługi względem Rzpltej z racji częstych «prac sejmowych» przeciwstawiał R. jego pracom swoje «poselstwo publiczne do Angliej, kędym przez dwoje morze, Ocean i Bałtyckie, z niemałym uszczerbkiem zdrowia i substancyjej domowej, nie wziąwszy nic z skarbu Rzeczypospolitej, żeglował…». R. wziął udział w elekcji Władysława IV, podpisując sufragia nowo obranego króla z woj. nowogródzkim. Wiosną 1635 zabiegał R. o marszałkostwo w. lit. zwolnione po śmierci Jana Stanisława Sapiehy. Konkurencja była jednak zbyt silna i R. otrzymał jedynie – zapewne w kwietniu – woj. brzeskie lit. Dopiero jednak 9 XII 1635 złożył R. wymaganą przysięgę przed kanclerzem W. Ks. Lit. Albrychtem Stanisławem Radziwiłłem i podziękował królowi za urząd. Był zatem R. począwszy od 21 XI t.r. na sejmie. Sylwetkę nowego woj. brzeskiego nakreślił nuncjusz papieski w Rzpltej O. Visconti w memoriale o stanie państwa polskiego dla papieża Urbana VIII (Warszawa 15 VII 1636). Pisał on, iż R. «… nie bywa ani na sejmach, ani na dworze…, nie zdaje się być w wielkich łaskach u Władysława, i wątpią aby postąpił na podskarbstwo większe, gdy Pac [Stefan] otrzyma podkanclerstwo. Jest to dobry katolik, ale może nie mniej dobry polityk jak polityczny w obejściu, zimny czyli raczej odludny i dziwaczny w swoich pojęciach, i dlatego z drugimi przestawać nie lubi». Rzeczywiście miał rację nuncjusz; R. nie otrzymał podskarbstwa większego lit. i musiał pozostać na woj. brzeskim. Słabe zdrowie woj. brzeskiego było powodem, iż rzadko pojawiał się w Warszawie na dworze, co nie mogło pozostać bez wpływu na losy jego dalszej kariery. Dn. 24 VIII 1637 wziął R. udział w uroczystości powitania królowej Cecylii Renaty i był obecny na oficjalnym powitaniu małżonki Władysława IV w Ujazdowie. Podczas uroczystości koronacyjnych królowej (13 IX) powierzono R-emu zadanie zjednania posła duńskiego T. Thotta, który oburzony tym, iż wyznaczono mu zbyt niskie miejsce wśród zaproszonych, odmówił udziału w koronacji Cecylii Renaty. Wbrew twierdzeniu nuncjusza Viscontiego R. posiadał pewne wpływy na dworze królewskim, ponieważ magistrat Gdańska starał się go skaptować do stronnictwa przeciwnego planom morskim Władysława IV. R. stanął jednak po stronie króla, twierdząc że ma on prawo domagać się egzekucji ceł na własne potrzeby i że nie zaszkodzi to wcale handlowi Gdańska. Uczestniczył w obradach sejmu 1638 r. i z senatu został wyznaczony do komisji «brzeskiej» w celu rozgraniczenia dóbr tegoż województwa z Podlasiem i woj. lubelskim. W listopadzie 1638 objął R. woj. witebskie (po śmierci Szymona Samuela Sanguszki). Wkrótce dla poratowania zdrowia wyjechał wraz z drugą małżonką Marcybellą Anną z Koreckich do Cieplic drużbackich. Zamiast spodziewanego polepszenia stan jego zdrowia uległ pogorszeniu. Po powrocie z Cieplic do Rosi małżonkowie ruszyli do Zasławia, gdzie R. przebywał przez całą zimę 1638/9, przygotowując się do uroczystości wjazdu do Witebska w celu objęcia województwa. Zaciągnął nawet 100-osobowy oddział piechoty (zaciągu cudzoziemskiego), który musiał utrzymywać własnym sumptem. W lutym 1639 R. obok podkanclerzego lit. Stefana Paca i Albrychta St. Radziwiłła był jednym z kandydatów do objęcia urzędu marszałka dworu królowej Cecylii Renaty po śmierci woj. łęczyckiego Maksymiliana Przerembskiego.
R. był właścicielem majętności roskiej (Roś z licznymi wsiami) oraz dużego folwarku zwanego Zubowszczyzną; z łaski królewskiej trzymał ekonomię wiską oraz starostwa mścibowskie i jałowskie. Druga żona (poślubiona ok. 1634) Marcybella Anna z Koreckich, wdowa po kasztelanie wileńskim Mikołaju Hlebowiczu wniosła zapis na Zasławiu (70 tys. złp.). W r. 1617 (27 VII) ufundował R. kaplicę w katedrze Św. Stanisława w Wilnie («od północy, między zakrystią i kaplicą Kieżgajłowską») przeznaczając na jej utrzymanie 7 tys. złp. zapisanych na dobrach roskich. Marcybella była dobrodziejką mińskich dominikanów (10 tys. złp. zapisu na Zasławiu). W czasie swego urzędowania w Witebsku (1639) zajął R. siłą prawosławny monaster Św. Trójcy i rozpędził mnichów; skargę na R-ego zanosił ihumen do metropolity kijowskiego Piotra Mohiły, lecz R. nie doczekał się konsekwencji z powodu tego czynu. Jeszcze 17 VI t. r. wymieniano R-ego jako jednego z kandydatów na posła JKMci po uwięzionego we Francji królewicza Jana Kazimierza, o czym także donosił do Moskwy W. A. Oboleński. R. zmarł nagle 28 VI 1639 w Witebsku. Już 2 VII doniesiono o jego śmierci królowi, «który odczuł to boleśnie i my wszyscy», gdyż – jak pisał A. S. Radziwiłł – był to «mąż znamienitych przymiotów i potrzebny Rzeczypospolitej». Pamiętnikarz podał, iż R. zmarł w wieku 42 lat, co pozostaje w sprzeczności z napisem na jego nagrobku, który wystawił jego brat stryjeczny Stanisław, podając iż R. zmarł w wieku 45 lat. Pogrzeb R-ego odbył się pod koniec września 1639 w Wilnie w katedrze Św. Stanisława. Jego małżonka znacznym kosztem przewiozła ciało z Witebska do Zasławia, a następnie do Wilna, zadłużając się na kilkadziesiąt tysięcy złp. i zastawiając nawet srebra stołowe współmałżonka na sumę 10 tys. złp. Testament spisany w Witebsku poświadczył w Wilnie woj. trocki Stefan Pac, ówczesny podkanclerzy lit. R. w testamencie zapisał małżonce pozostałe po nim dobra ruchome wraz z prawem dożywotniego użytkowania dóbr Roś. Bratu stryjecznemu Stanisławowi zapisał pewną sumę, podobnie jak krewnemu ze strony matki, synowi woj. trockiego Kazimierzowi Pacowi (na dalszą edukację).
Pierwsze małżeństwo R-ego (z Katarzyną Eugenią z Tyszkiewiczów) skończyło się unieważnieniem. Z drugiego (z Marcybellą Anną z Koreckich) również nie miał potomstwa. Wdowa Marcybella Anna wkrótce po śmierci R-ego weszła w posiadanie Rosi z wsiami: Stankowskie, Porzecze, Bobłowo, Krasne, Szołkowa, Wierhotnica, Ihnatowskie, Nowosiółek, a także Zubowszczyzna.
Estreicher, XV 319, XXIII 503, XXIV 3/4, XXVI 120; Kojałowicz, Compendium, s. 317; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II 128; Święcki T., Historyczne pamiątki…, W. 1859 s. 20; Niesiecki, I 504, 506, VIII; Uruski; Elektorowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Lewak-Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Fedorowicz K., England’s Baltic trade in the early seventeenth century. A Study in Anglo-Polish commercial diplomacy, Cambridge 1980; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil. 1859 s. 308; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do roku 1750, Wil. 1840 II 256, 288–9; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska…, Wil. 1908–10 I–III; Margarett Ann Ererett Green, Elizabeth Electress Palatine and Queen of Bohemia, London 1909 s. 326–9; Mierzwa E., Anglia a Polska w pierwszej połowie XVII wieku, W. 1986; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wr. 1974; Pertek J., Polacy na szlakach morskich świata, Gd. 1957; Sapiehowie, III 369; Taźbierski Z., Ceremoniał dworsko-dyplomatyczny w praktyce negocjacji Polski z Anglią w XVI–XVIII wieku, Olsztyn 1986 s. 113, 133, 312 (mylnie jako Joachim Wojciech Rakowski); Wasilewski T., Projekt sojuszu angielsko-polskiego i małżeństwa Władysława IV z Elżbietą, siostrzenicą Karola I Stuarta, „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 46: 1983 (druk: 1984) s. 83–5; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885 s. 63; – Akta do dziej. Polski na morzu, VII cz. 2; Akty Vil. Archeogr. Kom., XXVIII 130, 131, 179; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Bersohn M., Studenci Polacy na Uniwersytecie bolońskim w XVI i XVII wieku, Kr. 1894 cz. 2, s. 45; Calendar of State Papers and Manuscripts relating to English Affairs existing in the archives and collection of Venice and in other Libraries of Northern Italy, Wyd. A. B. Hinds, vol. XXII (1629–1632), London 1919 nr 698 s. 533, nr 708 s. 539–41, nr 709 s. 541–2, nr 713 s. 545, nr 723 s. 550–1; Calendar of State Papers. Domestic series of the Reign of Charles I 1631–1633, Wyd. J. Bruce, London 1862 s. 133, 145, The Court and Times of James I and The Court and Times Charles the First, Wyd. R. F. Williams, London 1849 II 128; Czaplewski P., Polacy na studiach w Ingolsztacie, P. 1914; Radziwiłł A. S., Pamiętniki, Wyd. A. Przyboś, R. Żelewski, W. 1980 I–II; Rakowski W., Pamiętniki…, Wyd. E. Piotrowski, Żytomierz 1860 s. 156; Relacje nuncjuszów apostolskich, II 259; Russko-beloruskije svjazy. Sbornik dokumentov 1570–1667, Wyd. M. J. Wołkow, L. S. Abecedarskij, Mińsk 1963 nr 139 s. 161; Starowolski, Monumenta Sarmatorum; Vol. leg., III f. 946 (s. 449); – AGAD: Metryka Kor. nr 143 k. 26v.–27, Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 12873 (listy M. A. Rakowskiej), t. 298 nr 12867 (listy oryg. J. W. Rakowskiego z l. 1621–32 do Krzysztofa Radziwiłła), Arch. Roskie nr 221/I cz. 1 (Roś nr 436) s. 1–23, Metryka Lit., ks. Wp. 119 k. 612, 626; B. Czart.: rkp. 365 k. 116–124, rkp. 444 nr 48 k. 331–341 (Diariusz z Angliej JMci Pana Rakowskiego 5 IX–2 X 1631); B. Narod.: sygn. XVII 3. 1316, mikrofilm 1547 k. 116–124; B. Ossol.: rkp.: 201 k. 132–140; B. PAN w Kr.: Teki Londyńskie, rkp. 8185 k. 11–15, 16–22 (Instrukcja dana Rakowskiemu posłowi do Angliej, Warszawa 10 V 1631), 137–139.
Mirosław Nagielski i Tadeusz Wasilewski