Pac Krzysztof Zygmunt h. Gozdawa (1621–1684), kanclerz W. Ks. Lit. Był drugim synem Stefana (zob.) i Anny z Rudominów Dusiackich, bratem Mikołaja Stefana (zob.). W r. 1632, wspólnie ze starszym bratem Stanisławem Eustachym, podjął studia na Uniw. Krak. W r. 1638 kontynuował je w Padwie, a w r. 1639 w Perugii. Przez trzy lata przebywali obaj bracia również na studiach w Grazu, doskonaląc język niemiecki. W związku ze śmiercią ojca powrócił, być może, P. w końcu 1640 r. na krótko do kraju. Wg własnych słów strawił «młodość swą w wojskach cudzoziemskich, francuskich, hiszpańskich, holenderskich», zwiedził «Francje, Hiszpanię i Anglię». W tym okresie wpisał się 2 I 1642 w Lejdzie na prawo i matematykę, to jest naukę inżynierii wojskowej. Po otrzymaniu jesienią 1643 wiadomości o śmierci matki i brata Stanisława Eustachego powrócił do kraju i 11 III 1644 przeprowadził z młodszym bratem Mikołajem Stefanem podział spadku, na mocy którego otrzymał po matce Dowspudę i Janówkę w pow. grodzieńskim woj. trockiego, a po ojcu Jezno w pow. kowieńskim tego województwa oraz dwór w Warszawie. Na mocy dodatkowego działu (16 IV 1647) uzyskał również dwór w Grodnie. Dn. 13 IV 1646 został koniuszym litewskim, lecz zaraz potem musiał odstąpić ten urząd Bogusławowi Radziwiłłowi; w zamian otrzymał po nim, dzięki wstawiennictwu królowej Ludwiki Marii, chorąstwo W. Ks. Litewskiego. Na sejmie konwokacyjnym 1648 r. wszedł do rady wojennej przy regimentarzach i do rady przy prymasie. Zaciągnął wówczas chorągiew husarską w wojsku litewskim. Podpisał następnie z powiatem kowieńskim elekcję Jana Kazimierza, a w styczniu 1649 został na sejmie koronacyjnym wyznaczony na komisarza do traktatów ze Szwedami i na deputata do Trybunału Skarbowego w Wilnie (ponownie wchodził doń w l. 1650, 1653 i 1655). Natychmiast wyruszył do Holandii w celu prowadzenia pertraktacji z posłem szwedzkim P. Spieringiem; dn. 9 III t. r. odwiedził Lejdę. Po powrocie objął w r. 1650 laskę marszałka Trybunału W. Ks. Lit. W r. 1651 na czele własnej chorągwi husarskiej brał udział w wojnie kozackiej, w r. 1652 sejm powołał go do prowadzenia układów z Kozakami. W r. 1653 dwór królewski wysunął go na marszałka izby poselskiej na sejmie odbywającym się w Brześciu Litewskim. Dn. 28 VI 1654 poślubił pannę z dworu królowej Ludwiki Marii Klarę Eugenię de Mailly-Lascaris, ślub dawał nuncjusz papieski P. Vidoni w Pałacu Kazimierzowskim w Warszawie.
W początkowym okresie najazdu szwedzkiego P. przebywał w Prusach Królewskich, a następnie u schyłku 1655 r. u boku króla Jana Kazimierza. Już w lecie t. r. podjął akcję zdyskredytowania jako zdrajcy nie tylko Janusza Radziwiłła, lecz także Bogusława Radziwiłła, pragnącego uchodzić za oddanego stronnika króla Jana Kazimierza. Posłużył się w tym celu m. in. przechwyconymi przez pozostających z nim w bliskich kontaktach konfederatów związku utworzonego w Wierzbołowie listami Janusza Radziwiłła i Jana Mierzeńskiego do Bogusława. Przesyłka P-a dotarła do króla między 5 a 10 IX 1655 i Jan Kazimierz natychmiast anulował wszystkie nominacje na rzecz Bogusława Radziwiłła, a przede wszystkim przywilej na «regimentarstwo mniejsze» nad wojskiem litewskim, o które ubiegał się P. W liście z 5 X 1655 pisał król, że wojsko to żąda oddania P-owi dyrekcji nad sobą. Na dworze królewskim P. należał do zwolenników porozumienia z Moskwą i elekcji na tron polski cara Aleksieja Michajłowicza. Król wysłał P-a w lutym 1656, wraz z Władysławem Wołłowiczem, kaszt. smoleńskim, jako swych komisarzy do wojska litewskiego w celu kontrolowania posunięć Pawła Sapiehy. Ok. 3 III t. r. na posiedzeniu komisji wojskowej w Bielsku na Podlasiu wymógł P. na hetmanie Sapieże decyzję marszu na południe w celu połączenia sił z dywizją Stefana Czarnieckiego przeciwko armii Karola Gustawa.
Przed 16 VIII 1656 P. uzyskał nominację na wakujący urząd podkanclerzego W. Ks. Lit. (wstawiał się za nim w tej sprawie Albrycht S. Radziwiłł 9 V t. r.) i odtąd do pocz. 1657 r. występował jako nominat na podkanclerstwo, oczekując na sejm, który by potwierdził tę nominację. Był nadal zwolennikiem zawarcia sojuszu z Rosją; aprobował traktat podpisany 3 X 1656 w Wilnie i Niemieży, przewidujący obok sojuszu obiór cara lub carewicza na tron polski. Wykorzystując wzięcie do niewoli Bogusława Radziwiłła w bitwie stoczonej pod Prostkami (8 X 1656), doradzał Janowi Kazimierzowi w liście (który dostał się w ręce żołnierzy elektora brandenburskiego) zgładzenie księcia podstępem – trucizną lub podczas wywołanej umyślnie bójki żołnierzy. Pragnąc zaś doprowadzić przynajmniej do stałego uwięzienia Bogusława i konfiskaty jego dóbr, uzyskał dekret skazujący go na infamię. Jan Kazimierz ulegał wówczas podszeptom P-a i zamyślał «coś opacznego» przeciwko księciu. Dopiero po zawarciu traktatów polsko-brandenburskich w Welawie (19 IX 1657) i w Bydgoszczy (6 XI 1657) zmienił P. swój stosunek do Radziwiłłów, gdyż potrzebował poparcia elektora i Bogusława Radziwiłła w walce z konfederatami wojskowymi, którymi posługiwał się Paweł Sapieha w walce z obozem dworskim. P., przebywający prawie stale przy królu, został już w r. 1657 jednym z głównych filarów obozu dworskiego i kierował go ku orientacji francuskiej, występując zarówno przeciwko orientacji promoskiewskiej, jak i szczególnie ostro przeciwko habsburskiej. Poseł austriacki zarzucał mu wzięcie od Francuzów 10 000 talarów.
Dn. 2 III 1658 P. dostał na sejmie warszawskim pieczęć wielką litewską. W tym czasie P., mając już w swoich rękach pokaźną ilość królewszczyzn, a to starostwa: wołkowyskie (od r. 1633), ostryńskie (1652), wołpińskie, oniksztyńskie, wisztynickie oraz administrację ekonomii upickiej i szadowskiej, otrzymał dodatkowo ekonomię kozienicką, starostwo Kleszczele na Podlasiu, a później (po. r. 1660) ekonomię grodzieńską. Odtąd coraz aktywniej organizował obóz dworski, werbując do niego senatorów i średnią szlachtę. Nie przeszkodziło to mu w dążeniu do odnowy porozumienia z Rosją w toku pertraktacji prowadzonych w Niemieży we wrześniu i w październiku 1658. Po fiasku rokowań i bitwie pod Werkami (21 X 1658) pozycja P-a na Litwie uległa dalszemu wzmocnieniu, gdyż przejął kierownictwo stronnictwa Wincentego Gosiewskiego, a także jego chorągwie i regimenty oraz wpływy w dywizji lewego skrzydła wojska litewskiego. W marcu i kwietniu 1569 prowadził w czasie sejmu agitację, namawiając posłów do przyłączenia się do stronnictwa dworskiego. Na sejmie tym wszedł do komisji wyznaczonej do prowadzenia rokowań pokojowych ze Szwecją, a 20 V t. r. zaprzysiągł uroczyście pakta hadziackie. Dn. 13 XII t. r. przybył z Janem Kazimierzem do Gdańska i następnie był jednym z twórców polsko-szwedzkiego traktatu pokojowego podpisanego 3 V 1660 w Oliwie. Odniósł przy tym poważne korzyści materialne, gdyż za pokaźną sumę pieniędzy pilnował interesów Jakuba Kettlera, księcia Kurlandii. Zwlekał w związku z tym z wycofaniem oddziałów lewego skrzydła wojsk litewskiego z Kurlandii po podpisaniu traktatu, obawiając się, że książę kurlandzki nie dotrzyma mu swych finansowych zobowiązań. Po powrocie z Oliwy zabiegał dalej w imieniu stronnictwa dworskiego o przeprowadzenie elekcji «vivente rege» na rzecz kandydata francuskiego księcia Henryka d’Enghien i wg zapewnień posła francuskiego A. de Lumbresa, złożonych w maju t. r., zjednał dla swych planów: brata Mikołaja Stefana, woj. trockiego, jakiegoś wpływowego kasztelana (może Aleksandra Ogińskiego) i kuzyna Michała Kazimierza Paca (zob.). Nadal jednak przeciwstawiał mu się na Litwie obóz proaustriacki, kierowany przez Pawła Sapiehę i bpa wileńskiego Jana Dowgiałłę Zawiszę.
P. zobowiązał się wobec Ludwiki Marii i króla do zerwania sejmu przygotowywanego na r. 1661 w wypadku klęski na nim obozu zwolenników elekcji «vivente rege»; w grudniu 1660 i w pocz. 1661 r. zebrał wiele podpisów litewskich na «skrypcie», zawierającym zobowiązania popierania tej elekcji. Uzyskał nawet podpis Jana Dowgiałły Zawiszy i kilku senatorów. W czasie spotkania w Bielsku Podlaskim 5 I 1661 podkomorzy smoleński Jan Chrapowicki odmówił mu jednak swego podpisu na akcie «promocyi elekeyi». Wg przesadnie optymistycznej relacji de Lumbresa P. zapewnił poparcie dla elekcji aż 18 sejmików litewskich. Przybywszy 30 IV 1661 do Warszawy zapewniał, że jeśli nawet na sejmie powstaną trudności w tej sprawie, to posłowie litewscy wystąpią z żądaniem odrębnej elekcji. W wotach senatorskich opowiedział się za elekcją «vivente rege», reformą ustroju Rzpltej i kontynuowaniem wojny z Moskwą, a pod koniec sejmu opublikował manifestację, w której twierdził, że Litwa obróci całość swych sił na realizację elekcji księcia d’Enghien bez oglądania się na Koronę. Groźbę tę ponowili Litwini 6 VII t. r. na posejmowej sesji W. Ks. Lit. Dn. 11 VII uczestniczył P. w zwołanej przez królową radzie, na której postanowiono, aby król osobiście wyruszył na Litwę w celu pozyskania skonfederowanego wojska litewskiego. Przed wyjazdem P. podpisał deklarację królewską o dalszym poparciu dla kandydatury księcia d’Enghien na tron polski. Po porażce na sejmie podjął akcję zbierania podpisów pod trzecim już «skryptem», a 18 VII z jego inspiracji 26 senatorów i 48 posłów litewskich ogłosiło manifest podkreślający konieczność przeprowadzenia elekcji «vivente rege». Sam P. manifestu tego nie podpisał, zapewne w tym celu, aby móc występować na sejmie w imieniu króla wobec sejmujących stanów.
P. towarzyszył następnie królowi w podróży na Litwę i był przy nim w czasie bitwy stoczonej w październiku 1661 pod Kuszlikami niedaleko Dźwiny z armią kniazia I. A. Chowańskiego. Następnie obległ i opanował Kowno, zajęte dotąd przez garnizon rosyjski. Po zakończeniu wyprawy, w czasie konwokacji senatorskiej w Bielsku na Podlasiu doradzał królowi odłożenie daty zwołania nowego sejmu i zajęcie się zawarciem układu pokojowego z Rosją oraz uspokojeniem wojska na Litwie. Proponował nawet rozbicie związku wojska litewskiego przy pomocy dywizji Stefana Czarnieckiego. Po powrocie z niewoli Wincentego Gosiewskiego pomagał mu jesienią 1662 w likwidowaniu tego związku. Szyfrowane listy P-a do Gosiewskiego zostały przejęte przez Konstantego Kotowskiego i posłużyły mu do wzburzenia przeciwko hetmanowi skonfederowanych żołnierzy, mimo że P. donosił w swych listach tylko o przybyciu ordy tatarskiej z pomocą i o pozyskaniu dla planów dworu części konfederackich deputatów. Po zabójstwie Gosiewskiego wojsko litewskie lewego skrzydła wysunęło kandydaturę P-a na hetmana polnego, lecz on sam zabiegał o oddanie buławy polnej swemu kuzynowi Michałowi Kazimierzowi Pacowi, co uzyskał już w drugiej połowie lipca 1663. W grudniu t. r. paraliżował skutecznie skierowane przeciwko dworowi intrygi malkontentów, inspirowanych przez Pawła Sapiehę i Bogusława Radziwiłła. Odmówił w r. 1663 swego poparcia dla zabiegów brata Mikołaja Stefana o podskarbiostwo w. litewskie.
Jesienią 1663 P. towarzyszył królowi w jego wyprawie przeciwko Moskwie i 15 XI 1663 przekroczył wraz z nim Dniepr. W czasie tej wyprawy 9 II 1664 wysłał go król jako komisarza w celu pozyskania wojska litewskiego; powrócił 15 II t. r., po odbyciu przeglądu swego pułku, do króla. Dn. 18 II t. r. na naradzie w Siewsku występował jako zwolennik dalszego marszu na Moskwę, wbrew zdaniu większości dowódców kierujących się racjami wojskowymi. Dn. 9 III wyruszył z królem w drogę powrotną do Krzyczewa, a gdy 14 III król odjeżdżał do Mohylewa, P. żegnał w jego imieniu każdą chorągiew husarską, prosząc o dalszą służbę, i wysłał dwie chorągwie dla obrony Mohylewa przed następującym kniaziem Chowańskim, przeciw któremu 23 III zlecił hetmanowi Michałowi Kazimierzowi Pacowi szybki marsz spod Staroduba. O. popadł w tym czasie w ostry zatarg z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem, oskarżającym go o spustoszenie przez jego pułk swoich dóbr. Również Bogusław Radziwiłł na audiencji u królowej 8 IV 1664 oskarżał P-a o stałą wrogość. Królowa usiłowała ich pogodzić i wymogła od Radziwiłła odpowiednią obietnicę, w zamian za co P. przyrzekł mu 2 V popieranie starań o zwrot starostwa barskiego na Ukrainie. Zgoda była tylko pozorna. Dn. 7 V wziął P. udział w «senatus consilium» w Mińsku, na którym omawiano poważną sytuację militarną W. Ks. Lit. i uchwalono wydanie pierwszych wici na pospolite ruszenie, a 17 V w analogicznej naradzie w Wilnie i na przyjęciu wydanym z okazji objęcia biskupstwa wileńskiego przez Jerzego Białłozora podejmował w swym pałacu króla, senatorów i szlachtę. Dn. 28 VI t. r. na kolejnej radzie senatu sprzeciwił się wydaniu trzecich wici na pospolite ruszenie, gdyż obawiał się wzrostu wpływów Pawła Sapiehy. Po odjeździe króla z Litwy, ok. 14 VII przybył do sapieżyńskiej Różanej pod Słonimem w celu zawarcia układu o małżeństwo Michała Paca z córką Pawła Sapiehy, nie zdołał jednak przeprowadzić tego zamiaru, co wpłynęło na ponowne oziębienie jego stosunków ze stronnictwem sapieżyńskim.
Po radzie senatu, na której postanowiono wytoczyć proces Jerzemu Lubomirskiemu, P. udał się już w pocz. września 1664 na Litwę celem prowadzenia przedsejmowej kampanii sejmikowej i dopilnowania, aby do instrukcji poselskich wstawiono punkt o «dyshonorze» W. Ks. Lit., jakiego doznało ze strony Lubomirskiego, twierdzącego, jakoby chciało ono uznać króla za swego władcę dziedzicznego. Po pomyślnym dla dworu w sprawie Lubomirskiego zakończeniu sejmu znów udał się P. na Litwę. Nagły atak choroby w pierwszych dniach lutego 1665 o mało nie spowodował jego zgonu. Powróciwszy nadspodziewanie szybko do zdrowia, wziął w Wilnie udział w pogrzebie hetmana Wincentego Gosiewskiego, a następnie zajął się nowymi sejmikami przedsejmowymi, zwłaszcza wileńskim i żmudzkim. Na marcowym sejmie warszawskim 1665 r. przedstawiał P. propozycje dworu, o których treści w dużej mierze współdecydował, gdyż (wg posła brandenburskiego J. Hoverbecka) wywierał wówczas silną presję na uległego wobec niego króla. Zaraz po zerwaniu sejmu 25 III zwołano z inicjatywy P-a sesję litewską u jezuitów, która przygotowała konwokację litewską, a następnie 9 IV t. r. konferencję stronnictwa dworskiego w sprawie pozyskania dla zamiarów dworu pomocy wojska litewskiego. Wziął w niej udział nowy ambasador francuski P. de Bonzy, prowadzący wówczas także mediację między P-em a Ludwiką Marią, gdyż różnili się w sprawie poglądów na politykę stronnictwa dworskiego. Różnice te stawały się coraz poważniejsze, gdyż P. był nadal zwolennikiem kandydatury księcia d’Enghien, podczas gdy dwór królewski przechylał się stopniowo na rzecz kandydatury Filipa Wilhelma, księcia neuburskiego. Mimo protestu części posłów litewskich udało się P-owi zwołać do Grodna w czerwcu 1665 konwokację, co umożliwiło mu skłonienie części wojska litewskiego do wyprawy do Korony w pomoc królowi. Na konwokacji uzyskał, wspólnie z podkanclerzym lit. Aleksandrem Naruszewiczem, przedłużenie korzystnej arendy cła nowosolnego, uchwalonego na sejmie 1661 r. i oddanego im już 24 VII 1661. Towarzyszył następnie królowi w jego wyprawie przeciwko Lubomirskiemu. Przegraną pod Częstochową (3 IX 1665) P. odczuł jako swą osobistą klęskę.
W styczniu 1666 P. prowadził kolejną kampanię przedsejmową na Litwie, a osobiście na sejmiku w Wilnie. W celu uniemożliwienia Bogusławowi Radziwiłłowi zasiadania w sejmie nakłonił Władysława Wołłowicza do wytoczenia mu procesu. Zyskał dla tych starań także pomoc marszałka w. lit. Krzysztofa Zawiszy. Jednocześnie P. paraliżował próby zdobycia buławy w. litewskiej przez Bogusława, a województwa wileńskiego przez Michała Radziwiłłów. Na sesji wojska litewskiego 22 I 1666 obaj Pacowie, Krzysztof i Michał Kazimierz, wymogli wpisanie do instrukcji dla posłów punktu zakazującego oddania buławy dysydentowi, a 3 II t. r. sejmik wileński pod dyrekcją P-a zamieścił w instrukcji żądania: sądu nad paulinami częstochowskimi za zdradę oraz odszkodowań za zabrane przez nich Litwinom konie i uzbrojenie. Na sejmie w marcu 1666 doszło do gwałtownego zatargu między P-em a Ludwiką Marią. Przedmiot sporu nie jest zupełnie jasny; P. upierał się zapewne przy kandydaturze księcia d’Enghien, nie chcąc zgodzić się na nowego oficjalnego kandydata Francji w osobie księcia neuburskiego, gdyż popierali go Radziwiłłowie. Zarzucano mu, że swą nieustępliwością wobec żądań Jerzego Lubomirskiego uniemożliwiał zawarcie kompromisu. Pamiętnikarz Mikołaj Jemiołowski oskarżał właśnie P-a o spowodowanie rozejścia się sejmu, mimo że właśnie P. ostro występował przeciwko chorążemu bielskiemu Mikołajowi Skaszewskiemu, który sprzeciwił się prolongowaniu sejmu. Po zerwanym sejmie P., obawiając się pospolitego ruszenia szlacheckiego, domagał się powiększenia zaciężnego wojska litewskiego i uzyskał od de Bonzy’ego na ten cel 800 000 zł ratami. Był nadal najzacieklejszym przeciwnikiem pojednania z Lubomirskim i dążył do zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu przy pomocy wojska litewskiego. Narzekało ono później, że P. zwodził je zapewnieniem, iż żołnierze przybywają do Warszawy jedynie dla «sejmu odprawowania na koniach». Po przeglądzie wojska litewskiego, 19 VI podejmował P. zebranych w Warszawie na bankiecie w swym pałacyku Belweder. Dn. 10 VII znajdował się przy królu w obozie pod Koninem. Po bitwie pod Mątwami (13 VII 1666) wziął udział (po 15 VII) w naradzie wojennej w obozie pod Stężycą, a 29 VI 11 podejmował króla w swym pałacu w Kozienicach. Dn. 6 VIII t. r. otrzymał od niego w nagrodę dobra ekonomiczne starostwa kowieńskiego. Odegrał również dużą rolę w Ułożeniu i zaprzysiężeniu traktatu w Łęgonicach, niekorzystnego dla Lubomirskiego, a zaprzysiężonego przez niego 8 VIII t. r. w Jaworzynie w kaplicy obozowej. Ceremonią tą kierował sam P. i na jego wezwanie Lubomirski po złożeniu przysięgi ucałował rękę królewską. Zasługę odniesionego sukcesu w tych rokowaniach przypisywał P. obecności w Koronie wojska litewskiego, które zaraz po 8 VIII powróciło na Litwę.
Po zawarciu traktatu w Łęgonicach P. znalazł się w trudnym położeniu wskutek zaktywizowania się opozycji na Litwie, kierowanej przez Radziwiłłów. Bogusław Radziwiłł domagał się nawet sądzenia P-a jako sprawcy wyprowadzenia z Litwy wojska do Korony, żądał zaniechania zwoływania odrębnych konwokacji litewskich i ograniczenia praktyki rugów poselskich. P. nie wyrzekł się jednak planów forsowania kandydata francuskiego i proponował przeprowadzenie elekcji w oparciu o Litwę po abdykacji króla. Dn. 28 IX 1666 kierował obradami sejmiku w Kownie. Zdołał utrzymać przewagę swych stronników zwanych «kancelarystami» na sejmikach litewskich, mimo ostrego sporu o dobra, toczonego z Jerzym Karolem Hlebowiczem, gdyż Sapiehowie nie poparli Radziwiłłów w ich walce z Pacami. Od Francji uzyskał P. nowe subsydia w wysokości 3 mln liwrów, w tym 100 000 dla siebie. Żądał, aby wojsko stacjonowało w dobrach (zapewne królewszczyznach) należących do zrywaczy sejmów. Po śmierci Jerzego Lubomirskiego i ratyfikacji 30 I 1667 traktatu andruszowskiego z Rosją nalegał na przybycie księcia d’Enghien do Polski. Jednocześnie dążył do przekształcenia traktatu rozejmowego w sojusz polsko-rosyjski przeciwko Turkom, gdyż spodziewał się ich najazdu już nawet wiosną 1667. P. zaczął powoli opuszczać stronnictwo francuskie, gdyż Ludwik XIV polecał mu popieranie kandydatury Filipa Wilhelma, księcia neuburskiego. W celu zorientowania się, czy książę d’Enghien może liczyć przynajmniej na ciche, nieoficjalne poparcie Francji, wysłał u schyłku 1667 r. swego szwagra hr. Jakuba de Mailly-Lascarisa do Paryża. Ludwik XIV odmówił jednak poparcia dla Kondeusza i płacenia pensji Jakubowi de Mailly, który podobno porozumiewał się także z posłem habsburskim Ch. L. Schaffgotschem i jeździł do księcia Karola do Lotaryngii.
Śmierć królowej Ludwiki Marii (10 V 1667) zapoczątkowała proces stopniowej zmiany orientacji P-a. Już 8 III 1668 król posyłał Janowi Sobieskiemu papiery obciążające Paców jako przeciwników Francji. W nowej sytuacji nie potrafił P. zapobiec wydaniu przez króla w czasie zjazdu w Białej Radziwiłłowskiej w kwietniu 1668 niedatowanego przywileju na buławę polną dla któregoś z Radziwiłłów, Bogusława lub Michała Kazimierza. W maju t. r. Krzysztof i Michał Kazimierz Pacowie w czasie spotkania w Wilnie uzgodnili swoje działania. Nie potrafili jednak uniemożliwić objęcia buławy polnej litewskiej przez M. K. Radziwiłła w jesieni t. r. (po śmierci hetmana Władysława Wołłowicza). W celu walki z Radziwiłłami przybył P. na sejm konwokacyjny w specjalnie licznym orszaku z wojskami zaciężnymi i 1 III 1669 wjechał uroczyście do Warszawy z Michałem Kazimierzem Pacem i Aleksandrem Hilarym Połubińskim. Należący w tym czasie (1668–9) do stronnictwa francuskiego Jan Sobieski, przeciwnik polityczny P-a, którego w listach do żony nazywał «człowiekiem co siedzi jak wieprz na koniu», stwierdzał jego złe stosunki z podkomorzyną kor. Katarzyną Denhoffową i ambasadorem francuskim de Bonzym. W maju 1669 P. na zebraniu u Jana Odrowąża Pieniążka oświadczył się za kandydaturą habsburską Karola lotaryńskiego. W czasie elekcji P., wraz z kuzynem Michałem Kazimierzem Pacem, przygotowywał się do zbrojnego starcia z Radziwiłłami. Do starcia tego omal nie doszło w kilkanaście dni po obiorze na króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, 1 VII t. r., a nazajutrz P. został wyzwany przez Bogusława Radziwiłła na pojedynek. Zapobiegła temu dopiero interwencja króla-elekta i kilku senatorów, którzy skłonili strony do ugody. Wypełniając jej warunki, P. na sejmie koronacyjnym 24 X 1669 deklarował województwo wileńskie swemu kuzynowi Michałowi Kazimierzowi Pacowi, a kasztelanię wileńską Bogusławowi Radziwiłłowi. Po zerwaniu sejmu Bogusław kasztelanii jednak nie otrzymał. Jego szybka śmierć (31 XII 1669) umocniła jeszcze na Litwie pozycję P-a, który został zarazem zaufanym doradcą nowego króla Michała Korybuta. P. badał za pośrednictwem swego szwagra Jakuba de Mailly możliwość ożenienia króla we Francji, szybko jednak powrócił do orientacji habsburskiej i domagał się nawet, aby poseł francuski «ode dworu był relegowany». Projektowano wyjazd P-a do Wiednia po narzeczoną królewską, arcyksiężniczkę Eleonorę, ostatecznie jednak ograniczył się P. do witania jej na granicy i asystowania przy ślubie w Częstochowie 27 II 1670 oraz uroczystym wjeździe 9 III t. r. do Warszawy.
Dzięki Pacom stronnictwo królewskie przeprowadziło korzystnie dla siebie sejmiki przedsejmowe na Litwie w r. 1670 i następnie latem 1671, zachęcając Litwinów do wsparcia Korony w walce z Turkami. Na sejmach i na dworze królewskim prowadził P. walkę z prymasem Mikołajem Prażmowskim, a także z podkanclerzym kor. Andrzejem Olszowskim o kierowniczą rolę w obozie królewskim. Do szczególnie ostrych starć z podkanclerzym doszło w obozie królewskim pod Lublinem w sierpniu i wrześniu 1671 i następnie na sejmie w lutym 1672. P. obciążał go nawet winą za zwinięcie się 16 X 1671 wojska litewskiego w obozie pod Dubienką nad Bugiem. W czasie konfederacji gołąbskiej P. nie angażował się bezpośrednio do walk stronnictw, popierał jednak, a nawet częściowo inspirował uchwały sejmików litewskich, stanowiących konfederacje przy królu. Na jego ręce przekazano 28 VI 1672 akt majowej konfederacji prowincji litewskiej, opowiadającej się przy królu. Nie podpisał jednak 28 VII t. r. w Wilnie nowego aktu konfederacji przy królu, chociaż gościł go u siebie w Kozienicach między 12 i 21 VIII t. r. W październiku Michał Kazimierz Pac skłaniał go do zadeklarowania się po stronie króla. P. opuścił jednak obóz gołąbski 9 XI, odmówiwszy podpisania aktu konfederacji. Pragnął odegrać raczej rolę mediatora skłóconych stronnictw. U schyłku grudnia spotkał się z Janem Sobieskim «w pewnym od króla J. M. komisie… na moderacją zawziętości malkontentów». Punkta zgody powaśnionych stronnictw «ucierał» aż do jej zawarcia 8 III 1673 na sejmie pacyfikacyjnym w Warszawie. Sejm ten, na skutek starań P-a, pragnącego podnieść znaczenie administrowanej przez siebie ekonomii grodzieńskiej, uchwalił konstytucję o odbywaniu co trzeciego sejmu w Grodnie. Wykorzystując swoje wpływy na dworze, starał się P. w tym czasie ułatwić swojemu bratu Mikołajowi objęcie biskupstwa wileńskiego przez wywieranie nacisku na kardynała protektora Polski V. Orsiniego. W dużej mierze dzięki zabiegom P-a Michał Kazimierz Pac poprowadził wojsko litewskie pod Chocim. Sam P. wystawił na tę wyprawę 300 lub 400 dobrze uzbrojonych żołnierzy.
Na sejmie konwokacyjnym w styczniu i lutym 1674 P. był przywódcą obozu politycznego o orientacji prohabsburskiej. Za pośrednictwem posłów województwa wileńskiego występował przeciwko stronnictwu francuskiemu i Janowi Sobieskiemu. Dążył do odłożenia terminu elekcji do 28 IV i, w celu przeciągania bezkrólewia, popierał pretensje Litwinów i wojska litewskiego do Korony. Jednocześnie posłowie z jego stronnictwa postawili w interesie kandydatury habsburskiej Karola lotaryńskiego wniosek formalnego wyłączenia kandydatury Piasta. P. poparł również wniosek o wyłączenie kandydata żonatego, który by nie mógł poślubić królowej wdowy Eleonory. W czasie samej elekcji, widząc brak szans na zdobycie tronu przez głównego kandydata habsburskiego, księcia Karola lotaryńskiego, poparł, dla przeciwstawienia się obiorowi Jana Sobieskiego, kompromisową kandydaturę księcia Filipa Wilhelma Neuburga, lecz nie uzyskał na nią zgody ambasadora cesarskiego Schaffgotscha. Ostatecznie został zmuszony 19 V t. r. do uznania jednomyślnej nominacji na króla Jana III Sobieskiego. Usiłował jednak wzniecaniem coraz to nowych trudności doprowadzić do zerwania poelekcyjnych obrad sejmu. Wkrótce potem P. zaczął jednak szukać zbliżenia z nowym królem. Przybył osobiście do królowej wdowy Eleonory w czasie jej podróży do Torunia i namawiał ją w interesie króla Jana III do powrotu do Warszawy. Odwiedził ją powtórnie już w Toruniu w lutym 1675 w związku z obawami, że wojna szwedzko-brandenburska obejmie również Prusy Królewskie.
U schyłku t. r. P., zaniepokojony królewskim programem reformy państwa i zmianą jego polityki zagranicznej na profrancuską i antybrandenburską, konferował z dyplomatą brandenburskim Ch. Wichertem w sprawie wspólnego przeciwdziałania i przeszkodzenia koronacji króla, co nie przeszkodziło mu na sejmie koronacyjnym w lutym 1676 w przedstawieniu sejmującym stanom propozycji królewskich zgodnie z obowiązkiem urzędu kanclerskiego. Prowadząc politykę chwiejną i zarazem dwulicową, P. zabiegał o względy dworu, szukając poparcia u niechętnej Radziwiłłom królowej Marii Kazimiery. W dużej mierze dzięki ugodowej postawie P-a wobec dworu wojsko litewskie wzięło w l. 1675–6 udział w walkach z Turkami pod Żurawnem.
P. potrzebował stale pomocy finansowej dworu i uzyskiwał ją przeważnie za cenę ustępstw. Na sejmie warszawskim (luty–kwiecień 1677) wotował jednak za utrzymaniem pokoju z sąsiadami i rozpuszczeniem bądź redukcją wojska litewskiego. Król groził mu u schyłku t. r. odebraniem ekonomii grodzieńskiej i olickiej oraz podniósł, już po zawarciu kontraktu, opłatę za dzierżawione cło graniczne. Ekonomię grodzieńską P. wkrótce potem istotnie utracił. Otrzymywał pieniądze nie tylko od króla i sejmu, lecz także za swe usługi również od koalicji brandenbursko-duńskiej, gdyż w czerwcu 1678 skarżył się Hoverbeckowi na brak wypłaty od posła duńskiego Goesa. Główną uwagę P-a w r. 1678 zajmował proces z woj. podlaskim Wacławem Leszczyńskim, toczący się we wrześniu t. r. przed Trybunałem Koronnym. Przyczyną tego był romans P-a z żoną Leszczyńskiego, Zofią z Wiśniowieckich. P. szukał poparcia u marszałka nadwornego kor. Mikołaja Sieniawskiego. Proces zakończył się ugodą zawartą latem 1679, na mocy której P. zwrócił Leszczyńskim koszty procesu. Uroczyste obustronne przepraszanie z udziałem Zofii Leszczyńskiej odbyło się w kościele Jezuitów w Warszawie. Mimo iż P-owi w czasie trwania sporów z Leszczyńskim zależało na poparciu króla, nie zaniechał opozycji i współdziałał ściśle z kuzynem Michałem Kazimierzem. Wbrew naleganiom króla i senatorów rezydentów (styczeń 1678) Pacowie nie rozpuścili wojska, zaś na pierwszym sejmie grodzieńskim, zwołanym na 15 XII 1678, stanęli na czele opozycji przeciwko Janowi III. Po ukończeniu sejmu 4 IV 1679 «poprawiał» parokrotnie uchwalone na nim konstytucje i wstrzymywał ich wydanie drukiem, które doszło dopiero na przełomie maja i czerwca 1680, jednak z zaznaczonym protestem P-a przy jego podpisie.
U schyłku życia P., niepopularny stale u dworu, zbliżył się do stronnictwa brandenburskiego, stopniowo jednak, zwłaszcza po śmierci Michała Kazimierza Paca w r. 1682, usuwał się od walk «fakcyjnych». Główni obecnie jego antagoniści na Litwie Sapiehowie zbliżyli się do Francji i przy jej pomocy pozbawiali go wpływów na Litwie. W marcu 1683 wypierał się P. na sejmie gwałtownie wszelkich związków ze stronnictwem francuskim i podskarbim w. kor. Andrzejem Morsztynem, a ambasadorowi de Vitry groził za rzucanie na niego kalumnii zbrojnym spotkaniem i złożeniem skargi w Paryżu.
Dbając bardzo o korzyści osobiste, zgromadził P. wielką fortunę, a zwłaszcza wiele królewszczyzn. Jego stan posiadania w tym zakresie uległ zmianie, gdyż z pewnych nadań zrezygnował na rzecz krewnych (np. w r. 1676 ze starostwa kowieńskiego). U schyłku życia zarządzał jako administrator ekonomią olicką i posiadał, obok dawnych starostw, wiele nowych, jak pińskie, wilkiskie, tryskie, ostryńskie, szadowskie, kirśniańskie, mejszagolskie i szyrwintskie (do r. 1682), a także leśnictwo niemonojckie. Jego rezydencje słynęły z przepychu, a zwłaszcza wzniesiony dla żony na drodze z Warszawy do Ujazdowa pałacyk, który nazwał Belwederem. Odziedziczony po ojcu pałac w Jeznie dał asumpt Janowi Kazimierzowi do wypowiedzi, która stała się w przyszłości znanym przysłowiem («Wart Pac pałaca…»). P. był fundatorem kościołów w rodzinnym Jeznie i w Ostryni, uposażył dodatkowo dominikanów w Wierzbołowie; główną jego fundacją był kościół i klasztor Kamedułów w Górze, nazwanej aluzyjnie «Mons Pacis», pod Pożajściem koło Kowna. Fundację aprobował po raz pierwszy sejm w r. 1662. W celu uposażenia tego klasztoru nabył P. samo Pożajście i inne okoliczne dobra, a dla swej darowizny uzyskał aprobatę sejmu w r. 1667. Budowle wznosili kolejno trzej włoscy architekci: L. Fredro, C. Putini i już w r. 1678 P. Putini, a ozdobił je freskami w l. 1674–84 artysta florencki M. A. Palloni. Wykorzystując swój wpływ na V. Orsiniego starał się P. za jego pośrednictwem uzyskać dla kościoła w Pożajściu relikwie św. Romualda, a nadto zabiegał o zezwolenie papieskie na sprowadzenie do Polski zakonu kapucynów. Będąc bezdzietnym (jedyne dziecko, syn, zmarło zaraz po urodzeniu w r. 1661/2), główne swe dobra i pałace zapisał P. 20 XI 1673 krewniakowi Mikołajowi Andrzejowi Pacowi, synowi Konstantego Władysława (zob.). W r. 1678 (20 XI) zmienił testament na rzecz innego krewniaka, Kazimierza Michała (zob.). P. zmarł 10 I 1684 w Warszawie, pochowany został w Pożajściu w r. 1685, równocześnie z żoną Klarą (zob.).
Podob. – miedzioryt J. Francka w Muz. Narod. w W.; Portret, prawdopodobnie przez D. Schultza, w Dailes Musieius w Kownie (Lit. Socjalistyczna Republika Radziecka); Reprodukcje i dalsze informacje ikonograficzne: Fabiani B., Nieznane portrety Paców, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 15: 1971 s. 137–80, Karpowicz M., Dwa kowieńskie portrety Paców…, „Biul. Hist. Sztuki” T. 25: 1963 nr 3 s. 214–17; – Estreicher; Słown. Geogr. III 581, IV 528, 530, VII, 733; Niesiecki, I 384, VII 229; Uruski, XIII 154; Żychliński VIII; Wolff, Senatorowie; – Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 s. 25–54; tenże, Konfederacja wojskowa na Litwie w latach 1659–1663, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 1 s. 20–46; tenże, Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1679, „Kwart. Hist.” R. 74: 1964 s. 22–6, 29, 33, 39, 43–5; tenże, Litwa wobec wojny z Turcją 1672–1676, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1968 XIV, cz. 1 s. 136–59; tenże, Pacowie wobec opozycji Jerzego Lubomirskiego, „Przegl. Hist.” T. 49; 1958 s. 21–44; tenże, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666–1669, „Kwart. Hist.”, R. 71: 1964 s. 919–29; tenże, Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656–1660, „Przegl. Hist.” T. 57: 1966 s. 49–67; Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660–1668), Kr. 1930; Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, W. 1972; Fabiani B., Warszawski dwór Ludwiki Marii, W. 1976; Karpowicz M., Dwa kowieńskie portrety Paców…, „Biul. Hist. Sztuki” T. 25: 1963 nr 3 s. 214–17; tenże, Działalność artystyczna Michelangela Palloniego w Polsce, W. 1967 s. 31–50; Kersten A., Stefan Czarnecki, W. 1963; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską r. 1683, W. 1914; Konopczyński W., Polska a Szwecja, W. 1924; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 III; Kubala L., Wojna brandenburska i najazd Rokoczego w roku 1656 i 1657, Lw.–W. 1922 s. 45, 47, 48, 51, 84, 287, 288, 290, 308, 394, 395; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Piwarski K., Polityka bałtycka Jana III w latach 1675–1679, Cieszyn 1932 s. 41, 42, 50; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Rachuba A., Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza…, Przyczynek do postawy magnaterii w okresie „potopu”, „Acta Baltico-Slavica” T. 11: 1977 s. 104, 106, 107; Szujski J., Pierwsze związki polskie z hr. Saint Paul de Longueville, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 10: 1882 s. 290; Targosz K., Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi, Wr. 1975; Walewski A., Historia wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza, Kr. 1868 II 252; tenże, Historia wyzwolonej Rzeczypospolitej Kr. 1870 I 87, 88, 93; Waliszewski K., Polsko-francuskie stosunki w XVII w., Kr. 1889; Wasilewski T., Zarys dziejów Bogusława, w: Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979 s. 86–9; Wolff J., Pacowie, W. 1885; Woliński J., Epilog elekcji 1674, Kr. 1952; tenże, Po Chocimie 1673/1674, „Przegl. Hist.” T. 37; 1948 s. 288–306; tenże, Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną polsko-turecką, W. 1968; tenże, Pacowie wobec kandydatury rosyjskiej na tron Polski w latach 1668–1669, „Przegl. Hist.” T. 60: 1969 z. 1 s. 144–50; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wr. 1976; tenże, Traktat andruszowski 1667 i jego geneza, W. 1959; – Akty Vil. Arch. Komm., III 342–5, 364–6; Album stud. Univ. Crac., IV 144; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Arch. spraw zagran. francuskie do dziej. Jana III, I 247, III 14; Chrapowicki J. A., Diariusz, część pierwsza: lata 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; tenże, Diariusz (lata 1668–1672), Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 3, 6, 13–15, 17, 22, 23, 26, 28, 33, 34, 36, 42, 46–8, 67, 68, 71–5, 80, 83–5, 93, 105, 111, 134, 137, 139, 144, 146, 155, 169, 171, 173, 180, 181, 194, 198, 220, 226, 227, 235, 258, 266, 267, 275, 296, 298, 302, 316; Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r., Oprac. A. Przyboś i K. Przyboś, Wr. 1972; Elementa ad Fontium Editiones, VII, X; Gołębiowski Ch., Pojedynek śmierci z życiem na pogrzebie JW JMP Krzysztofa Zygmunta Paca … i JW JMP Clary Izabelli Eugeniey Pacowey żałobna mowa, W. 1685; Lettow Vorbek M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Listy Jana Sobieskiego … i innych znakomitych osób, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860 s. 70, 83, 116 166, 167, 230; Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. G. B. Unn i W. Skrzydylka, Kr. 1870 s. 33–4; Lumbres A. de, Relations, Ed. G. de Lhomel, Paris 1913 III; [Maskiewicz S., B.] Pamiętniki, Wr. 1961; Medeksza, Księga pamiętnicza; Moskorzewski H. Gratus, Diariusz (1645–1650), „Przegl. Hist.” T. 55: 1963 z. 4 s. 643; Des Noyers P., Lettres … pour servir a l’histoire de Pologne et de Suède de 1655 a 1659, Berlin 1859 s. 78, 90; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 I 198, II 269–75; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik, W. 1877; Portofolio królowej Maryi Ludwiki..., Wyd. E. Raczyński, P. 1844 II 294; Radziwiłł, Memoriale, I–IV; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979 s. 177, 180; Urkunden u. Actenstücke VIII, XII; Vol. leg., IV 159, 161, 175, 216, 263, 268, 278, 289, 319, 331, 498, V 29, 199, 293, 418, 437, 442, 515; Załuski, Epistolae, I; Źródła do dziejów polskich, Wyd. M. Malinowski, Wil. 1844 II 375–8; – AGAD; Arch. Radziwiłłów, Dz. III koperta 4 nr 95 (Listy króla Jana Kazimierza), Dz. V, teka 218 nr 10038, teka 251 nr 11208 (Oryginalne listy P-a); B. Czart.: Teki Pacowskie Nr 410 do 418, 429, 1351, 1380, ponadto rkp. 384, k. 492, 386, k. 121, 147, 159, 173, rkp. 401 nr 18, rkp. 2105, rkp. MN 157 s. 36–42 (List biograficzny); B. Jag.: rkp. akcyjny 37/57; B. Narod.: BOZ rkp. nr 855 k. 259, 259v., nr 1302 (Testamenty P-a), nr 3092, k. 44–44v.; B. Ossol.: rkp. nr 240 k. 110–113, nr 3010/II, k. 69, nr 5412 (Testament P-a); Inst. Hist. Uniw. Warsz.: Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie wobec rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1664–1667 (mszp. pracy doktorskiej).
Tadeusz Wasilewski