Rutkowski Jerzy Maciej (1890–1972), profesor chirurgii Akademii Medycznej w Łodzi. Ur. 24 II w Warszawie, był synem Zdzisława, nauczyciela, i Bronisławy z Biernackich, bratankiem kompozytora Antoniego (zob.).
R. ukończył w r. 1909 polskie gimnazjum gen. Pawła Chrzanowskiego w Warszawie, a ponieważ nie dawało ono praw państwowych, zdał w t. r. po raz drugi maturę (rosyjską) w Orle i rozpoczął studia na wydz. lekarskim uniwersytetu w Moskwie, uzupełnione pobytem w Heidelbergu, Zurychu, Paryżu i Wiedniu. Studia ukończył w Moskwie w r. 1914 (spotyka się także, nawet w wydawnictwach urzędowych, informację, że ukończył je w r. 1916).
Dn. 1 VIII 1914 zmobilizowany do armii rosyjskiej, służył R. do 5 IV 1917 jako ordynator chirurgii 319 polowego rezerwowego szpitala, później jako chirurg lazaretu 32. dyw. piechoty. W okresie od maja 1917 do 12 II 1918 był p. o. lekarzem naczelnym szpitala dywizyjnego I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. W l. 1918–20 pracował w Kijowie jako ordynator szpitala dla robotników Kijowskiego Tow. Ubezpieczeniowego i nadetatowy asystent Kliniki Chirurgicznej prof. N. M. Wołkowicza w uniwersytecie kijowskim, a także w Zakładzie Chirurgii Operacyjnej i Anatomii Topograficznej prof. Morozowa. W r. 1919 zdał egzamin na stopień doktora medycyny uniwersytetu kijowskiego (ale doktoratu wtedy nie uzyskał, choć w literaturze niekiedy pojawiają się takie mylne informacje).
W lutym 1920 powrócił R. do Warszawy i do grudnia t. r. służył w WP jako chirurg 2 grupy chirurgicznej 3. armii, następnie jako starszy ordynator Szpitala Ujazdowskiego w stopniu kapitana lekarza (ze starszeństwem od 1 VI 1919). Wyreklamowany przez Wydz. Lek. Uniw. Warsz. rozpoczął tam pracę 1 XI 1920. Był do września 1934 starszym asystentem II Kliniki Chirurgicznej Zygmunta Radlińskiego (w szpitalu Św. Ducha przy ul. Elektoralnej). W r. 1921 na zlecenie Wydz. Lekarskiego prowadził dla farmaceutów kurs doraźnej pomocy. Dyplom doktora medycyny Uniw. Warsz. uzyskał 31 I 1922 na podstawie rozprawy pt. O t. zw. wybroczynach operacyjnych w wyrostku robaczkowym („Pol. Przegl. Chirurg.” 1922). W l. 1922–5 studiował filozofię na Uniw. Warsz. Habilitował się z chirurgii 6 II 1930 na podstawie pracy pt. O mięsaku limfatycznym („Warsz. Czas. Lek.” 1929).
W okresie od 1 IX 1934 do 31 VIII 1936 pracował R. w II Klinice Chirurgicznej jako adiunkt. Od stycznia 1936 był do lipca 1944 ordynatorem II Oddziału Chirurgicznego Szpitala Dzieciątka Jezus i jednocześnie adiunktem (1933–43) Instytutu Radowego im. Marii Curie-Skłodowskiej w Warszawie; należał do pierwszych w Polsce chirurgów zajmujących się na szeroką skalę chirurgią onkologiczną. Prowadził od 1 X 1923 do r. 1939 wykłady i ćwiczenia z desmurgii, prócz tego w l. 1932–6 wykłady pt. Zarys anatomii praktycznej i repetytorium chirurgii szczegółowej, a w r. akad. 1938/9 kurs chirurgii szczegółowej; był też w r. 1938/9 przedstawicielem docentów w Radzie Wydz. Lek. Uniw. Warsz. Wyjeżdżał w r. 1938 do ośrodków chirurgicznych w Londynie, Paryżu, Strasburgu i Berlinie. Należał do współzałożycieli (1936) czasopisma „Chirurg Polski”.
Ówczesny wkład R-ego w rozwój chirurgii zaznaczył się opisaniem przez niego rozpoznawania ropni podprzeponowych przez wprowadzanie powietrza (Przyczynek do rozpoznawania ropni podprzeponowych, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1923), stwierdzeniem objawu rozszczepienia czucia i zaniku tkanki tłuszczowej w przewlekłym zapaleniu wyrostka robaczkowego („Warsz. Czas. Lek.” 1932 i „Le Monde médical” Paris 1935), przedstawieniem sposobu bocznego nakłucia mostka (Nakłucie mostka w celach rozpoznawczych, W. 1937). Opisał rzadką jednostkę nozologiczną – Utajony rak sutka („Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1936) i (po raz pierwszy w Polsce) pourazowy zakrzep żyły pachowej i nadobojczykowej pt. O tzw. pourazowym zakrzepowym zapaleniu żył kończyny górnej („Medycyna” 1938). Ogłosił trzytomowy podręcznik Chirurgia (W. 1935, Wyd. 2. W. 1947–52, Wyd. 3. W. 1954–9). Należał do pionierów organizacji krwiodawstwa w Polsce, zorganizował w r. 1922 Ośrodek Krwiodawstwa w Szpitalu Św. Ducha w Warszawie oraz Akademicki Ośrodek Krwiodawstwa. Opisał Transfuzję krwi (w książce L. Hirszfelda „Grupy krwi w zastosowaniu do biologii, medycyny i prawa”, W. 1934) i aparat własnego pomysłu (Przyrząd do bezpośredniego przetaczania krwi, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1935), który był używany długo po drugiej wojnie światowej.
Dn. 25 IX 1939, w czasie walk o Warszawę, gdy R. przeprowadzał operację, został ciężko ranny wskutek wybuchu bomby. W latach okupacji niemieckiej na jego oddziale w Szpitalu Dzieciątka Jezus odbywały się tajne studia medyczne (wspomnienie o tym zamieścił R. w „Pol. Tyg. Lek.” 1946 nr 48; ukazało się też w pracy zbiorowej pt. „Uniwersytet Ziem Zachodnich i tajne kursy uniwersyteckie 1939–1945”, P. 1972).
W l. 1944–5 przebywał R. w Zakopanem, dokąd wyjechał przed wybuchem powstania warszawskiego, prowadził tu praktykę prywatną i w lecznicy spółdzielczej w willi «Pogoń». Na jesieni 1945 przyjechał do Łodzi, gdzie w październiku t. r. objął kierownictwo II Kliniki Chirurgicznej Uniw. Łódz. (później Akad. Med.), jednocześnie 31 X 1945 powołano go na stanowisko dyrektora Szpitala Polskiego Czerwonego Krzyża w Łodzi. Dn. 1 V 1946 R. mianowany został profesorem zwycz. chirurgii. Był specjalistą II stopnia z chirurgii. W Łodzi zorganizował Pomoc Lekarską dla Młodzieży Akademickiej
We wrześniu 1954 został R. przeniesiony do Warszawy na stanowisko kierownika II Zakładu Chirurgii Ogólnej Instytutu Doskonalenia i Specjalizacji Kadr Lekarskich i jednocześnie mianowany ordynatorem Oddziału Chirurgicznego Szpitala Miejskiego Nr 6 w Warszawie (dawniej Elżbietanek). Funkcje te pełnił aż do emerytury, na którą przeszedł w r. 1960.
Po drugiej wojnie światowej odbył R. podróże naukowe do Anglii, Austrii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, Szwecji i ZSRR, gdzie poznawał osiągnięcia torakochirurgii i anestezjologii. W okresie tym opracował oryginalną metodę chirurgicznego leczenia dychawicy oskrzelowej (Operacyjne leczenie dychawicy oskrzelowej (asthma bronchiale) własną metodą za pomocą odnerwienia zatoki tętnicy szyjnej (signus caroticus), w: Pamiętnik XXXIV Zjazdu Chirurgów Polskich, W. 1951). Zainicjował w Polsce operacje przy kontrolowanym podciśnieniu (Operowanie w podciśnieniu krwi, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1953). Należał R. do pionierów chirurgicznego leczenia raka przełyku i gruźlicy płuc (Leczenie chirurgiczne gruźlicy płuc, „Pol. Tyg. Lek.” 1950). Wprowadził też inne oryginalne metody operacyjne, np. leczenia nawykowego zwichnięcia stawu barkowego za pomocą operacji ryglującej, synchronicznego wycięcia brzuszno-krzyżowego odbytnicy z powodu raka, operowania przepuklin pachwinowych i w bliznach pooperacyjnych („Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1961). Miał też swój wkład w dziedzinie urologii; usuwał gruczolaki stercza, pęcherze moczowe, wszczepiał moczowody do przewodu pokarmowego, operował guzy przynerkowe, wycinał płat płuc przy późnym przerzucie raka nerki i na te tematy publikował sporo w latach powojennych w „Urologii Polskiej”. Stworzył szkołę chirurgiczną, wielu jego uczniów zostało kierownikami klinik i oddziałów chirurgicznych. Po przejściu na emeryturę prowadził jednak aż do końca życia poradnię chirurgicznego leczenia dychawicy oskrzelowej.
R. był autorem ogółem ok. 300 artykułów i kilku podręczników; do ogłoszonych po wojnie należą m. in.: Nauka o opatrunkach (Desmurgia), (W. 1949, Wyd. 5. W. 1969), Uśpienie nowoczesne (znieczulenie ogólne – anaesthesia artefacta generalis) (Ł. 1949, skrypt), Kurs chirurgii operacyjnej (Ł. 1951, skrypt), Chirurgia w endokrynologii („Endokrynologia Pol.” T. 3: 1952). Uczestniczył w autorstwie licznych podręczników zbiorowych. Należał do Komitetu Redakcyjnego „Polskiego Przeglądu Chirurgicznego”. Organizował XXXVII Zjazd Chirurgów Polskich w r. 1955 w Łodzi. Wygłaszał odczyty, publikował artykuły popularnonaukowe, propagował krwiodawstwo i wczesne wykrywanie nowotworów, a w ostatnich latach życia zajmował się historią medycyny. R. był członkiem honorowym (1962) Tow. Chirurgów Polskich (TChP), wieloletnim przewodniczącym Oddziału Łódzkiego, wiceprzewodniczącym i przewodniczącym (1958–60) Zarządu Głównego TChP i członkiem założycielem (1951) jego Sekcji Torakochirurgii, członkiem honorowym (1970) Polskiego Tow. Lekarskiego, członkiem m. in. Międzynarodowego Tow. Chirurgicznego, Gastrologicznego i Angiochirurgii, Komisji Medycyny Klinicznej i Doświadczalnej PAU, Rady Naukowej Instytutu Hematologii i Rady Naukowej przy Min. Zdrowia. W r. 1956 otrzymał Nagrodę Państwową III stopnia, w r. 1968 sala operacyjna II Kliniki Chirurgicznej Akad. Med. w Łodzi została nazwana jego imieniem. R. miał szerokie zainteresowania naukowe i artystyczne, był miłośnikiem muzyki i teatru (obdarzono go medalem 200-lecia Teatru Narodowego), pisał wiersze (nie publikowane), przetłumaczył wiele utworów, m. in. Wergiliusza, Horacego, Petrarki, Szekspira, Musseta, Heinego, Puszkina, Lermontowa (również nie publikowanych). Zmarł na zawał mięśnia sercowego 24 V 1972 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 76). Był odznaczony m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi.
W małżeństwie (od r. 1917) ze Stanisławą Jadwigą z Dąbrowskich (1895–1979) miał R. córkę Irenę (1919–1991), dermatologa, dra hab., zamężną Rudowską-Jakubowicz, i syna Jerzego (ur. 1920), radiotechnika, prof. Politechn. Warsz.
Fot. w Zbiorach Specj. Gł. B. Lek. i Arch. Uniw. Warsz.; – Zieliński J., Czopik J., Polskie piśmiennictwo urologiczne z lat 1945–1969, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1973 z. 8a; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Sylwetki chirurgów polskich, Wr. 1982 s. 180 (Nielubowicz J., Karwowski A.); Rocznik Lekarski RP, W. 1933, 1936, 1938; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; Składy i spisy wykładów Uniwersytetu Warszawskiego 1923–1939; Spis fachowych pracowników służby zdrowia, W. 1964; Woźniewski Z., Polski almanach medyczny na rok 1956, W. 1957; – Jerzy Rutkowski, „Spraw. z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Tow. Nauk.” R. 5: 1950 nr 1; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5, s. 150; Tajne nauczanie medycyny i farmacji w latach 1939–1945, W. 1977 (fot. zbiorowe); – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi: „Dzien. Łódz.” 1972 nr 126, 127, 128, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” T. 45: 1973 nr 9 s. 1193–6 (A. Alichniewicz, S. Adamski), „Pol. Tyg. Lek.” T. 28: 1973 nr 15 s. 1785–7 (J. Machalski), „Słowo Powsz.” 1972 nr 2 (J. Machalski), „Służba Zdrowia” 1972 nr 23, 29 (fot.), 1974 nr 31 (R. Dzierżanowski), „Stolica” 1972 nr 26 s. 10 (fot.), „Życie Warszawy” 1972 nr 126, 128, 130, 131, 141, „Służba Zdrowia” 1979 nr 154 (nekrolog żony R-ego); Arch. Uniw. Warsz. Wydz. Filoz.: Album nr 12082 (tu dyplom doktora medycyny Uniw. Warsz.); Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne; – Informacje syna Jerzego Rutkowskiego z W.
Jan W. Chojna