Razumiejczyk Józef, pseud. Turek (1862–1886), działacz Wielkiego Proletariatu. Ur. we Włodawie, był drugim synem Iwana (zm. 1880), i Joanny (nazwiska rodowego nie ustalono). W źródłach występują rozbieżne dane co do jego pochodzenia narodowego i społecznego: w dokumentach policyjnych był notowany jako Rosjanin (niekiedy Białorusin), syn kantonisty, wg wspomnień – pochodził z mieszanej, białorusko-polskiej rodziny unickiej, popa i Polki. Dzieci przymusowo wychowywane były w prawosławnych zakładach klasztornych, ale jedynie najstarszy syn, nauczyciel ludowy, stał się gorliwym rusyfikatorem i wyparł się nawet rodziny.
W okresie nauki w gimnazjum realnym w Białej Podlaskiej R. solidaryzował się z prześladowanymi uczniami-Polakami. Kolegował zwłaszcza z Michałem Mancewiczem i razem z nim wstąpił też na Wydział Przyrodniczy Uniw. Warsz. Wziął udział w tzw. schodce Apuchtinowskiej, wystąpieniach protestacyjnych studentów 17–18 IV 1883, co przypłacił relegowaniem na 3 lata z uczelni. Wobec trudnego położenia materialnego rodziny, która po śmierci ojca przeniosła się do Warszawy i utrzymywała ze stołowania studentów, R. zajął się zarobkowaniem jako korepetytor, na jakiś czas przyjął kondycję u rodziny Mancewiczów. Jesienią 1883 wrócił do Warszawy. Najpewniej przez Mancewicza wprowadzony został do studenckiego kółka samokształceniowego, założonego przez partię «Proletariat» w celu szkolenia propagandystów. Z oddaniem pracował zwłaszcza jako pomocnik Marii Bohuszewiczówny w rewolucyjnym Tow. Czerwonego Krzyża; wtedy zamieszkał z rodziną w wynajętym u Bohuszewiczów mieszkaniu przy ul. Złotej 22. Organizował koncerty na pomoc więźniom politycznym i rozprowadzał na nie bilety wśród rodzin rosyjskich sympatyzujących z polskimi socjalistami, bywał często u sędziego Piotra Bardowskiego.
Po kolejnych aresztowaniach wśród przywódców «Proletariatu» latem 1884, znalazł się R. – obok Bohuszewiczówny i Mancewicza – w ścisłym kierownictwie partii, w niektórych źródłach wymienia się go jako członka Komitetu Centralnego. Na zebraniu na Saskiej Kępie (20 VII t.r.), na którym naradzano się nad taktyką partii, R. optował za ekonomicznym i ograniczonym politycznym terrorem, ale przeciwstawiał się próbom zepchnięcia partii na tory terrorystyczne. Był obecny i na następnych naradach, usilnie pracował nad odbudową warszawskiej organizacji, zapewnieniem opiekunów i agitatorów dla kółek robotniczych. Do R-a kierowano emisariuszy z genewskiego ośrodka zagranicznego oraz z Rosji: m. in. zatrzymał się u niego Michał Wilfryd Wojnicz, przybyły jesienią 1884 z Moskwy z zadaniem zorganizowania ucieczki z Cytadeli Ludwika Janowicza i Stanisława Kunickiego. Od lata t.r. pozostawał R. pod stałą inwigilacją, 6 IX uwięziono go w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, następnie na Pawiaku, skąd 15 IX zwolniono. Ani aresztowanie, ani postępująca gruźlica nie powstrzymały jego działalności. W styczniu 1885 zorganizował w swoim mieszkaniu partyjną spółdzielnię introligatorską, która spełniała ważne funkcje konspiracyjne, zwłaszcza w komunikowaniu się z działaczami więzionymi w X Pawilonie. Uczestniczył w opracowaniu odezwy do robotników z 4 III t.r. i zlecił jej wydrukowanie Władysławowi Głowackiemu. Latem zajął się urządzeniem drukarni partyjnej i zmagazynował u siebie pewną ilość czcionek i materiałów drukarskich, zapewnił obsługę oraz pomógł przy składaniu broszury „O wartości dodatkowej”, którą 2 i 16 VIII rozdawał warszawskim robotnikom. Nadal organizował na potrzeby partii tzw. marksówki, płatne koncerty i wieczorki taneczne. Wyszukiwał wśród studentów agitatorów i autorów; m. in. Leonowi Winiarskiemu zlecił przygotowanie konspektu popularnego przekładu „Kapitału”. Nieostrożnie tylko zaufał Piotrowi Pińskiemu, znanemu pod pseud. Pierzyna, zdrajcy, który wydał całą organizację. Pomimo próby ucieczki, został R. wkrótce po aresztowaniu Bohuszewiczówny, 29 IX 1884 zatrzymany: rewizja wykryła u niego kilka pudełek czcionek oraz inne materiały drukarskie, paszporty i karty pobytu, klucz do szyfrowanej korespondencji. Osadzony w X Pawilonie, ciężko chorował, ale do końca dręczony był przesłuchaniami. Zmarł w nocy z 4 na 5 I 1886.
Młodsza siostra R-a Julia (1866–1887), wciągnięta przez brata, została łączniczką Bohuszewiczówny w Czerwonym Krzyżu, później pracowała tam pod kierunkiem Rozalii Felsenhardt; firmowała założony przez partię «Proletariat» warsztat krawiecki, który miał także służyć jako ogniwo propagandy rewolucyjnej wśród szwaczek. Aresztowana w nocy z 29 na 30 IX 1885 i uwięziona w X Pawilonie, została 14 X zwolniona pod dozór policji. Przyłączyła się do grupy Mariana Stefana Ulrycha, brała udział w propagandzie, organizowała składki na potrzeby partii. Podejrzana o udział w zamachu na zdrajcę Pińskiego, została 29 VIII 1886 ponownie aresztowana i osadzona w X Pawilonie. Mimo brutalnych przesłuchiwań do niczego się nie przyznała. Wespół z Bohuszewiczówną i Felsenhardt 28 II 1887 protestowała przeciw znęcaniu się nad więźniami, za co wtrącono ją do karceru. Skazana na zesłanie wyrokiem administracyjnym z 12 V 1887, miała być zwolniona po zaliczeniu aresztu prewencyjnego na poczet kary. Zatrzymano ją jednak w X Pawilonie w związku ze sprawą grupy M. Ulrycha. Była ciężko chora na gruźlicę, ale gen. gub. Josif W. Hurko nie zezwolił na przeniesienie jej do szpitala. Zmarła 1 VII 1887 w X Pawilonie.
Matka Joanna wspomagała syna i córkę w działalności; udzieliła gościny i pomocy M. S. Ulrychowi, gdy przyjechał do Warszawy; została zesłana administracyjnie na Syberię.
Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu. W. 1966; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Józef i Julia Razumiejczykowie Rosjanie-Proletariatczycy, „Kwart. Inst. Polsko-Radzieckiego” 1954 nr 4 (9) s. 129–52; – Kółka socjalistyczne, Gminy, Wielki Proletariat, Wyd. L. Baumgarten, W. 1966 (fot.); Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–8 I–II; [Wojnicz M. W.], Ze wspomnień więźnia. Razumiejczykowie, w: Z pola walki, Londyn 1904 s. 18–19; – „Arch. Ruchu Robotn.” T. 4: 1977; „Kron. Ruchu Rewol.” 1936 nr 2 s. 108, 109, 144; „Walka Klas” 1886 nr 5–7 s. 3 (nekrolog R-a); – AGAD: Prokurator WIS 1091 k. 27; Arch. Państw. w W.: KGW Ref. I 191/1887–1888, 266/1884 k. 16, 18, 19v, 21; Muz. Hist. Pol. Ruchu Rewol. w W.: Zbiory Ikonograficzne nr 12491 (fot. R-a).
Alicja Pacholczykowa