Czartoryski Jerzy Konstanty ks. (1828–1912), polityk i działacz społeczny. Ur. 24 IV w Dreźnie, syn Konstantego i Marii z Dzierżanowskich. Młodość upłynęła mu przeważnie w Wiedniu, w ojcowskim pałacu Weinhaus, który był jednym z ośrodków życia umysłowego i artystycznego szerokich sfer miasta. Ożenił się w r. 1861 z Marią Czermak, córką poważanego lekarza a siostrą Jarosława, znakomitego artysty malarza z Pragi. Małżeństwo, zawarte z głębokiego uczucia, nie było konwenansowe, nie oddaliło też Cz-go od rodaków i od służby publicznej, jak obawiał się tego zrazu jego stryj, ks. Adam Czartoryski, zbliżyło natomiast ks. Jerzego do narodowych kół czeskich, z którymi nieraz później polityczną miewał styczność. W l. 1863–4 Cz. pozostawał w ścisłych stosunkach z Hôtel Lambert, działając poufnie w myśl instrukcji paryskich u dworu wiedeńskiego, chociaż uchylił się od przyjęcia od Rządu Narodowego formalnej misji.
W r. 1866 osiadł na stałe w Galicji w dobrach swych pełkińskich, w Wiązownicy koło Jarosławia. Dotąd interesował się głównie muzyką (wydawał fachowe pismo z tej dziedziny). Dopiero w 40. roku życia wziął się do czynnej polityki krajowej. Wszedłszy do sejmu w r. 1867, głosował przeciwko obiorowi delegatów do Rady Państwa, później należał do najgorliwszych zwolenników rezolucji wrześniowej r. 1868, która precyzowała żądania Sejmu w sprawie autonomii. Cz. wydał w tym czasie 2 głośne broszury: Przed Sejmem (1869) oraz Uwagi o polityce polskiej w Austrii (1871). Opowiadał się w nich za federalistycznym programem przebudowy państwa przy zachowaniu liberalnych swobód, domagał się współpracy Koła Polskiego z opozycją czeską, rzucał cenne myśli na temat wychowania narodowego oraz potrzeby ugody z Rusinami z pominięciem Austrii. W Sejmie i Radzie Państwa (od r. 1871) w czasie, gdy rząd liberalny przeforsować chciał w Izbie zasadę bezpośrednich wyborów do Rady Państwa, co stać się miało dotkliwym uszczerbkiem autonomii krajowej, Cz. sprzeciwiał się stanowczo wszelkim na ten temat układom i kompromisom z rządem. W Kole Polskim ręka w rękę z Adamem Sapiehą stoczył zaciętą walkę z Gołuchowskim i Zyblikiewiczem, w r. 1873 przyczynił się do chwilowej secesji delegacji polskiej z Rady Państwa. Po uchwaleniu reformy wyborczej Cz. usiłował nakłonić sejm lwowski do energicznego protestu, próbował zaskoczyć swym wnioskiem ugodową większość sejmową. Manewr się nie udał: Izba odrzuciła wniosek bez dyskusji w pierwszym czytaniu. W następnych latach Cz. należał w Radzie Państwa do wybitniejszych działaczy autonomicznych, stale też walczył z nazbyt ustępliwą wobec rządu polityką Koła Polskiego. W r. 1887 został mianowany austriackim radcą tajnym; w 1890 był prezesem delegacji Rady Państwa. W r. 1891 cesarz mianował go dziedzicznym członkiem Izby Panów, głównie w tym celu, aby oddalić go z Izby niższej. W Sejmie lwowskim i poza nim zajmował się przede wszystkim sprawami wychowania jako długoletni prezes komisji szkolnej i członek Rady Szkolnej Krajowej. Do partyjnych walk się nie mieszał, we wszystkich obozach cieszył się równym poważaniem i wszędzie umiał oddziaływać w duchu narodowym. Życzliwie i wyrozumiale odnosił się też do pierwszych przedstawicieli Stronnictwa Ludowego w sejmie. W l. 1879–83 przewodniczył Centralnemu Kom. Przedwyborczemu we Lwowie, od 1893 był prezesem Rady Powiatowej w Jarosławiu. Ostatni raz wystąpił w sejmie w r. 1901, wnosząc w pełnej Izbie protest przeciw gwałtom pruskim we Wrześni.
Pracował też ofiarnie i pożytecznie na polu społecznym i dobroczynnym jako założyciel i prezes (1892–6) Pol. Tow. Pedagogicznego, jako dyrektor Zakładu Ciemnych (1868) i członek wielu towarzystw kulturalno-społecznych. W dobrach swych, prowadzonych wzorowo we własnym zarządzie, fundował szkoły, ochronki, czytelnie ludowe. Będąc jeszcze właścicielem prawa propinacji, usunął z majątku szynkarzy i faktorów żydów, zaprowadzając gospody chrześcijańskie. Założył w powiecie Koło nauczycieli szkół wiejskich i sam przewodniczył stale jego zebraniom, popierał na wsi kółka rolnicze, kasy pożyczkowe i przemysł domowy. Założoną przez niego szkołę koszykarską przejął później Wydział Krajowy. Zmarł w Wiedniu 23 XII 1912. Był ojcem ks. Witolda, posła na Sejm ustawodawczy i senatora, i ks. Wandy, wybitnej działaczki społeczno-narodowej.
Portrety Pochwalskiego i Swobody w Pełkiniach. Miniatura tamże.
Borkowski, Almanach błękitny; Żychliński, Złota Księga VIII; Księga jubil. Pol. Tow. Pedagogicznego, Lw. 1908; Bobrzyński, Jaworski, Milewski, Z dziejów odrodzenia Galicji, Lw.1904; Kolmer G., Parlament und Verfassung in Österreich, Wiedeń 1903–9, II–V; Czartoryski J., Przed sejmem, Lw. 1869; Uwagi o polityce polskiej w Austrii, Lw. 1871: Stenogramy Sejmu Krajowego, 1867–1902; Chłędowski, Album fotograficzny, Kr. 1870, 31; Koźmian S., Reprezentacja pol. w Radzie Państwa, Kr. 1879; nekrolog »Czas« 28 XII 1912; listy Cz. w Arch. Sapiehów, Ossolineum, Muz. i Arch. Dom. ks. Czartoryskich (m. in. obfita korespondencja z Wiednia 1863–4, częściowo szyfrowana, podpisana »Thadée«).
Stefan Kieniewicz